Walory turystyczne pałaców łódzkich fabrykantów

Jolanta Jakóbczyk-Gryszkiewicz

WALORY TURYSTYCZNE PAŁACÓW

ŁÓDZKICH FABRYKANTÓW

LES VALEURS TOURISTIQUES DES PALAIS

DES FABRICANTS À ŁÓDŹ

THE TOURIST VALUE OF THE LODZ

MANUFACTURERS’ PALACES

B ogacący się szybko w niezw ykle dynam icznie rozw ijającym się w drugiej połow ie XIX w. m ieście, łódzcy fabrykanci odczuw ali potrzebą budow ania oka­ załych, na m iarę swych fortun, siedzib oraz reprezentacyjnych budynków do prow adzenia interesów i podejm ow ania gości. M ając pieniądze nie oszczędzali na architektach, bardzo często zatrudniając najsłynniejszego architekta m iej­ skiego Łodzi, autora kilkuset projektów - Hilarego M ajew skiego. M ajew ski stu­ diow ał w Petersburgu i w e W łoszech, stając się entuzjastą renesansu włoskiego. Fabrykanci łódzcy, bogacący się w ciągu jednego pokolenia i pozbaw ieni ko­ rzeni ludzi zam ożnych, przejm ow ali wzorce od arystokracji pragnąc posiadać rów nie okazale pałace ja k ona. Projekty Hilarego M ajew skiego i innych archi­ tektów naw iązyw ały do stylów architektonicznych z innych epok, najczęściej do renesansu i baroku.

Pałace fabrykanckie pow staw ały w Lodzi od drugiej połowy XIX w. do 1914 r. B ardzo charakterystyczną i łód zką ich cechą było położenie w bezpo­ średnim sąsiedztw ie fabryki. W raz z fabryką i budynkiem adm inistracyjnym tw orzyły zw arty kompleks. W przypadku posiadłości dwóch największych łódz­ kich fabrykantów - K arola Scheiblera i Izraela Poznańskiego - m ożna m ówić o całych jurydykach przem ysłow ych, w których, obok fabryki i pałacu (lub pa­ łaców), budow ano dom y dla robotników, szkoły dla ich dzieci, szpitale, budynki straży pożarnej itd.

Kim byli łódzcy fabrykanci? Przyjechali do Lodzi z różnych stron Europy: z Belgii - Karol Scheibler, z Rosji - Żydzi rosyjscy, którzy po pogrom ie w Rosji

napływ ali do K rólestw a Polskiego, z N iem iec - Ludwik Gayer, Juliusz Heinzel, rody G rohm anów , B iderm anów , K inderm anów i innych. Część Ż ydów pocho­ dziło z K rólestw a Polskiego - np. Izrael Poznański. M inim alny był udział Pola­ ków - 6% ogółu - w obec przeszło 60% N iem ców i przeszło 20% Żydów w roku 1865 oraz 6,4% - wobec 44% N iem ców i 47% Żydów w roku 1913 (P y 11 a s 1994).

W yw odzili się z różnych środow isk - zamożnej inteligencji o w ykształceniu technicznym , ja k np. K. Scheibler, z rzem ieślników przekształcających w arsz­ taty w m anufaktury i potem w fabryki - L. Gayer, R. G rohm an, kapitału hand­ lowego - głów nie Żydzi - np. I. Poznański, prow adzący najpierw handel to ­ warami łokciow ym i. Do lat sześćdziesiątych XIX w. najw iększym łódzkim prze­ m ysłowcem był Ludwik G ayer (przybył do Lodzi w ¡828 r. z Saksonii), a od 1866 r. K. S cheibler oraz I. Poznański. W ielkość m ajątku podaw ano dla rodów fabrykanckich, poniew aż cale rodziny m iały udział w rozmaitych spółkach. W końcu XIX w. najw iększym m ajątkiem dysponow ał ród Scheiblerów (w raz z G rohm anam i i Hersbstam i dokooptow anym i na skutek koligacji rodzinnych) -w y n o s ił on 15 min rubli. R odzina Poznańskich posiadała m ajątek w art 11 min rubli, H einzlów 5 min rubli i G ayerów ponad 1 min rubli ( P y t l a s 1994). W szyscy oni reprezentow ali przem ysł w łókienniczy - przede w szystkim baw eł­ niany, w m niejszym stopniu wełniany.

