Licharewa, Zofia
Przyczynki do historii Kętrzyna
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 317-320
k a ln y , gd zie w poprzednim roku po p ośw ięcen iu now ego lok alu szk o ły p o l sk iej w y b ito m u szyb y. 9 sierp n ia 1931 r. w y b u ch ł pożar u gosp od arza S e n - •
dra i cb ją l w sz y s tk ie jego zabudow ania; sp a liły się ta k że bu d yn k i K rysik a, F e łk i i G a jew sk ieg o ; p am iętajm y, że w roku poprzednim po pożarze w s i P ełk a u ż y c z y ł sw o je g o domu dla szk oły p o lsk iej, a K rysik a n ie w ą tp liw ie ch a ra k tery zu je fa k t, że później w 1935 r. został on w yb ran y ła w n ik iem do P o lsk ie j R ad y R o d zicielsk iej. 11 sierp n ia 1931 r. po raz drugi sp a liła się s t o
doła gosp od arza S ab ełk i, gdzie spali dw aj jego sy n o w ie: starszy został na m iejscu zw ę g lo n y , a m łod szy zm arł w szp italu olsztyń sk im .
W k ron ice szk o ły w W orytach ostatnia notatka zapisana na stron ie 90 n osi datę 24 m arca 1939 roku. P o zo sta łe k arty kroniki zo sta ły w ycięte...
O statnia zapiska w k ro n ice szk o ły w N ow ej K a letce nosi datę 1 sie r p nia 1939 г., z a m ie śc ił ją o sta tn i n a u czy ciel, F ran ciszek P iotrow sk i:
„W n o c y na 1 s ie rp n ia o k o ło 12 ja k iś n ie z n a n y s p ra w c a w y b ił w n a sz e j k la s ie 6 sz y b , w r z u c a ją c do k la s y 5 k a m ie n i o ra z je d n ą sz y b ę w y b ił w m ie s z k a n iu p. N o w o c z e n io w e j” .
P o tym e k sc e s ie szkoła polska w N ow ej K a letce na W arm ii p rzestała do n as m ó w ić, p rzestała opow iadać sw o je krótk ie lecz b ogate w p rzeżycia dzieje...
Z O FIA L IC H A R E W A
PRZYCZYNKI D O H ISTO RII KĘTRZYNA
Przed refo rm a cją m ia sto R asten b u rg (R astem bork — dziś K ętrzyn) p o sia d a ło 4 k ościoły: k o śc ió ł obronny Sw . Jerzego (X IV — X V I), k o śció ł p olsk i (P o ln isch e K irch e), k o śció ł św . K a ta rzy n y na p rzed m ieściu — na p o lu d n io -w sch ó d od s ta rego m iasta, na p o lu d n io -w sch ó d od św . Jerzego. P rzy leg a ją cy b ezp ośred n io d o w ie lk ie g o szp ita la k o śció ł św . D ucha słu ży ł w y łą c z n ie jego m ieszk ań com , k tórzy p rzy ch o d zili tam na co d zien n e n ab ożeń stw a rano i w ieczorem . R az n a k w a r ta ł z b iera li się tam rów n ież b ied n i dru giego szp ita la (zn ajd u jącego się n ap rzeciw k o, n ieco d alej na w schód), w sp ó ln ie p rzystęp u jąc do sp o w ied zi i k om unii.
K o śció ł b y ł o b słu g iw a n y przez trzech d u ch ow n ych ’).
W k o śc ie le św . K atarzyn y n ab ożeń stw a od p raw ian o co tyd zień . S łu ż y ł on jed n o cześn ie ja k o k o śció ł g rzeb aln y dla lu d n ości przed m ieścia i d la roln ik ów z okolic. P o zn isz c z e n iu go podczas za k w a tero w a n ia w nim żołn ierzy z arm ii n a p o leo ń sk iej zo sta ł on rozebrany w 1820 roku. W ejścia do cm en tarza i k o ś cioła w sk azu ją, p rzy p u szcza ln ie, dw a stare d ęb y przy ul. P o w sta ń có w W arszaw y (p rzylegającej d o P la cu W olności z gm achem P rezy d iu m M RN, w y b u d o w a n y m w 1885 r.). N a zw a tego k ościoła, jednego z n a jstarszych na teren ie P rus, p rzeszła na k o śció ł p a r a fia ln y k a to lick i św . K atarzyn y, w y b u d o w a n y w pobliżu, w 1895/96 r. w sty lu gotyck im .
