U
UNIWERSYTET ŁÓDZKIUNIVERS W S
L0DZIENS1S
m
FOLIA lURIDICA
13
Darie*«* Górecki
POWSTAWANIE WŁADZ N A C ZELN Y C H
W ODRADZAJĄCEJ SIĘ POLSCE
U N I W E R S Y T E T
Ł Ó D Z K I
ACTA
,
UN1VERSITAT1S LODZIËNS1S
’i-FO LIA IUR1DICA
13
Dariusz Górecki
POW STAW ANIE WŁADZ iNACZELNYCII
W O D R A D Z A JĄ C E J SIĘ PO LSC E
(1914- 1919)
REDAKCJA NACZELNA
WYDAWNICTW UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO
Bohdan Baranowski (redaktor naczelny)
Krystyna Urbanowie/., Andrzej Ranasiak Tadeusz Jasknta
R K I)A K C JA W Y D A W N I C T W „ F O L I A I U R I D I C A "
Witold Broniemici, Stefan Lelental Witold Brodziński
REDACTOR. ZESZYTU Tadeusz Szymczak
R E D A K T O R W Y D A W N IC T W A
Lena Pus
OKt.ADM-; PROJRKTOW Af.
~~ Hiestaw Czapski
O d l
? 1 ь т
Я- 3 0 Ц
U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i 1983 W y d a n i e I. N.ikł nr J 2 7 ^ + 85 é g z .Ark. w у d. 13.3. Ark. druk. 13,5+1 wkl.
P a p i e r o f f s e t o w y . Ш k l. 70 V 100. 8 0 ß. Z n m . 484/83. F - 1 3 . C e n a z ł 133.
Zakfad Grafi czny Wydawnictw Naukowych Łódź, ul. Żwirki 2
WSTĘP
Zadaniem p r a c y j e s t p r z e d s ta w ie n ie z p o lity c z n o p ra w n e g o pun ktu w id z e n ia k s z t a ł t o w a n ie s i ę p o l s k i c h w ładz n a c z e ln y c h w l a t a c h P ie r w s z e j w ojny ś w ia to w e j. Z a g a d n ie n ie to b y ło n a ś w ie tla n e w l i t e r a t u r z e w ró żn y ch a sp e k ta c h (h isto ry c z n y m , p o lity c z n y m , praw nopań- stwowym i prawnomiędzynarodowym) . Mimo t o , d o strz e g am p o tr z e b ę u - w ypu k len ia pewnych z ja w is k . N a sz a h i s t o r i o g r a f i a , z a jm u ją c a s i ę d z ie ja m i n ajn o w szy m i, p r z y n i o s ł a w o s t a t n i c h l a t a c h sp o ro k s ią ż e k pośw ięcon ych p o w stan iu I I R z e c z y p o s p o lit e j. C z ę ść z n ic h to p r a c e d y s k u sy jn e , n ie k ie d y k o n tro w e rsy jn e zarówno pod względem h i s t o rycznym , j a k i prawnym. N ie k tó r z y a u to r z y t a k i c h p r a c , ja k i a r t y kułów z a m ie sz c z a n y c h n a łam ach p r a s y , m yln ie i d e n t y f i k u ją p ie r w s z ą w ładzę suw erenną w O drodzon ej P o ls c e .
A n a liz u ją c a k ty prawne wydawane p r z e z p ań stw a z a b o rc z e lu b p o l s k i e o r g a n i z a c je q u a s i - rząd o w e, d o ty c z ą c e spraw y p o l s k i e j , n a l e ż y s t r z e c s i ę p r z e d p rz e c e n ia n ie m elementów fo rm aln y ch . 0 rozwo j u spraw y p o l s k i e j n i e decydow ały p r z e c ie ż w tym o k r e s ie ty lk o c z y n n ik i i n s t y t u c jo n a l n e , l e c z ta k ż e f a k t y s tw a rz a n e p r z e z sam n aró d p o l s k i , je g o w y s iłe k z b r o jn y . N ie można t e ż p o m ijać elem en tów p sy c h o lo g ic z n y c h , k t ó r e ze s z c z e g ó ln ą s i ł ą w y s tą p iły j e s i e n i ą 1918 r . w s p o łe c z e ń s t w ie p o lsk im .
Brałem pod uwagę f a k t , ż e fo rm alizm prawny może doprow adzić do z n i e k s z t a ł c e n i a r z e c z y w i s t o ś c i , d la t e g o badan e a k ty prawne p r z e d staw iłe m w ś w i e t l e wydarzeń p o lit y c z n y c h . Tem at wymagał a n a l i z y fak tów h is to r y c z n y c h d o ty c z ą c y c h i n t e r e s u j ą c e j mnie p ro b le m a ty k i i z e s t a w ie n ia ic h w c i ą g i p rzyczyn ow o-skutkow e. S z c z e g ó ln ie i n t e r e s u j ą mnie p ró b y p rzech w y cen ia w ładzy w P o ls c e podejmowane p r z e z ró żn e o ś r o d k i d y sp o z y c y jn e . Je d n o c z e ś n ie sta ra m s i ę od p o w ied zieć n a p y t a n ie , d la c z e g o rozw ój s y t u a c j i s z e d ł w ła ś n ie w tak im k i e runku.
Z b ie r a ją c m a t e r i a ł y k o r z y sta łe m ze zb iorów a rc h iw a ln y c h . P ro b le m a ty k a zw iązan a z d z i a ł a l n o ś c i ą Rady R e g e n c y jn e j za w a rta j e s t
h
p rz e d e w szystkim w Archiwum Akt Nowych, w z e s p o l e : "G a b in e t C y w il ny Rady R e g e n c y jn e j K ró le stw a P o ls k ie g o " . Z e s p ó ł te n ob e jm u je m. i n . p r o t o k o ły i w n io sk i z p o s ie d z e ń Rady R e g e n c y jn e j i Rady S t a n u , a p on ad to k o re sp o n d e n c ję , i n s t r u k c j e , p e t y c j e n a d sy ła n e do Ra dy R e g e n c y jn e j o r a z dokum entację d o ty c z ą c ą p rz e stę p c ó w p o l i t y c z nych . Z a g a d n ie n ia zw iązane z d z i a ł a l n o ś c i ą Rady R e g e n c y jn e j z n a j d u ją s i ę rów n ież w z e s p o l e : "P rezydium Rady M in istró w ", k t ó r y z a w ie ra p r o t o k o ły p o sie d z e ń rządow ych. 0 d z i a ł a l n o ś c i Rady R e g e n c y j n e j t r a k t u j ą ta k ż e m a t e r ia ły z e b ra n e w z e s p o l e : "Archiwum O strow s k ic h i P o to c k ic h z M alu sz y n a". Z n a jd u je s i ę on w Wojewódzkim Ar chiwum Państwowym w Ł o d z i. W iele m a t e r ia łu in fo rm a c y jn e g o o s y t u a c j i p o l i t y c z n e j n a t e r e n i e K r ó le s tw a P o ls k ie g o z a w ie ra "Archiwum J a n a S t e c k i e g o " , m in is t r a spraw wewnętrznych w r z ą d z i e Rady Regen c y j n e j . Archiwum t o z n a jd u je s i ę w z b io r a c h rę k o p isó w B i b l i o t e k i K a t o lic k ie g o U n iw e rsy te tu L u b e ls k ie g o . Ze zb io ró w Archiwum Akt Nowych w y k o rzy stan o w n i n i e j s z e j p r a c y n a s t ę p u ją c e z e s p o ł y : "Komi t e t Narodowy P o l s k i w P ary żu " (z a w ie r a k o re sp o n d e n c ję i p r o t o k o ły p o s ie d z e ń ) , "Tym czasowa Rada S ta n u K ró le stw a P o ls k ie g o (z a w ie r a p r o to k o ły p o s ie d z e ń p le n a rn y c h i p o sie d z e ń W ydziału Wykonawczego) o r a z " K a n c e l a r i a C yw ilna N a c z e ln ik a P aństw a" (o b e jm u je m a t e r ia ł y d o ty c z ą c e N a c z e ln ik a Państw a ad personam , a ta k ż e k o re sp o n d e n c ję zw iązan ą z c a ło k s z t a łt e m spraw p o d le g a ją c y c h je g o k o m p e te n c ji o r a z n ie k t ó r e t e k s t y przem ów ień ).
I s t o t n ą w a rto ść źródłow ą m ają m a t e r ia ły zachowane w C entralnym Archiwum K om itetu C e n tra ln e g o P o l s k i e j Z je d n o c z o n e j P a r t i i R obot n i c z e j , a z w ła s z c z a z e s p ó ł "Archiwum Z o f i i i J ę d r z e j a M oraczew- s k i c h " . Z e sp ó ł te n z a w ie ra w ie le m a te ria łó w d o ty c z ą c y c h d z i a ł a l n o ś c i i s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j Konwentu, O r g a n i z a c ji "A" i P o l s k i e j O r g a n i z a c ji W ojskow ej. Z n a jd u ją s i ę w nim rów nież dane d o ty c z ą c e d z i a ł a l n o ś c i Tym czasowej Rady S tan u o r a z s y t u a c j i p o l i t y c z n e j w G a l i c j i . I n t e r e s u ją c y j e s t rów nież z e s p ó ł " I n s t y t u c j e Tym czasow ego Rządu Ludowego w L u b l i n i e " , z a w ie r a ją c y s z e r e g odezw, przemówień i k o r e s p o n d e n c ji.
M a t e r ia ły d o ty c z ą c e P o l s k i e j K o m isji L ik w id a c y jn e j c z ę śc io w o za w a rte s ą w z e s p o le "Archiwum Urzędu W ojew ódzkiego", k tó r y z n a j d u je s i ę w Archiwum Państwowym m. Krakowa i Województwa Krakow s k ie g o . N i e s t e t y , w ię k sz o ść m a te ria łó w zw iązan ych z d z i a ł a l n o ś c i ą K o m is ji z o s t a ł a z n is z c z o n a n a ro z k a z n ie m ie c k ic h w ładz o k u p a c y j
nych p o d c za s d r u g i e j wojny ś w ia t o w e j. W archiwum tym z n a jd u je s i ę ta k ż e z e s p ó ł "Archiwum N ac z e ln e g o K om itetu N arodow ego", k tó r y z a w ie ra w ie le in t e r e s u ją c y c h in f o r m a c ji na tem at s y t u a c j i p o l i t y c z n e j w k r a ju , a ta k ż e fra g m e n ta ry c z n e w yniki s p i s u lu d n o ś c i dokona nego p r z e z n ie m ie c k ie w ładze wojskowe w 1916 r . na t e r e n i e kresów w schodnich.