D ysponując tak ogrom nym kapitałem fabrykanci lokowali go w rozbudow ę infrastruktury m iejskiej (kom unikacja m iejska - tram w aje), w kolejnictw o (bu­ dowa linii kolejow ej tzw. fabrycznej łączącej Lódź z Koluszkam i), w usługi (banki, szpitale, szkoły, teatry, gazety), w majątki ziem skie (w strefie podm iej­ skiej Lodzi), a także poza Ł o dzią w huty, cukrow nie, kopalnie w ęgla i cem en­ townie. Dzięki łódzkim fabrykantom Lódź intensyw nie się rozw ijała i piękniała. Do dziś pałace łódzkiej burżuazji są jednym i z najbardziej reprezentacyjnych budowli m iasta. N ie bez znaczenia je s t fakt, iż tracące sw ą funkcję rezyden- cjo n aln ą i m ocno zdew astow ane po II w ojnie światowej łódzkie pałace są aktu­ alnie w w iększości starannie odrestaurow ane.

Łódzkie rezydencje fabrykanckie podzielić m ożna na trzy różne typy bu­ dowli - reprezentacyjne pałace, w ille-pałacyki oraz zam ożne, w ygodnie urzą­ dzone domy. N ajczęściej sytuow ane były one w bezpośrednim sąsiedztw ie fab­ ryki, przy ulicy lub ja k o w olno stojące w otoczeniu ogrodu (w pewnym odda­ leniu od fabryki). O sobną grupę stanow iły budynki um iejscow ione przy ulicy z dala od fabryk, które nierzadko pełniły rów nież funkcje handlowe. W iększość pałaców przyulicznych lokowano w centrum Lodzi, a zw łaszcza przy ul. Piotr­ kowskiej - najbardziej reprezentacyjnej arterii m iasta - do 1914 r. miało tu sw o­ je siedziby przynajm niej 50 przem ysłow ców , kupców i bankierów (L a u r e n -

t o w i c z - G r a n a s , M a n d ż e t t - K u b i a k 1997).

Funkcje om aw ianych rezydencji były bardzo różne - począw szy od typow o m ieszkaniow ej, przez biurow ą, handlow ą, reprezentacyjną (z salam i konferen­

cyjnym i i balow ym i), częściow o hotelow ą (dla przyjezdnych gości i interesan­ tów). C zasam i funkcje te m ieściły się pod jednym dachem i w ów czas np. parter zajm ow ały kantory biurow e, czasem sale giełdow e, m agazyny, pom ieszczenia reprezentacyjne, piętro pokoje prywatne i gościnne, poddasze (lub oficyny czy skrzydła boczne) pokoje dla służby.

Rys. 1. Usytuowanie omawianych pałaców na planie centrum Łodzi

I - pałace Poznańskich, 2 - pałace Scheiblerów, 3 — pałace Grohmanów, 4 - pałac J. Heinzla, 5 - palace braci Kindermanów, 6 - pałac braci Steinertów, 7 - pałac W. Schweikerta

Dessin 1. La localisation des palais présentés sur le terrain de Łódź

I - les palais des Poznański, 2 - les palais des Schiebler, 3 - les palais des Grohman, 4 - le palais de Hcinzel, 5 - les palais des frères Kinderman, 6 - le palais des frères Steinert, 7 - le palais

Rezydencje otoczone były bardzo często założeniem ogrodow o-parkow ym , przy czym w części ogrodow ej, usytuow anej w głębi, znajdow ały się sady, w a­ rzyw niki, cieplarnie i oranżerie, park zaś porastały różne, często egzotyczne, ga­ tunki drzew , krzew ów , kw iatów , a zdobiły stawy, rzeźby i budowle ogrodowe. O ranżerie znajdow ały się także w środku budynków, zaś egzotyczna roślinność zdobiła salony i pokoje. Sam e w nętrza były stylow o różne, często bardzo bogato zdobione i w yposażone - taka była moda, ja k też potrzeba w ynikająca z jednej strony z funkcji pom ieszczenia, z drugiej zaś chęci popisania się m ajątkiem w łaściciela. B oazerie i posadzki ze szlachetnych gatunków drew na, m arm urow e wykładziny, w itraże, rzeźby, stylow e meble, kolekcje obrazów dopełniały św iet­ ności. C harakterystyczną cechą siedzib łódzkich fabrykantów było zdobienie elew acji lub w nętrz budynków alegoriam i przem ysłu i handlu ( P o p ł a w s k a 1982). Przykładem detali architektonicznych naw iązujących do profesji w łaści­ ciela były w rzeciona, motki przędzy, koła zębate, wagi, części maszyn, głowy M erkurego, przedstaw ienia figuralne w postaci rzeźb lub m ozaik (L a u r e n - t o w i c z - G r a n a s , M a n d ż e t t - K u b i a k 1997).