K o ś c ió ł p o ls k i, n a leżą cy do k om p lek su k ościoła ob ron n ego św . Jerzego, n a j
p ie r w b y ł k a p licą cm en tarn ą m iasta (istn iała w 1435 r.), w y b u d o w a n ą na p o łu d n io w o -w sc h o d n im rogu m urów obronnych. N a rogu p o łu d n io w o -w sc h o d n im w zn o siła się m ała okrągła baszta o zn aczen iu gospodarczym . P ierw o tn e w e jśc ie zn a jd o w a ło się od stron y cm en tarza (Parcham ) przy śc ia n ie zach od n iej. S zero kość d a w n ej k a p lic y z o sta ła zach ow an a w sta n ie obecnym .
>|) A rn o ld ts D. N ach rich ten ... 1777, s. 254, nota p od aje, że w X V III w (1726) oprócz 2 n iem ieck ich k azn od ziejów k o śció ł św . D ucha o b słu g iw a n y b y ł ró w n ież przez p o ls k ie g o d ia k o n a , E rleu tertes P reu ssen , 1, 6, s. 671.
P r zez d łu ższy cza s b u d y n ek (jako k a p lica cm en tarn a i dom m o d litw y ) p o z o s ta w a ł bez ołtarza, k a z a ln ic y i w y p o sa żen ia w ew n ętrzn eg o . Z n ajd u jąca s ię p rzy tej k ap liczce szk oła ła ciń sk a (eh em alige g e leh rte S ch u le) na ż y c z e n ie k się c ia A lb rech ta została (1546) p rzek ształcon a w szk o łę p rzy g o to w a w czą do U n iw e r sy te tu K ró lew ieck ieg o . Z ach ow u jąc p ierw o tn e rozm iary w p la n ie, b u d y n ek zo sta ł p od w yższon y. P o w iz y ta c ji k o ścio ła św . J erzego (1555, 1565) k a p lic ę p rzed łu żo n o w k ieru n k u p o łu d n io w y m do m u rów obronnych kościoła, w łą c z a ją c d o n ie j w sp om n ian ą narożną b asztę okrągłą.
S z k o ła m ieściła się nad k ościołem oraz w dom u obok (zn iszczon ym w 1945 r.). W n o w o u zy sk a n y m p om ieszczen iu m ia ło się zn ajd ow ać m ieszk a n ie dla tr z e c ie g o n a u czy ciela — w e d łu g sta tu tu szk oły — w ła d a j ą c e g o j ę z y k i e m p o l s k i m . N a ep ita fiu m S p illera (1625) k o śció ł p o lsk i p rzed sta w io n y jest ze sz c z y te m ren esa n so w y m .
P o d ziałan iach w o jen n y ch (1628) k o śció ł został w y rem o n to w a n y (1630) n a k o sz t p a ń stw a , p o n iew a ż p atron am i jego b y li n a stęp cy k sięcia A lb rech ta . W 1691 r. n a stą p iło trzecie k o lejn e p o w ięk szen ie k ościoła przez p rzed łu żen ie g o w k ieru n k u półn ocn ym poza m ury m iasta, na sk u tek czeg o część m uru, o d p o w ia d a ją c a szerok ości bu d yn k u , zo sta ła zn iesion a, a w e jś c ie do k o ścio ła p r z e n ie s io n o na stronę p ółn ocn ą i p o zo sta ło ta k ie obecnie.
D o przep row ad zon ego w te d y rem ontu p rzy czy n iła się d otacja p u łk o w n ik a v o n R a u sch k e. Na p ozostałych częściach b elek stro p o w y ch w n ętrza k a p lic y in ż. arch it. E. W itt (1933) k o n sta to w a ł resztk i m a lo w id eł b y łeg o p ła sk ieg o d r e w n ia n e g o su fitu , pod ob n ego do s u fitu w k o śc ie le św . D ucha, resta u ro w a n eg o w ty m ż e czasie k osztem d otacji tegoż p u łk o w n ik a A lek san d ra von R a u sch k e.