Oparłem s i ę ta k ż e na dość rzad k o wykorzystywanym w b a d a n ia c h ,a d o b rze zachowanym z e s p o le "R ada Narodowa K s ię s t w a C ie s z y ń s k ie g o " , zaw ierający m g łó w n ie p r o to k o ły z j e j p o sie d z e ń o r a z k o resp o n d en c j ę . Z e sp ó ł te n z n a jd u je s i ę w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w K ato w icach . O d d z ia ł terenow y w C ie s z y n ie .
P ra c a n i n i e j s z a p o w s ta ła n a p o d sta w ie d y s e r t a c j i d o k t o r s k i e j P t . " K s z t a łto w a n ie s i ę p ań stw o w o ści p o l s k i e j w l a t a c h p ie r w s z e j wojny ś w ia t o w e j" , n a p is a n e j w Z a k ła d z ie Prawa Państwowego W ydzia łu Prawa i A d m in is t r a c ji U n iw e rsy te tu Ł ó d z k ie g o i zak o ń czo n ej w 1978 r . Mimo t o , w p ra c y c z ę śc io w o uw zględniłem l i t e r a t u r ę póź n i e j s z ą . Ze względów wydawniczych w k s ią ż c e z o s t a ł y p o m in ię te r o z d z i a ł y d y s e r t a c j i d o k t o r s k i e j t r a k t u j ą c e o p o g lą d a c h na spraw ę p o ls k ą zarówno z a g r a n ic y , ja k i p o ls k ic h s tr o n n ic tw p o lit y c z n y c h . Je d n a k zu p e łn e p o m in ię c ie ty c h zag ad n ie ń c z y n iło b y opracow an ie niekom pletnym . D la te g o — z d a ją c s o b ie spraw ę z fra g m e n ta ry c z n o śc i t a k i e g o r o z w ią z a n ia - zdecydowałem s i ę na o g ó ln e o ś w ie t le n ie mo mentów z a sa d n ic z y c h t e j p r o b le m a ty k i.
J e s i e n i ą 1918 r . d o b ie g a ła k re su p ie r w sz a w ojna św iato w a. Koń c z y ł a s i ę w sp o só b n ie p r z e w id z ia n y p r z e z p o lity k ó w i monarchów, k t ó r z y j ą r o z p o c z ę l i . Pierw szym z państw z a b o rc z y c h , k tó r e w yco fa ł o s i ę z w ojny b y ła R o s ja . W krótce r u n ę ła p o t ę g a m i l i t a r n a Aus- tro -W ę g ie r i N ie m ie c . Wojnę p r z e g r a l i w szy scy t r z e j z a b o r c y , a w p ań stw ach z a b o rc z y c h wybuchły r e w o lu c je . Dopóki one i s t n i a ł y P o l s k a n ie m ogła l i c z y ć n a w y zw olen ie. D opiero u padek ty ch p o tę g mi l i t a r n y c h p o z w o lił Polakom n a u tw o rz e n ie w ła sn e g o , n ie p o d le g łe g o p ań stw a. D la P o l s k i b y ł to n ie zw y k le k o r z y stn y s p l o t w ydarzeń h is to r y c z n y c h . Żaden z przywódców p o l s k ic h s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h , naw et w n a jś m ie ls z y c h z a ło ż e n ia c h , n ie mógł p r z e w id z ie ć w c h w ili wybuchu wojny t a k ie g o j e j z a k o ń c z e n ia . Tym w ła ś n ie n a le ż y tłu m a czy ć f a k t ta k l i c z n i e wprowadzanych w l a t a c h w ojny zmian w s t r a t e g i i d z i a ł a n i a p o sz c z e g ó ln y c h p a r t i i i w ic h p o g lą d a c h n a spraw ę p o l s k ą .
W l a t a c h p ie r w s z e j wojny św ia to w e j n a z ie m ia c h p o l s k ic h prow a d z i ł o d z i a ł a l n o ś ć k i l k a d z i e s i ą t s tr o n n ic tw p o lit y c z n y c h . Z t e j ogrom nej l i c z b y można w yodrębnić n ie w ie le ponad d z i e s i ę ć p a r t i i , m ogących l i c z y ć n a r e a ln e o d d z ia ły w a n ie na s p o łe c z e ń stw o p o l s k i e , je g o b o lą c z k i i n a s t r o j e . W o k r e s i e p o s t ę p u ją c e g o ro z k ła d u mo c a r stw z a b o rc z y c h , jak im b y ły z p e w n o ścią l a t a p ie r w s z e j w ojny ś w ia t o w e j, s p o tę g o w a ła s i ę p o l s k a m yśl em an cy p acy jn a. W ty c h l a
t a c h zarówno u k ła d s i ł s p o łe c z n y c h , ja k i p o lit y c z n y c h , u l e g a ł ustaw iczn ym zmianom. D la te g o zamiarem a u t o r a j e s t p r z e d s ta w ie n ie je d y n ie o g ó ln e j c h a r a k t e r y s t y k i p o l s k ic h p a r t i i p o lit y c z n y c h w o s ta tn im rok u w ojny.
Wśród i s t n i e j ą c y c h w 1918 r . p o l s k ic h s tr o n n ic tw p o lit y c z n y c h można w yodrębnić c z t e r y główne n u r ty p o l i t y c z n e . B y ły t o : l e w ic a r e w o lu c y jn a , a k ty w isty c z n e ugru po w an ia konserw atyw ne, le w ic a n ie p o d le g ło ś c io w a o r a z n u r t narodow o-dem ok ratyczn y. Dwa p ie rw sz e sp o ś r ó d n ic h n i e s ta n o w iły je d n a k r e a l n e j a lte r n a ty w y d l a dwu p o z o s t a ł y c h . G ło szo n e bowiem p r z e z n ie program y narodow e i k laso w e n ie m ogły zapew nić im p o p a r c ia w ię k s z o ś c i s p o łe c z e ń s tw a . N a to m ia st r e a ln ą sz a n sę n a o b ję c i e w ładzy w k r a ju p o s i a d a ł y dwa p o z o s t a ł e b l o k i s tr o n n ic tw . N u rt en d e ck i m ia ł zn aczne wpływy w s p o łe c z e ń s t w ie
(z w ła sz c z a w z a b o rz e p ru sk im ) i u tw o rzy ł o r g a n i z a c ję p r e t e n d u ją c ą do r o l i rz ąd u p o l s k ie g o - K o m ite t Narodowy P o l s k i w P a ry ż u , k t ó r y c i e s z y ł s i ę p o p arciem a lia n t ó w . N u rt n ie p o d le g ło ś c io w y sk u p io n y b y ł wokół o so b y J ó z e f a P iłs u d s k ie g o , m i l i t a r n i e o p i e r a ł s i ę n a P o l s k i e j O r g a n i z a c ji W ojskow ej, a p o l i t y c z n i e p rz e d e w szystkim n a so c j a l i s t a c h i ludow cach. J e g o p r z e d s t a w ic i e l e m i e l i d e c y d u ją c e w pły wy w Tymczasowym R z ą d z ie Ludowym R e p u b lik i P o l s k i e j o ra z d ość
zn aczn e w P o l s k i e j K o m isji L ik w id a c y jn e j w K rak ow ie. Program n a rodowy i k laso w y le w ic y n ie p o d l e g ł o ś c io w e j, p o p u la rn o ść j e j p r z y wódcy i s y t u a c j a i s t n i e j ą c a w pań stw ach o śc ie n n y c h (re w o lu c je ), z a decydow ały j e s i e n i ą 1918 r . o o b ję c iu w ładzy w p a ń stw ie p r z e z j e j re p re z e n ta n tó w .
Po wybuchu w ojny d z i a ł a c z e p a r t y j n i s t a n ę l i p rz e d k o n ie c z n o ś c i ą u sto su n k o w a n ia s i ę do p r z y s z ł o ś c i ziem p o l s k i c h . P rze d e w szy stk im m u s ie li od p o w ied zieć n a dwa podstawowe p y t a n i a : czy ma po w stać n ie p o d le g ł e państw o p o l s k i e i j a k i e ono ma b y ć? P recy zow an ie programów p a r ty jn y c h w p r z e d m io c ie rozw iązań problem ów s p o łe c z n o - - ekonom icznych z k o n ie c z n o ś c i n ie m ie ś c i s i ę w ram ach o p ra c o w a n ia .
Obóz le w ic y re w o lu c y jn e j tw o rz y ły : S o c ja ld e m o k r a c ja K r ó le stw a P o ls k ie g o i L itw y o r a z P o ls k a P a r t i a S o c ja l i s t y c z n a - L e w i c a Na s t o sunku SDKPiL do k w e s t ii narodow ow yzw oleńczej zaw aży ły p o g lą d y Róży Luksem burg i F e l i k s a D z ie r ż y ń s k ie g o . Ju ż w k ró tce po z a ło ż e n iu t e j p a r t i i j e j przyw ódcy o ś w ia d c z y l i, że " p a t r io t y c z n y k ie ru n e k s t a w ia ją c y z ą i d e a ł n ie z a le ż n e państw o p o l s k i e , n ie ma widoków p o z y s k a n ia ro b o tn ik ó w so c ja ld e m o k r a ty c z n y c h " 1. Pod k o n ie c wojny SDKPiL w y su n ęła h a s ło " j a k n a j ś c i ś l e j s z e g o zw iązku P o l s k i z w olną R e p u b lik ą R o s j i " , k tó r e u l e g ł o sk o n k rety zo w an iu n a N a ra d z ie K r a jo w e j, ja k o h a s ł o w a lk i " o z je d n o c z e n ie P o l s k i z p r o l e t a r i a c k ą R e- p u b lik ą R o s j i " . B y ło t o sp rz e n ie w ie rz e n ie m s i ę jednemu z z a ło ż e ń m arksizm u. D o s t r z e g a ł t o W łodzim ierz Len in i p r z e c iw s t a w ia ł s i ę o s t r o tem u, ż e " to w a r z y s z e p o ls c y [ . . . ] w y s tę p u ją p rzeciw k o w s z e l kiem u, nawet pokojowemu odbudowaniu ic h n i e p o d l e g ł o ś c i " ^ . T a k ie z a p a try w a n ia przywódców SDKPiL w yn ik ały z p r z e k o n a n ia , że w raz z ob alen iem rządów b u r ż u a z ji problem y su w ere n n o ści n aro d o w e j, ja k o r e l i k t m ie s z c z a ń s k ie j do k try n y p o l i t y c z n e j , n ie b ę d ą w s t a n i e ode g r a ć i s t o t n e j r o l i . Po c z ę ś c i ic h p o g lą d y b y ły t a k ż e r e a k c ją na wybuch n a c jo n a liz m u , j a k i n a s t ą p i ł w c a ł e j E u ro p ie w raz z n a s t a niem w ojny.