C iekaw a architektura bryły i w nętrz pałacowych na ogół dostępnych dla zw iedzających oraz nierzadko w spółczesna funkcja m uzealna są największym i waloram i łódzkich pałaców . W obec mnogości rezydencji pałacow ych w ybudo­ wanych przez łódzkich fabrykantów , dla potrzeb niniejszej pracy w ybrano przy­ kłady pałaców najzam ożniejszych łodzian - Scheiblerów , Poznańskich, G roh­ m anów i H einzlów oraz inne ciekaw sze obiekty usytuow ane przy głównej ulicy miasta.

N ajw ięcej okazałych pałaców posiadała rodzina Poznańskich - w sumie cztery (rys. 1).

Jako pierw szy w ybudow any został w 1890 r. pałac przy zbiegli ulic O gro­ dowej i Zachodniej wg projektu Hilarego M ajew skiego. Była to okazała budow ­ la na planie litery L, w zorow ana na renesansie francuskim , z ogrodem zimowym na piętrze nakrytym trzem a szklanym i kopułam i. Pałac połączony był z budyn­ kiem zarządu i m onum entalną bram ą prow adzącą do fabryki. Z całym kom plek­ sem przem ysłow ym , domam i dla robotników , kościołem , klubem robotniczym tw orzył jurydykę przem ysłow ą Poznańskiego (rys. 2).

W latach 1902-1903 pałac, który stał się w łasnością Tow arzystw a A kcyj­ nego W yrobów B aw ełnianych I. K. Poznańskiego, rozbudow ano wg projektu A. Seligsona. Zyskał w ów czas formę neobarokow ą przekształcając się w repre­ zentacyjną rezydencję. Obok niew ielkiej, zredukow anej części m ieszkalnej znaj­ dow ały się tu biura spółki, gabinet prezesa, pokoje gościnne, kantory, sklepy, kasa, a w suterenach magazyny. Powstał w nim reprezentacyjny hall na kształt arkadow ego dziedzińca, na piętrze sala jadalna o bogatej neobarokow ej dekora­ cji z alegorycznym i rzeźbami przedstaw iającym i pracę, przem ysł, handel, for­ tunę i w ładzę, oraz biała klasycystyczna sala balowa. N a fasadach budynku figury robotników sym bolizow ały przem ysł, zaś atrybuty M erkurego handel

(S a I m, W e s o ł o w s k i 1992). N a tyłach pałacu ponow nie urządzono ogród spacerow y o charakterze krajobrazow ym ze sztucznym jeziorkiem , fo n tan n ą kw ietnikiem . W okresie m iędzyw ojennym budynek stal się w łasnością m iasta i um ieszczono w nim biura Urzędu W ojew ódzkiego, co wiązało się z przebudo­ wami i pew ną degradacją pałacu. N ie oszczędziła go rów nież okupacja (urzędy niem ieckie) i okres pow ojenny (Urząd W ojewódzki). O becnie je s t odrestauro­ wany i przyw rócony do dawnej św ietności. M ieści się w nim M uzeum Historii Lodzi wraz ze zbiorem pamiątek po sławnym łodzianinie - Arturze Rubinsteinie.