W ów czas p o sta w io n o w k a p lic y ołtarz i k a za ln icę (organów nie było). D a ło t o m ożn ość p r zen iesien ia tu n a b o żeń stw i k azań w język u p olskim , o d b y w a ją c y c h s ię sp orad yczn ie dla lu d n o ści p o lsk iej w k o śc ie le św . Jerzego. P om im o is tn ie n ia g m in y p o lsk iej k o śció ł p olsk i n ie u zy sk a ł jednak rangi p a ra fii, któ rą n ad al p osiad ał k o śció ł św . Jerzego, g d zie n ab ożeń stw a i kazan ia o d b y w a ły s ię w język u n iem ieck im .
W p o ło w ie X V III w . b u d y n ek k o ścio ła p o lsk ieg o zo sta ł na ty le zn iszczon y, ż e p o w sta ła k on ieczn ość p rzen iesien ia szk oły do in n eg o lok alu . N iesłu szn e w y d a tk o w a n ie p ien ięd zy opóźniło rem on t k ościoła p o lsk ieg o oraz b u d ow ę n o w eg o b u d y n k u dla szkoły.
N o w y gm ach „gim n azju m p a ń stw o w e g o ” w zn iesio n o w 1817 r. na cz ę śc i m u r ó w obronnych m ia sta (m ających k ieru n ek zach od n io-p ółn ocn y). W ty m b u d y n k u g im n a zja ln y m u czył się W ojciech K ętrzy ń sk i (1838— 1918) -).
D a n e w iz y ta c ji k ościoła p o lsk ieg o (spraw ozdania te znajdują się w M uzeum w K ętrzyn ie) (od roku 1826) p ozw alają na w y c ią g n ię c ie w m iosków co do p o l sk o ś c i w m ie śc ie i okolicach.
• T A B E L A D O TY C ZĄ C A K O ŚC IO Ł A P O L S K IE G O
W izytacje K o n firm acje K om unie C hrzty Ś lu b y Zgony
1826 r. 20 1.350 107 10 66 1827 r. 33 1.385 97 14 63 1828 r. 33 1.287 84 15 97 1829 r. 26 1.172 84 18 62 1830 r. 20 1.156 80 12 66 1831 r. 29 1.296 82 26 74 1832 r. 22 1.334 101 18 102
2) W 1896 r. (p rzyjm ując rok założenia szk o ły 1546) 350-lecie istn ien ia z o s ta ło u trw a lo n e sp orząd zen iem szk oln ego sztandaru, znajd u jącego się ob ecn ie w M u zeum w K ętrzyn ie.
P atron em k o ścio ła p o ls k ie g o b y ł król. A k t w iz y ta c ji pod p isał su p erin ten d en t i proboszcz (k aznodzieja) p o ls k ie j gm in y, M ichał B orow sk i — urodzony w P o - p o w ie (P faffen d orf), p o w ia t M rągow o, 13 X 1781 r., w y św ię c o n y na k sięd za w K ró lew cu w 1811 r., p op rzed n io b y ł rek torem m iejsk iej szk oły w W ęgorzew ie, w K ętrzy n ie zaś — od 28 lip c a 1811 r.
Od 1823 r. i w 1826 r. p recep torem (E lem entarlehrer) b y ł A dam K em p f w w ie k u 25 lat, u rodzony w P o g a n o w ie, pow . R asten b u rg (K ętrzyn).
P roboszcz M. B o ro w sk i n a leża ł d o U n ii E w a n g elick iej od 1817 r. D o n a b o ż e ń s tw u żyw ał A g en d y 1824 r. w język u p olskim . O rganów w k o ściele p o lsk im w 1826 r. nie było. P rob oszcz b y ł w y b iera n y przez g ło so w a n ie (vocirt) p rzed sta w ic ie li: m agistratu , w ła d z zam ku, gm in y k o ścieln ej oraz p rzed sta w iciela m a ją tk ó w p ow iatu . D o rad y k o ścieln ej w 1826 r. n ależeli: 1) w ła śc ic ie l b row aru w K ętrzyn ie — S ch rem p f i 2) w ła śc ic ie l m ajątk u B ied a szk i — R einhold.