N ieco odmienny punkt w id z e n ia n a spraw ę n i e p o d l e g ł o ś c i P o l s k i p o s i a d a l i d z i a ł a c z e P P S-Lew icy. J e s z c z e w 1907 r . n a X Z je ź d z ie t e j p a r t i i w C ie s z y n ie p r z y ję t o program g ł o s z ą c y , ż e te r y to r iu m p o l s k i e "w yodrębn ion e być m usi w osobną d z i e l n i c ę z sze ro k im z a rządem autonom icznym "^, w czym upatryw ać można je d y n ie p o s t u l a t d e c e n t r a l i z a c j i w ładzy p ań stw a r o s y j s k i e g o . Po zw y c ię stw ie rewo l u c j i p a ź d z ie r n ik o w e j d z i a ł a c z e PPS-Lew icy o p o w ia d a li s i ę t y lk o za prawnopaństwowym u sa m o d z ie ln ie n ie m ziem p o l s k i c h w ramach p ań stw a r o s y j s k i e g o , n a to m ia s t s p r z e c i w i a l i s i ę w szelk im próbom o d d z ie
1
I . P a w ł o w s k i , S tro n n ic tw a i program y p o l it y c z n e w K r ó le s t w ie P o lsk im 1864-1918, Warszawa 1964, z . I . s . 79.
2
J . K a n c e w i c z , SDKPiL wobec z a g a d n ie ń w ojny, rewo l u c j i i n i e p o d l e g ł o ś c i P o l s k i w l a t a c h 1 9 1 4 -1 9 1 8 , [w :] Ruch r o b o t n ic z y i ludowy w P o ls c e w l a t a c h 1914-1923, A. K o z ł o w s k i , Warszawa 1960, s . 167.
l e n i a ob szarów p o l s k i c h od R o s j i , gdyż p ró b y t a k i e t r a k t o w a li ja k o ś r o d e k m ający n a c e lu o s ł a b i e n i e s i ł re w o lu cy jn y ch w P o l s c e '.
N urt konserw atyw ny, sk u p io n y wokół d z i a ł a j ą c e j w W arszaw ie Ra dy R e g e n c y jn e j, reprezen tow an y b y ł p rz e d e w szy stk im p r z e z p a r t i e sk u p io n e w Zw iązku Budowy P ań stw a P o ls k ie g o ( t j . S tro n n ic tw o N aro dowe, L ig a P ań stw ow ości P o l s k i e j , Centrum Narodowe i P o l s k i e str o n n ic tw o D em ok raty czn e). P a r t i e t e o p o w iad ały s i ę z a w sp ó łp ra c ą z okupantam i, k t ó r a - ic h zdaniem - powinna doprow adzić do n i e p o d l e g ł o ś c i P o l s k i w g r a n ic a c h K ró le stw a P o ls k ie g o , e w e n tu aln ie po w ię k szo n eg o o G a l i c j ę i L itw ę, P o lity czn y m s o ju s z n ik ie m ty c h s t r o n n ic tw b y l i d z i a ł a j ą c y w z a b o rz e a u s tr ia c k im k o n se r w a ty ś c i ( t j . s tr o n n ic tw o P raw icy N arodow ej, P o d o la c y i C entrum ) o ra z dem okra c i ( t j . P o l s k i e S tro n n ic tw o D em okratyczne, S tro n n ic tw o P o stępo w o - -D em okratyczne i Grupa M ieszczań sk o -D em o k raty czn a ) . G a l i c y j s c y kon s e r w a t y ś c i n ie w ie r z y li w m ożliw ość o d z y sk a n ia p r z e z P o lsk ę n i e p o d l e g ł o ś c i i d l a t e g o p r a c o w a li nad um acnianiem w ię z i z tym z a b o r c ą , k tó r y p r z y z n a ł Polakom n a jw ię k s z e u p ra w n ie n ia . Także g a l i c y j s c y dem okraci b y l i zw olennikam i p r z e k s z t a ł c e n i a d u a l i s t y c z n e j mo n a r c h i i a u s t r o - w ę g i e r s k i e j - w t r i a l i s t y c z n ą . W o s ta tn im roku w oj ny z a c z ę l i opow iadać s i ę z a n ie p o d le g ły m państwem p o lsk im budowa nym przy w s p ó łu d z ia le okupantów . Na t e r e n i e G a l i c j i d e m o k raci, po d o b n ie ja k i k o n s e r w a t y ś c i, w m iarę upływu c z a s u t r a c i l i na zn a c z e n iu .
Do n u rtu e n d e c k ie g o o p ró c z S tro n n ic tw a N arodow o-D em okratyczne- g o , s tr o n n ic tw a Dem okratyczno-N arodow ego i S tr o n n ic tw a N arodow ej D em ok racji z a l i c z y ć je s z c z e m ożna: S tro n n ic tw o P o l i t y k i R e a l n e j, Zw iązek N ie z a l e ż n o ś c i G o s p o d a r c z e j, P o ls k ą P a r t i ę P o stęp o w ą, Z je d n o c z e n ie Narodowe (z K ró le stw a P o ls k ie g o ), S tro n n ic tw o C h r z e ś c i ja ń s k i e j D e m o k ra c ji, Z je d n o c z e n ie Narodowe (z G a l i c j i ) , Centrum Oby w a t e l s k i e , Narodowe S tro n n ic tw o M ie s z c z a ń s k ie , a ta k ż e Narodowe S tro n n ic tw o Ludowe i Narodowe S tro n n ic tw o R obotników . Początkow o p r z e d s t a w i c i e l e e n d e c ji o p o w ia d a li s i ę za zjed n o czen iem w s z y s t k ic h ziem p o ls k ic h na w arunkach au to n o m ii w ramach pań stw ow ości r o s y j s k i e j . Ze w zględu n a g ło s z o n e h a s ł a a n ty n ie m ie c k ie te n n u r t p o lit y c z n y p o s i a d a ł n a jw ię k s z e wpływy w z a b o rz e p ru sk im . Po
zwy-5
F. T y c h , P P S-Lew ica w l a t a c h wojny 1 9 1 4-1918, W arszawa 1960, s . 147.
c i ę s t w i e r e w o lu c ji p a ź d z ie r n ik o w e j w R o s j i , p o l i t y c y endeccy z a c z ę l i opow iadać 3 ię z a n i e p o d l e g ł o ś c i ą P o l s k i . Na e m i g r a c ji p r a c o w a li nad p o d n ie sie n ie m spraw y p o l s k i e j p r z e z p ań stw a E n ten t y . Od t e j p o ry e n d e c ja z a c z ę ł a e n e r g i c z n i e j zw alczać w s p o łe c z e ń s t w ie p o lsk im t r ó j l o j a l i z m , p o l e g a ją c y na zachow aniu p r z e z s p o łe c z e ń stw o w ie m o p o d d ań cze go sto su n k u do rządów p ań stw za b o rc zy c h .
Obóz le w ic y n ie p o d le g ł o ś c io w e j re p re z e n to w a ły n a s t ę p u ją c e p a r t i e p o l i t y c z n e : P o ls k a P a r t i a S o c j a l i s t y c z n a , P o l s k i e S tro n n ic tw o Ludowe-W yzwolenie, Z je d n o c z e n ie S tro n n ic tw D em okratycznych, S t r o n n ictw o N ie z a w is ł o ś c i N a r o d o w e j,P o ls k a P a r t i a S o c jaln o -D e m o k raty c z - n a G a l i c j i i Ś l ą s k a C ie s z y ń s k ie g o o r a z P o ls k a P a r t i a S o c j a l i s t y c z n a Zaboru P r u s k ie g o , Ten n u r t p o lit y c z n y w początkowym o k r e s i e w ojny zn ajd o w ał s i ę w o b o z ie s tr o n n ic tw a k ty w isty c z n y c h , z którym o s t a t e c z n i e ze rw ał w p o ło w ie 1917 r . i p r z e s z e d ł do w a lk i z oku p a n ta m i. D la te g o używany czasem d l a je g o o k r e ś l e n i a term in le w ic y a k ty w is t y c z n e j s t r a c i ł dawny s e n s . O k r e ś le n ie go w o sta tn im roku w ojny ja k o obozu le w ic y n ie p o d le g ł o ś c io w e j j e s t u z a s a d n io n e . Za zn aczyć p rz y tym n a le ż y , że p a r t i e te g o n u rtu p o lit y c z n e g o s t o s o w ały f r a z e o l o g i ę n ie p o d le g ło ś c io w ą z n ac z n ie w c z e ś n ie j. Pod w zglę dem id e o lo g ic zn y m PPS s p e ł n i a ł a w nim r o l ę w io d ą c ą . J e s z c z e p rz e d wybuchem w ojny j e j przyw ódcy p r a c o w a li w o r g a n iz a c ja c h p a r a m i l i ta r n y c h , u w a ż a ją c że przygotow yw any ru ch z b r o jn y i p o w sta n ie w Kongresów ce doprow adzi do n i e p o d l e g ł o ś c i P o l s k i . Ju ż w 1907 r . w j e j p ro g ra m ie p o lity czn y m z n a l a z ł o s i ę s t w ie r d z e n ie , że " t y l k o w wolnym, n ie p o d le g ły m k r a ju k l a s a r o b o t n ic z a może s i ę rozw in ąć sw obodnie [ . . . ] i p rzep ro w ad zić sw o je c e le s o c j a l i s t y c z n e " 6 . Uwa ż a j ą c , że d ro g a ku s o c ja liz m o w i, ja k o odległem u c e lo w i, w ie d z ie p r z e z n ie p o d le g ł o ś ć P o l s k i , j e j przyw ódcy z re z y g n o w a li z w a lk i re w o lu c y jn e j o s o c ja l iz m n a r z e c z n i e p o d l e g ł o ś c i o jc z y z n y . Mimo r e - fo rm isty c z n e g o program u s p o łe c z n e g o t e j p a r t i i , w końcowym o k r e s i e w ojny p o s łu g iw a ła s i ę ona f r a z e o l o g i ą r a d y k a ln ą .