Drewnowska' Ogrodowa [rodowa ¡1 Klub II robotniczy Legtonow Kosciol św. Józefa

Rys. 2. Plan juiydyki przemysłowej 1. Poznańskiego

1 - kompleks przemysłowy, 2 - domy robotnicze, 3 - wody, 4 - budynek dyrekcji, 5 - pałac właściciela, 6 —tereny zielone

Dessin 2. Le plan de la juridiction industrielle de 1. Poznański

I-c o m p le x e industriel, 2 - maisons ouvrières, 3 - eaux, 4 - siège de la direction, 5 - palais du propriétaire, 6 - terrains de verdure

Drugi w kolejności pałac Izrael Poznański w ybudow ał w 1892 r. w posagu dla swojej córki A nny i zięcia Jakuba H ertza przy obecnej al. Kościuszki 4, ongiś eleganckim bulw arze spacerow ym (rys. 1). Projektow ał go rów nież H ilary M ajew ski. Pałac, położony na tyłach głów nego składu w yrobów I. Poznańskiego pełnił funkcje w yłącznie m ieszkalne. A rchitektura pałacu naw iązyw ała do renesansu w łoskiego i francuskiego. Pałac zdobiły trzy silnie w ysunięte ryzality i bogaty portal nad bram ą przejazdow ą, a otaczała zieleń. Od ulicy oddzielało go ogrodzenie z ozdobnej kraty. Dw ukrotnie przebudow yw any przed I i II w ojną św iatow ą stracił swój pierw otny kształt i jest obecnie mniej ciekaw ym archi­ tektonicznie budynkiem . W okresie m iędzyw ojennym adaptow ano go dla pot­ rzeb Izby Przem ysłow o-H andlow ej, obecnie stanowi siedzibę Rektoratu A kade­ mii M edycznej ( P o p ł a w s k a , S z y b u r s k a 1961).

K olejny pałac I. Poznański w ybudow ał w 1896 r. dla syna M aurycego i jeg o żony, u zbiegu dzisiejszych ulic W ięckow skiego i G dańskiej. Był zbudow any na planie litery L (rys. 1). Zaprojektował go A. Seligson w stylu w łoskiego renesan­ su, w zorując się na budynku biblioteki Sansovia w W enecji ( L a u r ę n t o - w i c z - G r a n a s , M a n d ż e t t - K u b i a k 1997). Pałac pełnił funkcje re- prezentacyjno-m ieszkalne, w spółcześnie zaś m uzealne. Był pałacem przyulicz­ nym, z nie istniejącym ju ż rozległym ogrodem . Zw ieńcza go tralkow a attyka z górującym i nad n ią rzeźbami przedstaw iającym i alegorie przem ysłu i handlu. W nętrza pałacu, ongiś bardzo różnorodne i bogato zdobione, zm ieniono adap­ tując budynek w latach 1946-1948 na cele m uzealne. O becnie m ieści się tu M u­ zeum Sztuki ze szczególnie cennym zespołem europejskiej sztuki now oczesnej. Z daw nego w ystroju zachow ała się klatka schodow a ze ścianam i wykładanymi m arm uram i i zdobionym i sztukaterią oraz w itrażow ym i oknami.

N ajm łodszym pałacem rodziny był pałac K arola Poznańskiego, który po śm ierci ojca - I. Poznańskiego - został jednym z dyrektorów Spółki. W ybudo­ w ano go w 1904 r. w g projektu A. Seligsona w stylu eklektycznym , z m otywam i barokow ym i i renesansow ym i. Pełnił funkcje m ieszkalne i reprezentacyjne. Sta­ nowi on je d n ą z najokazalszych rezydencji pałacow ych Łodzi. Pałac usytuo­ wany je s t u zbiegu ulic Gdańskiej i 1 M aja, zaledw ie 200 m od pałacu M au­ rycego Poznańskiego (rys. 1), kilka m etrów od ulicy. O tacza go parkan na pod­ m urówce. Ta potężna jednop iętrow a budow la o kam iennej rustykowanej elew a­ cji w ybudow ana została na planie litery C. W narożniku um ieszczony został półokrągły ryzalit przykryty kopułą. Z drugiej strony znajdow ał się ogród zim o­ wy przykryty szklaną kopułą. Rustyka elew acji i wykrój półokrągłych okien na­ w iązują do renesansow ych pałaców florenckich (S a I m, W e s o ł o w s k i 1992). Do środka prow adziły m onum entalne w e j ś c i a - w tym północne z krytym podjazdem . W nętrza pałacu są do dziś bogato dekorow ane w liczne boazerie, m arm urow e w ykładziny, sztukaterie, w szystko w stylach historycznych i m oder­ nistycznym . C iekaw a je s t klatka schodow a z w achlarzow ym i schodam i, kutą ba­ lustradą i ogrom nym w itrażem , ja k też dw a eliptyczne salony i jadalnia. Obecnie

w pałacu m ieści się A kadem ia M uzyczna i jeg o w nętrza podziw iać m ożna głów ­ nie podczas koncertów .