R ozpatrując w o r y g in a le w y p e łn io n e druki w iz y ta c ji n ależy zw rócić u w a g ę na to, że na ak cie 1831 r. n a z w isk o ,,M. B o ro w sk i” n a p isa n e jest lite r a m i ła c iń sk im i. W roku 1832 — g o t y c k i m i .
P u n k t 5, d o ty czą cy p erso n elu k o ścio ła , podaje, że oprócz języka n iem ieck ieg o k o n ieczn a jest n a leży ta zn ajom ość języka p o lsk ieg o (nötige F ertigkeit).
W p u n k cie 6, d o ty czą cy m istn ien ia k a n d y d a tó w do stan u d u ch ow n ego i p ra cy w k o ściele p olsk im , po raz p ierw szy przy od p ow ied zi tw ierd zą cej, że je s t k a n d y d a t (E. D op atk a), dodano, że m a on chęć p r a c o w a ć w k o ś c i e l e n i e m i e c k i m , tj. w k o śc ie le św . Jerzego. R ów n ież n astęp u ją zm iany p e r so n a ln e (punkt 1). P recep to rem na m iejsce A. M eissn era, znad B ugu, zostaje G o ttfried B rotthund (w n a stęp n y ch aktach w iz y ta c ji „B roth u n ” urodzony 1809 r. w D zia łd o w ie (Soldau), k tó ry został zaan gażow an y 18 VI 1831 r. W ak cie 1832 r. w lip cu w y sta w io n o m u d od atn ią opinię. W tym że ak cie w y stę p u je now a r e d a k cja punktu 5. B rak za p y ta n ia d o ty czą ceg o p o lsk ieg o języka, który b y l o b o w ią zu ją cy dla d u ch o w n y ch , o b słu g u ją cy ch kościół p o lsk i w ed łu g p o p rzed nich a k tó w w iz y ta c ji. P o sta w io n o w p u k cie 5 p y ta n ie o „ K irch en b ü ch er” i o dan ych sta ty sty czn y ch .
U w aga: na rok 1832 zn ajd u ją się dw a form ularze: jed en z p od p isem M. B o ro w sk ieg o , drugi — b ez podpisu, ze w zm ia n k ą o jego śm ierci. W ty m że roku (lipcu) cztery w łó k i ziem i k o ścieln ej zo sta ły oddane w d łu goterm in ow ą d zierża w ę h rabinie D oh n a i w k rótk oterm in ow ą — karczm arzow i; do d ysp ozycji proboszcza k ościoła p o lsk ieg o p o zo sta ł ty lk o ogród.
W d ru giej w e r sji a k tu 1832 r. podano: k o n firm a n tó w 28, k o m u n ik an tów 635, ch rztó w 63, ślu b ów 21 i zg o n ó w 86.
W izytacja w 1833 r. k o ścio ła p o lsk ieg o w y m ie n ia jako k azn od zieję A lb rech ta D resch h o ffa , urodzonego w O rzyszu w 1806 r., w y św ię c o n e g o w m arcu 1833 r. (byl n a u czy cielem p ry w a tn y m w K rólew cu), sta n o w isk o w k o ściele p o lsk im objął 21 k w ietn ia 1833 r. P recep tor — jak w y ż e j — Joh an n B rothun. O dtąd od p isy k sią g k o ścieln y ch p rzech o w y w a n o w sąd zie m iasta R astenborka.