Oorócz wym ienionych p a r t i i n a z ie m ia c h p o l s k ic h d z i a ł a ł y j e s z c z e in n e , k t ó r e s k ł a n i a ł y s i ę do w sp ó łp racy z jednym z głów nych nurtów p o lit y c z n y c h : np. ze Zw iązkiem Budowy P ań stw a P o ls k ie g o w sp ó łp raco w ały Z je d n o c z e n ie Ludowe i B lo k Narodow y, z e n d e c ją - P o l s k i e S tro n n ic tw o L u d o w e -P ia st, a z le w ic ą n ie p o d le g ło ś c io w ą P o ls k ie S tro n n ic tw o Ludow e-Lew ica. N ato m ia st Narodowy Zw iązek
Ro-b o tn ic z y początkow o Ro-b ard zo ak ty w n ie w sp ó łp raco w a ł z o k u p an tam i, p ó ź n ie j - w 1918 r . - c z y n ił to b a r d z i e j u m ia rk o w a n ie .D z ię k i sw ej p o s ta w ie p a r t i a t a b y ła w ła ś c iw ie s o ju sz n ik ie m Rady R e g e n c y jn e j.
Pow yższe, k r ó t k i e z e s t a w ie n ie programów p a r t y jn y c h w y k azu je, j a k duża b y ła w 1918 r . a m p litu d a wahań proponow anych ro zw iązań spraw y p o l s k i e j p r z e z ów czesnych p o lity k ó w . P o c z y n a ją c od o d rz u c e n i a p o trz e b y n i e p o d l e g ł o ś c i (SD KP1L), p o p rz e z sam o d z ie ln o ść w r a mach p ań stw o w o ści r o s y j s k i e j ( P P S -L e w ica) , r o z w ią z a n ia t r i a l i s t y - czn e na g r u n c ie pań stw o w ości a u s t r i a c k i e j ( g a l i c y j s c y k o n se rw a ty ś c i i d e m o k raci) i z d a n ie s i ę n a w sp ó łp ra cę z państw am i c e n tra ln y m i i ic h ł a s k ę , co w e f e k c ie m ia ło doprow adzić do u tw o rz e n ia P o l s k i w g r a n ic a c h sam e j K ongresów ki lu b t e ż p o łą c z o n e j z G a l i c j ą (Z w ią zek Budowy P ań stw a P o ls k ie g o , S tro n n ic tw o P o l i t y k i R e a ln e j, N aro dowy Zw iązek R o b o tn ic z y , B lo k Narodowy, Z je d n o c z e n ie Ludow e), do w p e ł n i su w eren n ego, tró jz a b o ro w e g o pań stw a p o l s k ie g o ( p a r t i e le w ic y n ie p o d l e g ł o ś c io w e j, b lo k s tr o n n ic tw e n d e c k ic h , P S L - P i a s t , P S L -L e- w ic a ) .
C h a r a k te r y s ty c z n e p rzy tym b y ło t o , że o i l e p a r t i e w a lc z ą c e o n ie p o d le g ł o ś ć w id z ia ły p r z y s z ł ą P o lsk ę w z a s a d z i e ja k o dem okraty- c z n o - b u rż u a z y jn ą r e p u b lik ę z prezydentem na c z e l e (p rz y n a jm n ie j w j e j początkowym o k r e s i e ) , o t y l e p a r t i e l i c z ą c e w tym z a k r e s i e na pokojow e u re g u lo w an ie t e j k w e s t ii d z ię k i w sp a n ia ło m y śln o śc i w ładz p ań stw o k u p acy jn y ch o p o w iad ały s i ę za d z ie d z ic z n ą m on arch ią kon s t y t u c y jn ą .
Na t o , że j e s i e n i ą 1918 r . p o w s ta ła P o ls k a , s k ł a d a ł y s i ę n ie t y lk o ta k k o r z y s t n e w arunki n a a r e n ie m ięd zy n aro d o w ej, ja k p r z e g r a n i e wojny p r z e z w sz y s tk ie t r z y p ań stw a z a b o r c z e , a l e ta k ż e do b r z e zorg an izo w an e i p rężn e o ś r o d k i d y sp o z y c y jn e dwóch n a j s i l n i e j szy c h ugrupowań p a r ty jn y c h - e n d e c ji i le w ic y n ie p o d le g ł o ś c io w e j. P o s ia d a ł y one we w sz y s tk ic h z a b o ra c h sw oje s tr o n n ic tw a i m ia ły w swym ł o n ie t a j n e o ś r o d k i k o n s p ir a c y jn e p o s ł u g u ją c e s i ę p ro p ag an d ą p a r t y jn ą d l a celów narodow ow yzw oleńczych.
D la e n d e c ji takim ośrod k iem b y ła L ig a Narodowa - t a j n a , t r ó j - zaborow a o r g a n i z a c ja z w a lc z a ją c a id e e r e w o lu c ji s o c j a l i s t y c z n e j . B y ła ośrod k iem dyspozycyjnym c a łe g o ruchu n arodow o-dem ok ratyczn e- g o ^ . W ywodziła s i ę z L i g i P o l s k i e j . L i g a P o ls k a z o s t a ł a z a ło ż o n a w
1887 r . w Genewie z in ic ja t y w y Zygmunta Je ż a - M iłk o w sk ie g o , pod k r e ś l a ł a p ie rw sz e ń stw o spraw narodow ych w sto su n k u do sp o łe c z n y c h . D z ię k i i n i c ja t y w i e Romana Dmowskiego p r z e k s z t a łc o n o j ą w dn. 1 k w ie tn ia 1893 r . w L ig ę N arodow ą, k t ó r a sto p n io w o z a c z ę ł a o d d a la ć s i ę od p ie r w o tn ie g ło sz o n e g o h a s ł a n i e p o d l e g ł o ś c i P o ls k i w k ie r u n ku j e j a u to n o m ii w g r a n ic a c h c e s a r s tw a r o s y j s k i e g o . Organami k i e row niczym i L i g i Narodowej b y ł y : Rada Główna i K om itet C e n t r a l
ny.
Fundusze n a d z i a ł a l n o ś ć p o c h o d z iły z b a rd z o rozbudow anej ak c j i z b i e r a n ia s k ła d e k , k o r z y sta n o p on ad to z n i e w i e l k i e j , s t a ł e j su b w e n cji otrzym yw anej z o p ro ce n to w a n ia S k arb u N arodow ego, którym w S z w a jc a r i i z a r z ą d z a ł Je ż - M iłk o w sk i. E k s p o z y tu r ą L i g i N arodow ej b y ły i s t n i e j ą c e we w sz y s tk ic h za b o ra c h s tr o n n ic tw a e n d e c k ie , za pomocą k tó ry c h w y w ierała wpływ n a s z e r o k ie k r ę g i s p o łe c z e ń stw a . O prócz endeków w s k ła d L i g i N arodow ej w c h o d z ili ta k ż e b e z p a r t y jn i i dwóch p r z e d s t a w i c i e l i u gru p o w an ia P S L -P ia st:W ło d z im ie rz T e tm a je r 8 1 W incenty W itos . Po k l ę s c e R o s j i p r z y ję ł a o r i e n t a c j ę p r o a l i a n - c k ą . 0 p o p a r c ie K o a l i a c j i u s i l n i e z a b ie g a ł K o m ite t Narodowy P o l s k i w P a ry żu . Odpowiednikiem e n d e c k ie j L i g i Narodow ej d l a le w ic y n ie p o d le g ło ś c io w e j b y ły Konwent i O r g a n iz a c ja "A ". 0 ic h z n a c z e n iu , o r g a n i z a c j i i d z i a ł a l n o ś c i b ę d z ie je s z c z e mowa w d a l s z e j c z ę ś c i p r a c y . Omawianie fak tów h is to r y c z n y c h tw orzonych p r z e z c z y n n ik i n a rodowe p o z o s t a j e w b ezp o śred n im zw iązku z e sta n o w isk ie m , j a k i e zajm ow ały w sp ra w ie p o l s k i e j w a lc z ą c e ze so b ą państwa.W ybuch w oj ny m iędzy państw am i zab orczy m i p o s t a w ił spraw ę p o l s k ą n a p o rząd k u dziennym . N ie ch cąc dokonywać u s tę p s tw n a r z e c z w łasn ych o b y w a te li n aro d o w o ści p o l s k i e j , w ładze p ań stw w o ju ją c y c h u s ił o w a ły wpływać n a postaw y Polaków - poddanych swego p r z e c iw n ik a . Przykładem t a k i e j p o l i t y k i b y ły wydane w p ie rw sz y c h d n ia c h w ojny i sk ie ro w an e do Polaków dw ie odezw y: w sp ó ln a - n a c z e ln y c h komend w ojsk n ie m ie c k ic h i a u s t r o - w ę g ie r s k ic h o r a z - n a c z e ln e j komendy w ojsk a u s t r o - - w ę g ie r s k ic h . O bie t e p r o k la m a c je , b o g a te we f r a z e o l o g i ę p a t r i o t y c z n ą , p o s ia d a ł y w spólny c e l , a m ia n o w icie, z a c h ę c a ły do tw o rz e n ia p a r t y z a n t k i p o l s k i e j , do n ic z e g o wobec n i e j s i ę n ie z o b o w ią z u ją c .Po z a ję c i u W arszawy, w ład ze n ie m ie c k ie z a c z ę ł y b a r d z i e j i n t e resow ać s i ę spraw ą p o l s k ą . Poniew aż o p e r a c je wojskowe n a f r o n c i e
Q
J . M o l e n d a , Masy c h ło p s k ie i ru c h ludowy w c z a s i e w ojny 1 9 1 4 -1 9 1 8 , [w :] Ruch r o b o t n ic z y i ludowy . . . , s . 4 0 9 .