Do najpotężniejszego łódzkiego rodu fabrykanckiego - Scheiblerów - nale­ żały trzy pałace. Pierwszy z nich usytuow any na pł. Zw ycięstw a 1 w pobliżu przędzalni (rys. 3), a w ybudow any w 1856 r., był na początku parterowym ,

sto-Rys. 3. Plan jurydyki przemysłowej K. Scheiblera

1 - kompleks przemysłowy, 2 - domy robotnicze, 3 - pałac właściciela, 4 - wody, 6 - tereny zielone Dessin 3. Le plan de la juridiction industrielle de K. Scheibler

1 - complexe industriel, 2 - maisons ouvrières, 3 - palais du propriétaire, 4 - eaux, 5 - terrains de verdure

sunkow o skrom nym dom em m ieszkalnym , który został dw ukrotnie przebudow y­ wany (w 1865 r. - wg projektu K. M ertchina i w 1886 r. - wg projektu E. Lil­ popa). O statnia przebudow a nadała mu charakter pałacu i form ę zachow aną do dziś. Ten dwukondygnacyjny budynek, zdaniem jednych klasycystyczny (S a I m, W e s o ł o w s k i 1992), zdaniem innych neorenesansow y ( L a u r e n t o - w i c z - G r a n a s , M a n d ż e t t - K u b i a k 1997), urozm aica w ieża m iesz­ cząca klatkę schodow ą z w indą i dekoracyjny fryz z m otywem w rzeciona. Pałac kryje w sobie bogato dekorow ane w nętrza urządzone w rozm aitych stylach - neobarokow ą sypialnię, klasycystyczny salon, m anierystyczną jadalnię, pokój m auretański. Ściany obite są tkaninam i im itującymi gobeliny, wyłożone boa­ zeriam i, lustram i, m ozaikami (w tym cenna m ozaika z w eneckiego w arsztatu A. Salviattiego), sufity zdobią malowidła. Za pałacem rozciągał się park. Pałac pełnił głów nie funkcję m ieszkaniow ą i w pewnym stopniu reprezentacyjną. O becnie po gruntownym rem oncie znajduje się w nim unikalne w Polsce M uze­ um K inem atografii.

Podobnie ja k w przypadku I. Poznańskiego, u Scheiblerów mam y do czy­ nienia z przykładem budow ania całych zespołów rezydencjonalno-fabrycznych zwanych inaczej jurydykam i przem ysłow ymi. Pałac Scheiblera połączono bu­ dynkiem dyrekcji z fabryką, zaś naprzeciw w ybudow ano dom y robotnicze. Była to tylko część - zw ana W odnym Rynkiem - ogrom nej jurydyki (1/7 powierzchni całej ów czesnej Łodzi), która oprócz tego obejm ow ała jeszcze kom pleks prze- m ysłow o-m ieszkaniow y Księży M łyn, rozległy folw ark i N o w ą T k aln ię (rys. 3).

Przy stuhektarow ym folwarku otrzym anym w posagu przez córkę Scheiblera jej mąż Edward H erbst - dyrektor zarządzający przedsiębiorstw em K. Scheib­

lera, a potem jeg o w spółw łaściciel - w ybudow ał w 1875 r. wg projektu H. M a­ jew skiego pałac w stylu w łoskiego renesansu (ul. Przędzalniana 72). Pałac poło­ żony nad staw em (istniejącym do dzisiaj) w parku w raz z budynkam i gospodar­ czymi - dom kiem ogrodnika i stajnią oraz okazałą oranżerią - stanow ił przykład rezydencji fabrykanckiej. O profesji w łaścicieli inform ow ała zarów no figura prządki na froncie budynku, ja k też w itraż klatki schodowej.