P u n k t 5 (K irchenbücher) zaw iera n o w y tekst: „O gólna ilość dusz w p a r a fii ku k oń cow i roku p o p rzed n ieg o ” — 7.318, d op isan o ręczn ie „deutsch u n d p o l n isch ”. W tym ok oło 800 „die au ss ch lies slich d e r p o ln isc h e n S p r a c h e k u n d i g
s i n d ”. A w ię c 7.318 — 800 = 6.518 N iem ców , P o la k ó w przeszło 12,2°/o. (W szy st
k ich P o la k ó w w ła d a ją c y c h języ k iem n iem ieck im za licza n o w p oczet N iem ców ). B ardzo cie k a w ie w yp a d a p orów n an ie ak tu w iz y ta c ji z historią gim n azju m , m ia n o w icie — ze zm ian ą program u nau czan ia. W tym że o k resie 1831/2 r. w g im nazju m zo sta ły sk a so w a n e le k c je język a polsk iego, k tóre przedtem b y ły pro w ad zon e na rów n i z in n y m i języ k a m i obcym i. Z m iana ta p rzy czy n iła s ię do
319
tego, że W ojciech K ętrzy ń sk i n ie ty lk o w dom u, lecz i w szk ole n ie m ógł s ię n a u czy ć języka p olsk iego: „...w iarę, m ow ę ukraść m i m o g liście...” m ó w i on w sw y m w ierszu u łożon ym po n iem ieck u (1861 r.).
T A B E L A D D TY C ZĄ C A K O ŚC IO Ł A P O L S K IE G O
W izytacje K on firm acje K om unie C hrzty Ś lu b y Z gony 1834 r. poi. — 28 n iem . — 34 1.086 74 23 85 1835 r. poi. — 15 niem . — 25 1.135 90 16 74 1836 r. 61 1.091 82 13 — 1837 r. 48 1.035 81 25 — 1838 r. 53 1.186 96 22 — 1839 r. 48 888 68 18 78 1840 r. poi. — 8 n iem . — 68 981 108 22 61
W r. 1839 — punkt, jak poprzednio, lecz w p u n k cie 2 p ojaw ia się w zm ia n k a o u ży w a n iu śp iew n ik a p o lsk ieg o i n iem ieck ieg o . N o w y p receptor, od k w ie tn ia 1839 r. T heodor R ocht, ur. 1819 r. w G n ieźn ie. W k o ń cu aktu w izy ta cji 1839 r. dopisano: k onfir. 17 — poi., 54 — niem . W r. 1840 sta n o w isk o p receptora n ie zajęte.
P o d a w a n ie ogóln ej liczb y p arafian obu k o ścio łó w odnosi się do lat: 1833 (k o śció ł polski) — 800, z k tórych w y łą czn ie po polsk u m ó w i 360.
T A B E LA D O TY CZĄ CA K O Ś C IO Ł A P O L S K IE G O
1835 r. — ogólna liczba 7.515, w tym 400 — w y łą c z n ie język p olsk i 1837 r. — „ „ 7.747, w tym 300 — „ „ „ 1845 r. — ,. „ 8.713, w ty m 150 — „ „ ,, 1847 r. — „ „ 8.687, w tym 150 — „ „ >» 1849 r. — „ „ 8.894, w tym 100 — „ „
P k t. 6 w iz y ta c ji zaznacza jednak, że m o d litw y i n a b o żeń stw a w języ k u p o l sk im o d b y w a ły się w S ta rej R óżance, N ow ej W si, G a łw u n a ch , K ru szew cu , P o - g a n o w ie, B arcianach, K ętrzyn ie — w k o ściele szp ita ln y m S w . D ucha.
1845 — od tego roku proboszczem jest T heodor D r e ist w w ie k u 53 lat. 1852 r. — ogólna liczba p a ra fia n 8.498, w tym 200 m ó w i w y łą czn ie p o p olsk u . 1871 r. — k onfirm . — kom un. 3.938, ch rztów 422, ślu b ó w 54, zgonów 346. § 8 w iz y ta c ji tegoż roku podaje w zm ia n k ę o k a n d y d a ta ch oraz o k azan iach
w język u n iem ieck im . '
N a zakończenie w a rto p rzytoczyć w zm ian k ę zan otow an ą przez Ju lian a U rsyn a N iem cew icza w r. 1817: „Od R asten b u rga aż do g ra n icy już lud zaczyna m ó w ić po polsku, d ok ład n ie bardzo, lecz z a k cen tem m azow ieck im . Jako te ż sp r a w ie d liw ie u w ażać m ożna, iż ak cen t ten n a jo b szern iej po polsk ich p ro w in cjach jest ro zcią g n ięty m ” 3).
3) J u lia n U rsyn N iem cew icz, P od róże h isto ry czn e po ziem iach p olsk ich od b y te 1811 — 1828. P a ry ż — P etersb u rg 1859, s. 245.