wschodnim p r z e b ie g a ł y na z ie m ia c h p o l s k i c h , sto su n e k lu d n o ś c i m ie jsc o w e j do w o jsk o k u p acy jn y ch n ie mógł być państwom c e n t r a l nym o b o ję t n y . Z te g o powodu w d n iu 14 g r u d n ia 1915 r . w C ie s z y n ie dokonano p o d z ia ł u te ry to riu m K ró le stw a P o ls k ie g o n a dwa o b s z a r y o k u p a c y jn e . N ie m ie c k i o b s z a r ok u p acy jn y obejm ow ał g e n e r a ln e g u b e r n a to r s tw o w a rsz a w sk ie . N a to m ia st a u s t r o - w ę g ie r s k a s t r e f a o k u p a c y j n a obejm ow ała g e n e r a ln e g u b e rn a to rstw o k i e l e c k i e , k t ó r e po m i e s i ą cu z o s t a ł o przem ianow ane n a g e n e r a ln e g u b e rn a to rstw o l u b e l s k i e . Na c z e l e każdego z n ic h s t a ł g e n e r a ł - g u b e m a t o r , sp ra w u ją c y n a jw y ż sz ą w ładzę c y w iln ą i w ojskow ą. N iem ieckim g e n e rałe m -gu b e m ato re m b y ł Hans von B e s e l e r . P o s ia d a ł on w ładzę dowódcy a r m ii i b e z p o śre d n io p o d le g a ł c e s a r z o w i. N ato m ia st a u s tr o - w ę g ie r s k im i g e n e r a ła m i- g u b e r - n a to ra m i b y l i : b aro n E r ic h D i l l e r (od s i e r p n i a 1915 r . , w maju
1916 r . z o s t a ł n am ie stn ik ie m G a l i c j i ) , baron K a r l Kuk (od k w ie t n i a 1916 r . ) , h r . S t a n is ł a w S z e p t y c k i (od m aja 1917 r . ) o r a z Anton L ip o ś ć a k (od m arca 1918 r . ) . P r z y s łu g iw a ła im w ład za dowódcy k o r p u su .
Wraz z p rz e d łu ż a n ie m s i ę o p e r a c j i w ojennych spraw a p o ls k a s t a w a ła s i ę c o r a z p i l n i e j s z ą do r o z w ią z a n ia . W ładze pań stw c e n t r a l nych sp o d z ie w a ły s i ę , że po p r z y s t ą p ie n i u do il u z o r y c z n e j odbudowy p ań stw a p o l s k ie g o b ęd ą m ogły u z y sk a ć s o ju s z n i c z ą arm ię p o l s k ą . W tym c e lu w d n iu 5 l i s t o p a d a 1916 r . o b a j g e n e r a ło w ie - g u b e rn a tó r z y o g ł o s i l i p r o k la m a c ję , w k t ó r e j b y ła z a w a rta zapow iedź u tw o rz e n ia p ań stw a p o l s k ie g o z c z ę ś c i ziem za b o ru r o s y j s k i e g o . Do w ydania p r o k la m a c ji d o s z ło d o p ie r o w ów czas, gdy s t a r a n i a o z a w a rc ie z R o s ją p o k o ju od ręb n ego o k a z a ły s i ę daremne9 . Poniew aż w a k c ie z 5 l i s t o p a d a z a s t r z e ż o n o d o k ła d n ie js z e o z n a c z e n ie g r a n ic p r z e t o moż n a b y ło to in te rp re to w a ć ja k o zapow iedź w łą c z e n ia w s k ła d p ań stw a p o l s k ie g o teren ó w położo n ych n a wschód od K o n gresó w k i. Z a s t r z e ż e n ie o z n a c z e n ia g r a n ic n ie w y k lu c za ło je d n ak m o ż liw o śc i o k r o je n ia j® g ° g r a n ic n a z a c h o d z ie . Ja k k o lw ie k g r a n ic p ań stw a n ie o zn aczo n o , t o pewnym b y ło , ż e w je g o s k ł a d n ie w ejdą z ie m ie zaborów p r u s k ie g o i a u s t r i a c k i e g o . Zapow iadane państw o m ia ło być d z ie d z ic z n ą mo n a r c h ią k o n s t y tu c y jn ą i znajdow ać s i ę m ia ło "w ł ą c z n o ś c i z obu
9 J . S t a r z e w s k i , P o ls k a p o l i t y k a z a g r a n ic z n a w l a » ta c h 1 9 1 4-1939, Londyn 1950, s . 9 ; H. M o ś c i c k i , J . С y- n a r s к i , H i s t o r i a XX w iek u . W arszawa 1956, s . 332.
sp rzy m ierzon y m i m ocarstw am i" . Co n a le ż y rozu m ieć p r z e z ową ł ą c z n o ść - te g o p r o k la m a c ja n ie w y ja ś n i ł a . N ie b y ło w ięc wiadomym czy c h o d z iło ty lk o o łą c z n o ś ć w ramach kon w en cji w u j ę c i u p o l i t y c z nym, czy t e ż w z n ac z e n iu prawnopaństwowym, gdyby K ró lestw o P o l s k i e m ia ło w chodzić w s k ła d J a k i e j ś f e d e r a c j i . P rzy czy n y ty ch n i e j a s n o ś c i b y ły łatw o c z y t e l n e : A ustro-W ęgry i Niemcy n ie m ogły o s i ą g nąć p o ro zu m ie n ia w sp ra w ie zapow iadan ego p a ń stw a . Dodatkowo z a s t r z e ż o n o , że r e a l i z a c j a te g o a k tu n a s t ą p i w przypadku zw y cię stw a pań stw c e n tr a ln y c h .
Aby z a p o b ie c koncepcjom p r z y ł ą c z e n ia G a l i c j i do K ró le stw a P o l s k ie g o , k t ó r e t o m ogły p ow stać w śród s p o łe c z e ń stw a g a l i c y j s k i e g o w zw iązku z o g ło sz e n ie m ak tu 5 l i s t o p a d a , c e s a r z F r a n c is z e k J ó z e f I wydał w dn iu 4 l i s t o p a d a 1916 r . p a t e n t "0 w y od ręb n ien iu G a l i c j i " . P a te n t ów n adaw ał G a l i c j i prawo "sa m o d z ie ln e g o u r z ą d z e n ia sw o ich praw krajo w ych aż do p e ł n e j m ia ry t e g o , co z je g o p r z y n a le ż n o ś c ią do c a ł o ś c i p ań stw a i z j e j p o m y śln o śc ią s i ę z g a d z a " 11.
Na p o d sta w ie te g o p a te n tu K oło P o ls k ie w p a rla m e n c ie w iedeń skim o p raco w ało w k w ie tn iu 1917 r . p r o j e k t k o n s t y t u c ji K r ó le s tw a G a l i c j i . Poniew aż p a te n t o w yod ręb n ien iu G a l i c j i n ig d y n i e w szed ł w ż y c i e , tym samym i p r a c e nad k o n s t y t u c ją d l a G a l i c j i p o z o s t a ł y w stad iu m p r o je k t u .
B a d a ją c sta n o w isk o okupantów wobec spraw y p o l s k i e j n a le ż y m ieć na uwadze t o , że ic h c e l e n ie r z a d k o s i ę r o z c h o d z iły , a p o s z c z e g ó l ne p o s u n ię c ia p o lit y c z n e c z ę s t o b y ły wyrazem kom prom isu. W po l i t y c e ic h można d o s tr z e c w yraźną e w o lu c ję : n p . o i l e w p o c z ą t kowym o k r e s ie wojny g ł o s A u stro -W ę g ier b y ł i s t o t n i e j s z y , po c z ę ś c i d z i ę k i sta n o w isk u Polaków , a po c z ę ś c i d z i ę k i małemu z a i n t e r e s o waniu t ą spraw ą ze s tr o n y N ie m ie c , o t y l e w końcowym j e j o k r e s i e g ł o s N iem iec b y ł d e c y d u ją c y . Na p o c zą tk u w ojny k o n c e p c je okupan tów co do p j- z y s z ł o ś c i ziem p o l s k i c h b y ły w z a s a d z i e zg o d n e. Z a k ła d a ły one p o ł ą c z e n i e K ró le stw a Kongresowego z G a l i c j ą i w e jś c ie w s k ła d A u stro -W ęg ier z s z e r o k ą au ton om ią, własnym rządem i p a r l a mentem. Niemcy rezerw ow ały s o b i e w K ongresów ce prawo do k o r e k ty
K. K u m a n i e c k i , Odbudowa p ań stw o w o ści p o l s k i e j , W arszawa-Kraków 1924, s . 4 8 .
g r a n ic z n e j . Wraz ze w zrostem m ilit a r n e g o u z a le ż n ie n ia A u s tr o - -W ęgier od N iem iec i w raz z ro z sz e rz e n ie m im p e r ia lis t y c z n y c h p l a nów n ie m ie c k ic h , k o n c e p c ja t a s t a w a ł a s i ę d l a n ic h c o r a z b a r d z i e j niew ygodna. W tym c z a s i e Niemcy z a c z ę ł y lan sow ać k o n c e p c ję tw o rze n i a organizm u z e s p o lo n e g o , tzw . " M ltte le u r o p y " (E u ro p y Ś ro d k o w e j). M ia ła ona być im podporządkow ana zarówno p o l i t y c z n i e , ja k i g o sp o d a r c z o . O c z y w iśc ie zie m ie p o l s k i e , Ja k o z a p le c z e a g ra m o -su ro w c o - we, m ia ły z n a le ź ć s i ę w j e j o b r ę b ie 1^ . M it t e le u r o p a m ia ła obejm o wać swym z a s i ę g ie m : F r a n c ję , B e l g i ę , H o la n d ię , D an ię , A ustro-W ęgry i K ró le stw o P o l s k i e . Według planów n ie m ie c k ic h P o ls k a m ia ła być m o n a rch ią , a n a jp o w a ż n ie jsz y m i p re te n d e n ta m i do j e j korony b y l i : a r c y k s . K a r o l S t e f a n H ab sb u rg, k s . Fry d ery k C h r i s t i a n S a s k i i k s . L e o p o ld M ak sy m ilian B a w a rsk i.