Piękne w nętrza pałacow e m ieszczą dziś O ddział M uzeum Sztuki. Jest to m u­ zeum w nętrz charakterystycznych dla łódzkich pałaców fabrykanckich. Pieczo­ łow icie przeprow adzona konserw acja obiektu została nagrodzona w 1991 r. m ię­ dzynarodow ą nagrodą „Europa N ostra” . N a uwagę zasługuje neobarokow y salon lustrzany, jadalnia, salon m yśliwski, buduar, sypialnie i biblioteka. W oficynie mieści się galeria wystawowa ze zmieniającymi się ekspozycjami (S a 1 m, W e - s o ł o w s k i 1992).

N ajpóźniej, bo około I 880 r., K. Scheibler dla swojej rodziny odkupił repre­ zentacyjny i elegancki, św ietnie usytuow any (na rogu ulic Piotrkowskiej i Ty­ m ienieckiego - rys. 1), klasycystyczny dom m ieszkalny. W 1891 r. został on przebudow any wg projektu H. M ajew skiego i zyskał w ów czas formę neorene- sansow ego pałacu. K olejne przebudow y powiększyły znacznie budowlę i nadały

je j form ę eklektyczną. W nętrza pałacu były bogato dekorow ane, ale do dziś nie­ w iele się z nich ostało, poza piecami i kom inkam i. O becnie w łaścicielem bu­ dynku je s t Politechnika Łódzka.

S pokrew nieni z Scheibleram i G rohm anow ie, późniejsi ich w spólnicy (fab­ ryka G rohm anów połączona została w 1921 r. z zakładam i Scheiblera), swoje siedziby sytuow ali rów nież na terenie daw nych posiadeł w odno-fabrycznych (rys. I). W 1881 r. Ludw ik G rohm an zbudow ał swój pałac wg projektu H. M a­ jew skiego naprzeciwko skromnego parterowego domu sw ojego ojca i w są­ siedztw ie przędzalni. B udow la utrzym ana w stylu w łoskiego renesansu otoczona była ogrodem . W 1884 r. pałac rozbudow ano, dzieląc go m iędzy rodziców i dzieci. Pełnił on funkcje m ieszkalno-reprezentacyjne i był bogato wyposażony i zdobiony. N iestety, od lat ta okazała rezydencja je s t rem ontow ana.

Interesującym przykładem je s t rezydencja Henryka G rohm ana, syna Lud­ wika, budow ana początkow o jak o siedziba urzędników przedsiębiorstw a, ale ostatecznie zam ieszkał w niej w łaściciel (rys. 1). Projektow ana rów nież przez H. M ajew skiego w stylu w łoskiego renesansu w ybudow ana została w 1892 r. Jest to budynek parterow y z czerwonej nieotynkow anej cegły, z tarasem i wieżą. C zęść dachu w raz z północną ścianą została oszklona, przykryw ając ogród zi­ mowy ( L a u r e n t o w i c z - G r a n a s , M a n d ż e t t - K u b i a k 1997). Jest to jed y n y przykład łódzkiej rezydencji nie w yróżniającej się kolorem i m a­ teriałem ścian (czerw ona cegła) od otaczających fabryk. Skrom ny na zew nątrz budynek krył kom fortow e w nętrza, pełniąc funkcje głów nie m ieszkalne. O bec­ nie m ieści się w nim M uzeum Książki Artystycznej (ul. Tym ienieckiego 24/26).

Ród H einzlów , producentów tkanin w ełnianych w Łodzi, posiadał trzy pa­ łace, z których do dnia dzisiejszego zachow ały się dwa. Pierwszy był okazałą rezydencją um ieszczoną przy głównej arterii m iasta - ulicy Piotrkow skiej 104 (rys. 1). W ybudow ał go Juliusz Heinzeł w 1882 r. w g projektu Hilarego M a­ jew skiego. U sytuow ano go tuż przed zabudowaniam i fabrycznym i m ieszczący­ mi się w głębi działki. N eobarokow ą fasadę pałacu w ieńczy rzeźba przedstaw ia­ ją c a alegorię W olności, Przemyślu i Handlu, zaś poniżej gzymsu znajd u ją się

em blem aty przem ysłu i handlu. Pałac składał się z trójkondygnacyjnej części głównej oraz niższych skrzydeł bocznych. Z czasem ulegał przebudow om , a obecnie połączono go z daw nym i budynkami fabrycznym i przerobionym i na biura. Starannie odrem ontow any je s t siedzibą Urzędu W ojew ódzkiego i Urzędu M iasta Lodzi.

H einzlow ie nabyli w końcu XIX stulecia dobra poza granicam i ówczesnej Łodzi, w Ł agiew nikach. N astępny ich pałac został wybudow any w 1898 r. wg projektu Ignacego M arkiew icza. U sytuow any m alow niczo w śród lasów', nad stawem , na specjalnie usypanym w zniesieniu. Była to budow la neorenesansow a, posiadająca od frontu portyk kolum now y z podjazdem , a od strony ogrodu taras, na dachu części budynku znajdow ał się basen wodny, dziś ju ż nie istniejący. Bogate w nętrza m ieściły m iędzy innymi dużą oranżerię. W spółcześnie w pałacu,

który po II w ojnie św iatow ej znalazł się w granicach m iasta, mieści się Szpital C horób Płuc dla dzieci.

W iele pałaców łódzkich fabrykantów mieści się przy ulicy Piotrkow skiej. O prócz w spom nianych ju ż pałaców K. Scheiblera i J. H einzla znajd ują się tu, z ciekaw szych, pałace: braci Steinertów, M. Goldfedera, J. Kindermana i G. Kin- derm ana, W. Schw eikerta (rys. 1).

Pałac braci Steinertów (rys. 1) je s t w yjątkow y w architekturze łódzkiej pod względem stylu i układu w nętrz ( L a u r ę n t o w i c z - G r a n a s , M a n - d ż e t t - K u b i a k 1997). W ybudow ano go w latach 1909-1911 wg projektu berlińskiego architekta A. Blacke, w stylu niem ieckiego renesansu, który miał podkreślać narodow ość w łaścicieli. Pałac składa się z dwóch niezależnych bu­ dynków z dw iem a bramam i w jazdow ym i, połączonych w sp ólną fasadą. Od stro­ ny dziedzińca podział podkreśla! m ur dzielący ogród na dw ie części. Fasada je s t sym etryczna, różniąca się jed y n ie szczegółam i. Za pałacem , w głębi, m ieś­

ciła się fabryka. O becnie pełni funkcje domu m ieszkalnego i siedziby różnych firm (ul. Piotrkow ska 272 a i b).

Interesujący je s t przykład pałacu W. Schw eikerta (rys. I), usytuow anego nietypow o dla Lodzi z dala od fabryki, z ogrodzeniem izolującym pałac od ulicy (Piotrkow ska 262), o cechach wolno stojącej wiejskiej siedziby (S a I m, W e ­ s o ł o w s k i 1992). Zbudow any w 1913 r. wg projektu R. M illera naw iązywał do klasycyzm u. Pełnił funkcje m ieszkalne i reprezentacyjne. N a froncie w idać kolum now y portyk z półkolistym podjazdem . Od strony ogrodu znajduje się ta­ ras, a w samym ogrodzie altana. W dekoracji w nętrz pałacow ych znalazły się sym bole M iłości i O bfitości, Handlu i Przemysłu, Sztuki i M ądrości (okna hallu i klatki schodow ej) oraz alegorie Przemyślu i Handlu. O becnie pałac w spaniale odrestaurow any je s t siedzibą Instytutu Europejskiego ( K o r o ń s k a - F e n d - l e r , B o n ¡ s ł a w s k i 1998).

Przykładam i pałaców pełniących obok funkcji m ieszkaniow ych także roz­ maite usługow e są um ieszczone przy ul. Piotrkowskiej pałace M. G oldfedera oraz braci K inderm anów (rys. 1). M aksym ilian G oldfeder w ybudow ał swój pa­ łac w 1892 r., wg projektu H. M ajew skiego, w najbardziej reprezentacyjnej części m iasta. N a parterze m ieścił się w nim dom bankow y z bezpośrednim w ejściem z bram y, natom iast na pierw szym piętrze pom ieszczenia m ieszkalne. Jest to budynek w stylu w łoskiego renesansu, zw ieńczony gzymsem, pod któ­ rym biegnie fryz w ypełniony dekoracją. Bogaty wystrój w nętrz (w itraże, piece, kasetony) na drugiej kondygnacji zachow ał się do dziś. W odrestaurow anym niedaw no obiekcie mieści się Akadem icki O środek K ultury (ul. Piotrkow ska 77).