N ato m ia st a u s t r o - w ę g ie r s k a k o n c e p c ja p ań stw a p o l s k ie g o w za s a d z i e p r z e z c a ł y o k re s wojny z m ie r z a ła ku ro z w ią z a n iu a u s t r o - p o l - sk iem u , p r z e w id u ją c tro n p o l s k i początkow o d l a c e s a r z a F r a n c is z k a J ó z e f a I , p ó ź n ie j po je g o ś m i e r c i - d l a c e s a r z a K a r o l a I . R ozw ią z a n ie a u s t r o - p o l s k i e mogło o z n a cz ać zmianę d u a l i s t y c z n e j budowy A u stro -W ę gier w t r i a l i s t y c z n ą . Tym samym r o l a W ęgier, w nowym o r g an izm ie państwowym, u le g ła b y pewnemu o s ł a b i e n i u . Z te g o powodu n a s t a w ie n ie p o lity k ó w w ę g ie r s k ic h do ty ch planów b y ło b a rd zo z r ó ż n ico w an e.
Wymownym przykładem e w o lu c ji poglądów p ań stw za b o rc zy c h na spraw ę p o ls k ą b y ło sta n o w isk o R o s j i w yrażone k o le jn o : z a czasó w c a r s k i c h , po r e w o lu c ji lu to w e j i po z w y c ię stw ie r e w o lu c ji p a ź d z ie r n ik o w e j. S tan o w isk o R o s j i c a r s k i e j , sform ułow ane w odezw ie n a c z e ln e g o wodza w ie lk ie g o k s i ę c i a M ik o ła ja M ik o ła je w ic z a z dn.
14 s i e r p n i a 1914 r . , je d y n ie ogóln ikow o za p o w ia d ało p o łą c z e n ie ziem t r z e c h zaborów i p rz y z n a n ie im pod berłem c a r a pewnego sam orząd u . Odezwa t a b y ła odpow iednikiem odezw n a c z e ln y c h komend w ojsk n i e m ie c k ic h i a u s t r o - w ę g ie r s k ic h . Dowodem t e g o , ż e R o s ja n ie t r a k t o w ała s e r i o zobow iązań z n i e j p ły n ą c y c h , b y ła j e j p o l i t y k a w o k re sa c h p r z e jśc io w y c h trium fów w ojennych. Po z a j ę c i u G a l i c j i Wschod
12
T. P i s z c z k o w s k i , Odbudowanie P o l s k i 1 9 1 4 -1 9 2 1 . H i s t o r i a i p o l i t y k a , Londyn 1969, s . 4 3 .
3 H. J a b ł o ń s k i , N arodzin y D r u g ie j R z e c z y p o s p o lit e 1 19 1 8-1919, Warszawa 1962, s . 3 3 .
n i e j p r z e z w o jsk a r o s y j s k i e w 1914 r . te re n y t e uznano z a od w iecz n i e r o s y j s k i e , p r z y łą c z o n o do R o s j i i poddano in ten sy w n ej r u s y f i k a c j i .
S to su n e k R o s j i do spraw y p o l s k i e j po z w y c ię stw ie r e w o lu c ji l u to w e j z o s t a ł sprecyzow any w a k c i e z 30 m arca 1917 r . Odezwa zap o w ia d a ła pomoc w u tw o rzen iu n ie z a w is ł e g o p ań stw a p o l s k ie g o w g r a n i c a c h e tn ic z n y c h . Je d n o c z e ś n ie n a r z u c a ła P o ls c e zw iązek m il it a r n y z R o s ją i g w a ra n c je praw m n ie jsz o śc io m narodowym. Do z a j ę c i a s i ę p o l s k ą p ro b le m a ty k ą Rząd Tymczasowy z o s t a ł zdopingow any p o zd ro w ie niem d l a n aro d u p o l s k ie g o , ogłoszonym 28 m arca 1917 r . p r z e z p i o - tr o g r o d z k ą Radę D elegatów R o b o tn ic z y c h i Ż o ł n i e r s k ic h . W d n iu 28 m arca 1917 r . w ładze r o s y j s k i e u tw o rz y ły K o m isję L ik w id a c y jn ą do spraw K ró le stw a P o ls k ie g o . B y ła to komórka wykonawcza rząd u r o s y j s k ie g o . J e j z a s ł u g ą b y ło zg ro m ad zen ie m a te ria łó w przygotow aw czych do p ro je k tó w ustaw , z n i e s i e n i e o g r a n ic z e ń stosow an ych wobec k a t o l i ków o r a z popraw a s y t u a c j i jeń ców n aro d ow ości p o l s k i e j w R o s j i . Za równo odezwa Rządu Tym czasowego, j a k i u tw o rz e n ie K o m isji L ik w id a c y jn e j s ta n o w iły odpow iedź n a a k t 5 l i s t o p a d a 1916 r . Program a u t o nom ii w y s ta r c z a ł bowiem dopó k i s y t u a c ja na f r o n c ie b y ła d l a R o s ji p om y śln a, z c h w ilą je d n a k j e j p o g o r s z e n ia , program te n d l a p o z y sk a n i a Polaków p r z e s t a ł ju ż w y s ta r c z a ć . R ó ż n ic a m iędzy aktem 5 l i s t o p a d a a odezwą z 30 m arca j e s t w yraźna. P aństw a c e n t r a ln e r o z p o rz ą d z a ły tym co z d o b y ły . N a to m ia st R o s ja r o z p o r z ą d z a ła w sw ej odezw ie tym co u t r a c i ł a . Podstawową z a s ł u g ą odezwy b y ło d a l s z e um iędzyna ro d o w ien ie spraw y p o l s k i e j .
Dokumentem o w ielk im z n a c z e n iu prawnopaństwowym b y ła o g ło s z o n a 15 l i s t o p a d a 1917 r . p rz e z w ładzę r a d z ie c k ą D e k la r a c ja Praw N aro dów R o s j i . {Jię d z y innymi g ł o s i ł a prawo narodów R o s j i do swobodnego s a m o o k r e śle n ia " a ż do o d erw an ia s i ę (вплоть до отделения) i utw
o-14
r ż e n i a sam o d z ie ln e g o p ań stw a" . P o słu ż e n ie s i ę sform ułow aniem " a ż do oderw an ia s i ę " , o zn a cza że ro z w ią z a n ie t a k i e trak tow an o ja k o o s t a t e c z n o ś ć . M ogła bowiem c z ę ś ć narodów R o s j i opo w ied zieć s i ę ( i o p o w ie d z ia ła s i ę ) za p r z y n a le ż n o ś c ią do p ań stw a r o s y js k i e g o n a wa ru n k ach a u to n o m ii lu b f e d e r a c j i . Z te g o t e ż powodu d e k l a r a c ja p ro k la m u ją c z a s a d ę , n ie normowała w j a k i sp o só b ma być ona
wprowadzo-A lx
O b razo w an ije i r a z w i t i j e S o ju z a S o w ie ts k ic h S o c y a l i s t i c z e s - k ic h R ie s p u b lik (w d o k u m ie n tach ), Moskwa 1973i s . 4 1 .
n a w ż y c i e . P o lit y k a w ładzy r a d z i e c k i e j wobec spraw y p o l s k i e j u w id o c z n iła s i ę ta k ż e p r z e z podporządkow anie K o m is ji L ik w id a c y jn e j - K o m isa ria to w i do Spraw P o ls k ic h . J e g o zadaniem b y ła obron a praw n a ro d o w o -k u ltu ra ln y c h ludu p o l s k ie g o w R o s j i , o p ie k a nad p o ls k im i wygnańcami i je ń c a m i o ra z n i e s i e n i e pomocy in s ty t u c jo m dem okraty cznym. S to su n e k R o s j i R a d z ie c k ie j do k w e s t ii p o l s k i e j z n a l a z ł rów n ież swe o d b ic i e w wydanym w dn . 29 s i e r p n i a 1§18 r . p r z e z Ra dę K om isarzy Ludowych d e k r e c ie " 0 r e z y g n a c ji z tr a k t a tó w rz ąd u b . C e s a r s tw a R o s y js k ie g o z rz ą d a m i: C e sa rstw N ie m ie c k ie g o i A u stro - -W ę g ie r sk ie g o , K ró le stw P r u s k ie g o i B a w a rsk ie g o , K s ię stw H e sse n , O ldenburg i S ach sen -M ein in gen o r a z m ia s t a L u b e k i" . W d e k r e c ie r z ą d r o s y j s k i z n o s i ł "w sp o só b n ie o d w o ła ln y " a k ty i u k ła d y d o ty c z ą c e ro zb io ró w P o ls k i" *^ . Tym aktem R o s ja R a d z ie c k a po r a z p ie rw sz y u - z n a ła n ie p o d l e g ł o ś ć P o l s k i , bowiem zarówno d e k r e t o p o k o ju , j a k i D e k la r a c ja Pràw Narodów R o s j i , u s t a l a ł y t y lk o z a s a d ę , k t ó r a w a r t . 3 te g o ż d e k re tu z o s t a ł a z r e a liz o w a n a . O c z y w iśc ie z prawnego punktu w id z e n ia d e k r e t n ie s ta n o w ił u n ie w a ż n ie n ia tr a k ta tó w r o z bioro w y ch , l e c z dobrow olną r e z y g n a c ję R o s ji z praw , j a k i e n im i n a b y ł a .
W o b lic z u zach od zący ch p rzem ian na a r e n ie wojny i e w o lu c ji stosunków p o lit y c z n y c h zarówno wewnątrz p ań stw E n te n ty , j a k i p ań stw c e n tr a ln y c h u l e g a ł o zm ia n ie sta n o w isk o F r a n c j i , W. B r y t a n i i i Włoch wobec spraw y p o l s k i e j . P oczątkow o b y ło ono z b ie ż n e z e stan o w isk ie m R o s ji c a r s k i e j i w ynikało z obaw p rz e d zaw arciem p r z e z n ią p o k o ju od ręb n ego. N adm ienić tu je d n a k n a le ż y , że s t o sunek s p o łe c z e ń stw państw z a ch o d n ich do spraw y p o l s k i e j n ie po kryw ał s i ę z o f i c j a l n ą ^ p o l i t y k ą ic h rządów . Z w łasz c z a s p o łe c z e ń stw o f r a n c u s k ie i w ło sk ie n i e u k ryw ało swych s y m p a t ii d l a P olaków . Po zw y c ię stw ie r e w o lu c ji lu to w e j w R o s ji p a ń stw a zach o d n ie c o r a z ś m i e l e j z a c z ę ł y wypowiadać s i ę n a tem aty p o l s k i e . U tw o rzen ie a r m ii p o l s k i e j we F r a n c j i (n a p o d sta w ie d e k re tu p r e z y d e n ta z dn. 4 c z e r wca 1917 r . ) b y ło te g o n a jle p sz y m p rz y k ła d e m .S u k c e s r e w o lu c ji p a ź d z ie r n ik o w e j, ja k rów nież f a k t z a w a rc ia p r z e z R o s ję odrębn ego po k o ju w B r z e ś c i u , p r z y c z y n iły s i ę do t e g o , że w ypow iedzi E n te n ty w sp ra w ie p o l s k i e j p r z y b r a ły c h a r a k t e r je s z c z e b a r d z i e j zdecydow
a-H. J a b ł o ń s k i , M iędzynarodowe w arunki odbudowy n i e p o d l e g ł o ś c i P o l s k i w 1918 r . , [w :] Ruch r o b o t n ic z y i l u d o w y ..., s . 4 4 .
n y . O czy w iście n ie o z n a c z a ło to braku r ó ż n ic w p o d e jś c i u do te g o z a g a d n ie n ia , n p . b r y t y j s k i i am eryk ań ski p u n k t w id z e n ia n a 3prawę te r y to r iu m o d r a d z a ją c e g o s i ę p ań stw a p o l s k ie g o b y ł e t n o g r a f ic z n y , p o d c z a s gdy f r a n c u s k i - h is t o r y c z n y 1^ . O s t a t e c z n ie sw o je s ta n o w i sk o rz ąd y F r a n c j i , W. B r y t a n ii i Włoch w y r a z iły na k o n f e r e n c ji w er s a l s k i e j w dn. 3 czerw ca 1918 r . P o d ję to wówczas uch w ałę, w k tó r e j domagano s i ę P o ls k i z je d n o c z o n e j, n i e p o d l e g ł e j i z dostępem do m orza, ja k o Je d n e g o z warunków sp ra w ie d liw e g o i trw a łe g o p o k o ju w E u ro p ie . W d n iu 17 s i e r p n i a 1918 r . do uchw ały t e j p r z y s t ą p i ł a B r a z y l i a .
T ak że w sto su n k u Stanów Z jedn o czon ych do spraw y p o l s k i e j można w y różn ić p rz y n a jm n ie j dwa o k r e s y : p ie rw sz y - k ie d y p ro w a d z iły po l i t y k ę n e u t r a ln ą , d r u g i - po p r z y s t ą p ie n i u do w ojny . Formalnym wy razem t e g o b y ły w ygło szo n e p r z e z p re z y d e n ta Woodrowa W ilsona dwa o r ę d z ia do s e n a t u : p ie rw sz e - z 22 s t y c z n i a 1917 r . z a w ie r a ło po s t u l a t P o ls k i z je d n o c z o n e j, n i e p o d l e g ł e j i s a m o i s t n e j, n a to m ia s t d r u g ie o r ę d z ie - z 8 s t y c z n i a 1918 r. s ta n o w iło wym ienione w c z t e r n a s t u pu n k tach w arunki s p ra w ie d liw e g o p o k o ju , a w śród n ic h punkt o d n o szący s i ę do P o l s k i . B y ła w nim mowa o k o n ie c z n o ś c i u tw o rz e n ia n ie p o d le g łe g o pań stw a p o l s k ie g o z dostępem do m orza. S ta n o w isk o Stanów Z jedn o czon ych m ia ło d l a P o ls k i tym w ię k sz e z n a c z e n ie , że b y ło ono w y gło szo n e p r z e z m ocarstw o, k tó r e g o g ł o s w śród ' pań stw K o a l i c j i p o s i a d a ł z n a c z e n ie d o m in u jące .
P ragn ę s e r d e c z n ie podziękow ać z a pomoc, j a k i e j u d z i e l i ł mi w to k u opracow yw ania tem atu mój k iero w n ik naukowy p r o f , d r h a b i l . T ad eu sz Szym czak. Je ste m s z c z e r z e w dzięczny recen zen to m : d o c . d r h a b i l . A n drzejow i Gwiżdżowi i d o c . d r h a b i l . Z y gfry d ow i Rymaszew skiem u z a cenne uwagi, k t ó r e m ia ły is t o t n y wpływ n a k s z t a ł t n i n i e j sz e g o o p ra c o w a n ia . P rzy g o to w u jąc p r a c ę do druku u w zględ n iłem t a k ż e uw agi p r o f , d r h a b i l . B a rb a ry W achow skiej.
A ÇL
A. M a n u s i e w i c z , P o l s k i j n a ró d w b o r b ie z a n ie - z aw isim u ju i swobodnuju P o ls z u , Moskwa 19ч5, s . 7 .
TYMCZASOWA RADA STANU KRÓLESTWA POLSKIEGO
W p o ło w ie 1916 r . arm ie pań stw c e n tr a ln y c h z n a l a z ł y s i ę w n ie korzystnym p o ło ż e n iu - na z a c h o d z ie n ie u d a n a o p e r a c ja pod Verdun p r z e k r e ś l i ł a n ie m ie c k ie n a d z i e je n a ry c h łe z w y cię stw o , n a p o łu d n iu z a ła m a ła s i ę a u s t r o - w ę g ie r s k a ofen syw a na A s ia g o , na w sch o d zie o fen syw a g e n e r a ł a A l e k s i e ja B ru siło w a u d o w o d n iła, że arm ia ro s y j s k a j e s t je s z c z e zd o ln a do p rz e p ro w a d z a n ia a k c j i zaczepn ych. N ic w ięc dziw n ego, że w t e j s y t u a c j i rz ąd y N iem iec i A u stro -W ęg ier z a c z ę ł y b a r d z i e j in te re so w a ć s i ę K rólestw em Kongresowym. M ożliw o ś c i werbunkowe b y ły tu z n ac z n e , bowiem R o s ja n ie n ie z d ą ż y li na ty ch te re n a c h p rze p ro w a d zić do końca m o b i l i z a c j i . I l o ś ć l u d z i zd o ln y ch do n o s z e n ia b ro n i szacow ano na ok. m ilio n . K onsekw encją t a k i e g o z a ł o ż e n ia b y ło r o z p o c z ę c ie p r z e z d e p artam e n t wojskowy Na c z e ln e g o K o m itetu Narodowego a k c j i werbunkowej do leg io n ó w . Je d n a k ju ż w krótce o k a z a ło s i ę , że a k c j a t a wobec b ra k u ochotników n ie p r z y n i e s i e w ię k sz e g o r e z u l t a t u . Do now ej s y t u a c j i n a ty c h m ia st do s to s o w a ł s i ę P i ł s u d s k i i r o z p o c z ą ł a g i t a c j ę z a wstrzym aniem wer bunku do le g io n ó w , dopóki p ań stw a c e n tr a ln e n i e p ro k la m u ją n ie p o d l e g ł o ś c i P o l s k i , n ie u tw o rzą rząd u i n ie m ia n u ją wodza. W łaśn ie d l a t e g o 25 l l p c a 1916 r . P i ł s u d s k i w n ió sł p o d a n ie o d y m is ję , a z końcem s i e r p n i a " p r z e s t a ł s p e ł n i a ć ro zk azy komendy n ie m ie c k ie j, k t ó r e j z b ry g a d ą swą p o d l e g a ł , Niemcy z a ż ą d a l i je g o b ezzw ło czn ego u s u n i ę c i a . O trzym ał u r l o p , a n a s t ę p n ie d y m is ję " 17. Z b ie g ło s i ę to w c z a s i e z przem ianowaniem leg io n ó w w P o l s k i K orpus P o siłk o w y . P o d a ją c s i ę do d y m is ji P i ł s u d s k i p r a g n ą ł zadem onstrow ać s p rz e c iw
17
M. B o b r z y ń s k i , W sk rzeszen ie p ań stw a p o l s k i e g o , t . I , Kraków 1920, s . 108.
wobec m ilc z e n ia pań stw c e n tr a ln y c h w sp ra w ie p o l s k i e j . Je d n o c z e ś n ie z a m ie r z a ł b a r d z i e j e n e r g ic z n ie z a ją ć s i ę rozbudową P o l s k i e j O r g a n i z a c ji W ojskowej (POW) o r a z oddziaływ an iem n a o p in ię P u b lic z n ą w k r a j u 13. Po d y m i s ji , je g o n azw isk o s t a ł o s i ę "symbolem d ążeń , k t ó r e budować c h c i a ł y pań stw o i w o jsk o w praw dzie w o p a r c iu o m ocarstw a c e n t r a ln e , a l e g łó w n ie o w łasn ych s i ł a c h " 19. Je d n o c z e ś n i e r o z p o c z ę ła s i ę na s z e r o k ą s k a lę a k c ja s k ł a d a n i a podań p r z e z o fic e r ó w i s ta w a n ia do r a p o r tu ż o ł n ie r z y z p r o ś b ą o w y s tą p ie n ie z le g io n ó w . M iało to zm usić p a ń stw a c e n t r a ln e do z a j ę c i a s i ę spraw ą p o l s k ą , a wobec p o p u la r n o ś c i P i ł s u d s k ie g o w śród le g io n is t ó w , a k c ja t a p r z y b r a ł a c h a r a k t e r masowy. N ie o b y ło s i ę p r z y tym i bez t r a g e d i i - m ajo r A lb in S a t y r - F l e s z a r " ta r g a n y odmiennemi u c z u c ia m i, w ie r n o ś c i i p r z y w ią z a n ia do munduru i k o n ie c z n o ś c i r o z s t a n i a s i ę z nim by go n ie z h a ń b ić " p o p e ł n i ł w dn. 3 l i s t o p a d a 1916 r . samo b ó jstw o . Czyn te n dow odzi z je d n e j s tr o n y ogrom nej p o p u la r n o ś c i P i ł s u d s k i e g o , z d r u g ie j z a ś s t r o n y u k a z u je , że n ie w szyscy l e g i o n i ś c i p o d z i e l a l i je g o p un k t w id z e n ia . Wobec d y lem a tu : P i ł s u d s k i a lb o l e g io n y , S a t y r - F l e s z a r w yb rał ś m ie r ć . Z d a rz e n ie t o b y ło tym t r a g i c z n i e j s z e , że w t r z y d n i p ó ź n ie j P i ł s u d s k i z m ie n ił swą de c y z ję .