Pałac Juliusza Kinderm ana, wzniesiony w 1907 r., zaprojektow ał G ustaw Landau-G utenteger jak o dom m ieszkalny, a jednocześnie biuro (na parterze) i magazyn (w oficynie). Budowlę w stylu włoskiego renesansu wyróżnia um iesz­ czona pod gzym sem m ozaika w ykonana w weneckim w arsztacie Salviatiego,

przedstaw iająca zbiór i transport baw ełny. Pałac je st siedzibą Związku N auczy­ cielstw a Polskiego (ul. Piotrkow ska 137/139).

Kilka posesji dalej (ul. Piotrkowska 151) mieści się pałac brata Juliusza - G us­ taw a K indcrm ana (rys. 1). W ybudow any wg projektu Franciszka C hełm ińskie­ go w 1910 r. w stylu w łoskiego renesansu składał się z dw upiętrow ego budynku frontow ego (na parterze m ieścił się kantor handlowy, na piętrach część m iesz­ kalna) oraz trzypiętrow ej oficyny. Fasada pałacu posiada cokół z granitow ą rustyką, silnie boniow any. O becnie m ieści się w nim Prokuratura Apelacyjna.

G odny w spom nienia je s t jeszcze jed en obiekt należący do braci K inder- m annów - tym razem do Leopolda (rys. 1). Ze w zględu na sw oją w ielkość je st on raczej w illą, a nic pałacem , lecz jak o jed en z najpiękniejszych przykładów architektury secesyjnej nie tylko w Łodzi, ale rów nież w Polsce, zasługuje na om ów ienie. Zbudow any został przy bocznej ulicy (W ólczańska 31/33) w roku 1902, wg projektu G ustaw a Landau-G utentegera, jak o dom m ieszkalny. W illa zarów no w ew nątrz, ja k i z zew nątrz posiada bogatą dekorację secesyjną o m o­ tywach roślinno-zw icrzęcych. Ze względu na przew ażający m otyw drzew ny - głów nie jab ło n i (portyk kolum now y, dekoracja okien, polichrom ie) - je s t na­ zyw ana w illą pod jabłoniam i. O becnie mieści się w niej M iejska G aleria Sztuki.

N ie sposób om ów ić wszystkich łódzkich pałaców , których do 1914 r. pow ­ stało w m ieście kilkadziesiąt. Stanow ią one w izytów kę daw nej Lodzi, a sw oją form ą architektoniczną i przepychem w nętrz zadają kłam obiegowej opinii o brzydkiej, szarej Łodzi, a jednocześnie pokazują specyfikę m iasta, w którym pałace sąsiadują z fabrykami.

PIŚM IENNICTW O

L a u r e n t o w i c z - G r a n a s M. , M a n d ż e t t - K u b i a k J., 1997, Pałace „Ziemi

O biecanej”, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Łódź.

K a r o ń s k a - F e n d l e r M., B o n i s ł a w s k i R., 1998, Pałac Schweikerta, Instytut Europejski, Łódź.

P o p ł a w s k a 1., S z y b u r s k a T., 1969, Pałac łódzkiego przem ysłowca z drugiej połow y

X IX w., „K wartalnik Architektury i Urbanistyki”, nr 1.

P o p ł a w s k a I., 1973, Architektura przemysłowa Łodzi w X IX w., „Studia i Materiały do Teorii i Historii A rchitektury i Urbanistyki”, t. XI, PWN, Warszawa.

P o p ł a w s k a I., 1982, Architektura mieszkańców Łodzi w X IX w., „Zeszyty Naukowe Poli­ techniki Łódzkiej”, Rozprawy Naukowe nr 46, Łódź.

P y t l a s S., 1994, Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864-1914, Wyd. UŁ, Łódź. S a 1 m J., W e s o ł o w s k i J., 1992, Łódź. Przewodnik, Zarząd M iasta Łodzi, Łódź.

Dr bab. Jolanta Jakóbczyk-Gryszkiewicz Wpłynęło:

Katedra Geografii Miast i Turyzmu 9 września 1998 r.

Uniwersytet Łódzki al. Kościuszki 21 90-418 Łódź