W s y t u a c j i , gdy a k c ja werbunkowa za w io d ła o c z e k iw a n ia pań stw c e n tr a ln y c h , a w le g io n a c h masowo występowano o z w o ln ie n ia , g e - n e r a ło w ie - g u b e m a to r z y von B e s e l e r i Kuk w im ie n iu swych monarchów o g ł o s i l i w dn. 5 l i s t o p a d a 1916 r . w W arszaw ie i L u b l in ie dw ie j e dnakowe p r o k la m a c je , z a p o w ia d a ją c e u tw o rze n ie p ań stw a p o l s k i e g o . Wśród n a jb l i ż s z y c h w spółpracow ników P i ł s u d s k ie g o a k t 5 l i s t o p a d a uznano za " p a r o d ię n i e p o d l e g ł o ś c i " l e c z je d n o c z e ś n ie w iązan o z nim pewne n a d z i e j e na s tw o r z e n ie s i l n e j a r m ii pod dowództwem P i ł s u d s k ie g o 2 1 . Poniew aż a k t te n s ta n o w ił d l a obozu p iłsu d c z y k o w sk ie
L i p i ń s k i , W ie lk i m a r s z a łe k , Warszawa 1936, S • i Dy ф 19 B. H u t t e n-C z a p s к i , S z e ś ć d z i e s i ą t l a t ż y c i a p o - 1 1ty cz n e g o i to w a r z y s k ie g o , t . X I, Warszawa 1936, s . 367. K. Z a m o r s k i , K o n iec e p o p e i, [w :] Za k ra ta m i w ię - ^ d ru tam i obozów# red« J e S t a c h i e w i c z , Warszawa 1928, t . I I , s . 4 7 .
go sz a n s ę n a z r e a liz o w a n ie ty c h z am ierze ń , z c h w ilą Je g o o g ł o s z e n i a z o s t a ł a c a łk o w ic ie p rzerw an a a k c ja masowego w ystępow ania z le g io n ó w .
Prawdziwy c e l ak tu 5 l i s t o p a d a u k a z a ła uchw alon a p r z e z obu g e - n era łó w -g u b ern ato ró w odezwa z 9 l i s t o p a d a 1916 r . w sp ra w ie ocho tn ic z e g o w stęp o w an ia do w o jsk a . Odezwa w y ja ś n i a ł a , że t r o s k a o w o jsk a pań stw c e n tr a ln y c h s t o j ą c e w o b lic z u w ro g a, zmusza w ładze ok u p acy jn e do z a trz y m a n ia z a rz ą d u krajem w sw o ich rę k ach o r a z
wzy-22
w ała do o c h o tn ic z e g o z a c ią g u m ają ceg o pow stać w o jsk a p o l s k ie g o Odezwa n ie w z b u d z iła w s p o łe c z e ń s t w ie p o lsk im e n tu zjazm u , j e j n a stępstw em b y ł w z ro st n ie u f n o ś c i sp o łe c z e ń stw a wobec poczynań oku pantów . N a to m ia st p o t r z e b a w zm ocnienia w ojsk p ań stw c e n tr a ln y c h , wobec z n ie ru c h o m ie n ia frontów i b rak u n a d z i e i n a s z y b k ie zw ycię stw o , s t a ł a s i ę n ie zw y k le p i l n ą . Poniew aż sp o łe c z e ń stw o p o l s k i e w w ię k s z o ś c i p r z y ję ł o zarówno p ro k la m a c ję z 5 l i s t o p a d a , ja k i o d e z wę werbunkową n i e u f n i e , w ład ze o k u p acy jn e d o s z ły do w niosku, że s i ę g n i ę c i e do rezerw u aru lu d z k ie g o w K ongresów ce bez s tw o r z e n ia n a m ia s tk i w ład zy p o l s k i e j j e s t n ie m o żliw e .
K onsekw encją ta k ie g o p r z e ś w ia d c z e n ia b y ło w ydanie оr ? ^ z von B e s e l e r a w dn. 12 l i s t o p a d a 1916 r . r o z p o r z ą d z e n ia o R ad z ie S ta n u
2^
i S e jm ie w K r ó le s t w ie P o lsk im . W m ysi te g o r o z p o rz ą d z e n ia Rada S ta n u zajmować s i ę m ia ła opiniow aniem p ro je k tó w u staw p rzek azy w a nych j e j w tym c e lu p r z e z g e n e r a ł a - g u b e m a t o r a . P onadto p r z y s ł u g i wać j e j m ia ło prawo z g ł a s z a n i a wniosków w sp raw ach k rajo w y ch . Na t o m ia s t se jm , z a zgodą w ładz o k u p acy jn y ch , m ia ł podejmować uchw ały w sp ra w ie z u ż y c ia pewnych fu n d u sz y . R o z p o rz ą d ze n ie z o s t a ł o wydane b e z p o ro zu m ie n ia z rządem a u s tr o - w ę g ie r sk im i d l a t e g o n ig d y n ie w e sz ło w ż y c i e . W krótce, bo ju ż w dn. 6 g r u d n ia 1916 r . o b a j g e n e r a ło w ie -g u - b e m a t o r z y w y d a li ro z p o rz ą d z e n ie o Tym czasow ej R a d z ie S ta n u (TRS) w K r ó le s t w ie P o lsk im , datowane 26 l i s t o p a d a . Do w ydania r o z p o r z ą d z e n ia g e n e r a ło w ie - g u b e m a to r z y u p raw n ien i b y l i n a p o d sta w ie r o z kazu monarchów n ie m ie c k ie g o i a u s t r o - w ę g ie r s k ie g o . Z a s ię g t e r y t o r i a l n y d z i a ł a n i a TRS n ie obejm ow ał c a łe g o o b sz a r u K ró le stw a P o l s k i e g o , l e c z je d y n ie te r e n y obu g e n e raln y c h g u b e m a to r s tw . P o zo
-2 ?' К u m a n i e с к i , o p . c i t . , s . 50.
s t a ł e o b sz a r y K r ó le stw a P o ls k ie g o p o d le g a ły n ie m ie c k ie j kom endzie etapów n a c z e ln e g o dowództwa a r m ii w schodnich (tz w . O b e rb e fe h lsh a b e r O s t ) , n a rów ni z s ą s ie d n im i te re n am i B i a ł o r u s i i L itw y . Wspo m niane o b sz a r y K ongresów ki t o ; g u b e r n ia su w a lsk a i c z ę ść P o d l a s i a
( B i a ł a , R adzyń, W łodawa). P ra w ie c a ł a g u b e r n ia su w a lsk a z o s t a ł a w łączo n a do ok ręgu W iln o -Su w ałk i. T ylko c z ę ś ć S u w alszc zy zn y k . S o - p o c c k ic h b y ła w łączo n a do o k ręg u B ia ły s to k - G r o d n o , ze w zględu na f o r t y g r o d z ie ń s k ie . Również c z ę ś ć S u w alszc zy zn y k . Kowna z o s t a ł a w łączo n a do o k ręg u L itw a - ze w zględu na f o r t y k o w ie ń sk ie . Komuni k a c j a pom iędzy obydwoma o b sz a ra m i okupacyjnym i o r a z teren am i e t a powymi b y ła b a rd z o utrudn ion a.Spow odow an e t o z o s t a ł o zarówno wpro wadzeniem p a sz p o rtó w i p r z e p u s t e k , k tó r e n ie s ł y c h a n ie tru d n o b y ło u z y s k a ć , ja k rów n ież n ie zw y k le obostrzonem u n adzo row i g r a n ic z n e mu2^ .
S ie d z i b ą TRS b y ła W arszawa. W m yśl §7 r o z p o r z ą d z e n ia b y ł to o rg a n powołany do " w s p ó ł d z ia ł a n ia p rzy tw o rze n iu d a ls z y c h u rz ą d z e ń państwowych w K r ó le s t w ie P o lsk im " i d la t e g o m ia ł; " a ) wypracować p r o je k t y ro z p o rz ą d z e ń , u s ta n a w ia ją c y c h w spólne p r z e d s t a w ic ie ls t w o c z ę ś c i K ró le stw a P o ls k ie g o , ad m in istrow an y ch p r z e z M onarchię a u s - tr o - w ę g ie r s k ą i R ze szę n ie m ie c k ą ; b) przygotow ać u r z ą d z e n ie p o l s k i e j a d m i n i s t r a c ji pań stw o w ej. N adto ma R S: 1) p r z e d s ta w ia ć z w ła s n e j in ic ja t y w y w n iosk i i p r o je k t y w spraw ach k rajo w y ch , 2 ) w tw o rze n iu w o jsk a p o ls k ie g o w s p ó łd z ia ła ć z n aczelnym komendantem wojskowym m ocarstw sp rzy m ieżo n y ch , któremu p ow ierzon o to z a d a n ie , 3 ) uchw alać p o sta n o w ie n ia w sp ra w ie u s u n i ę c i a szk ó d w ojennych i g o sp o d a rc z e g o o ży w ie n ia k r a ju , a p o trz e b n e ku temu ś r o d k i asy g n o - wać z k red y tów , oddanych s o b i e do d y s p o z y c ji p r z e z o b ie a d m in is t r a c j e lu b t e ż u zy sk ać j e p r z e z u sta n o w ie n ie dodatków do podatków b e z p o ś r e d n ic h , a lb o p r z e z z a c ią g a n ie p o ży c ze k . Uchwały p o w zię te w m yśl punktu 3 , po w yrażeniu zgody n a n ie p r z e z t ę a d m i n i s t r a c ję , do k t ó r e j o b sz a r u s i ę o d n o sz ą , m ają być p r z e z t ę a d m in is t r a c ję wprowadzone w ż y c ie w d rodze r o z p o r z ą d z e n ia " 2 5 . P o nadto o rg a n te n b y ł zobow iązany do wydawania o p i n i i w sp raw ach , z którym i zw rócą s i ę do n ie g o w ładze o k u p a c y jn e . Na c z e le TRS s t a ł p rz e w o d n icz ą cy .
M o ś c i c k i , С y n a r s к i , o p . c i t . , s . 3?*7. 25 К u m a n i e с к i , o p . c i t . , s . 72.
