Pagaczewski, Janusz
Przyczynek do rekonstrukcji wieży
Kopernika we Fromborku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 571-575
C O P E R N I C A N A
J A N U S Z P A G A C Z E W S K I
P R Z Y C Z Y N E K D O R E K O N S T R U K C JI W IE Ż Y K O P E R N IK A W E F R O M B O R K U
W m u r a c h w a ro w n i f r o m b o rs k ie j is tn ia ło s ie d e m w ie ż, k t ó r e p ie rw o tn ie s p e łn ia ły w y łą c z n ie fu n k c je o b ro n n e . J e d n a k w 1499 r . w s z y s tk ie o n e z o sta ły ro z d z ie lo n e w ś ró d k a n o n ik ó w i o d tą d s łu ż y ć m ia ły ró w n ie ż c e lo m m ie s z k a l n y m (c u ria e in tr a m u r o s e c c le s ia e )1. W ie ż a K o p e r n ik a — p o r a z p ie rw s z y n a z w a n a t a k w 1610 r . 2 — b y ła je d n ą z ty c h w ła ś n ie w ie ż. P i e r w o tn i e m u s ia n o j ą w y p o sa ż y ć w o tw o ry s trz e ln ic z e , k t ó r e — w z w ią z k u z a d a p t a c j ą w ie ż y n a c ele m ie s z k a ln e — p o w ię k sz o n o , n a d a j ą c im k s z ta łt o k ie n o c e c h a c h g o ty c k ic h . S ia d y o tw o ró w s trz e ln ic z y c h o d s z u k a n o p o d c z a s o s ta t n ie j r e k o n -1 E. B r a c h v o g e l , D ie S te r n w a r te d e s C o p p e r n ic u s i n F r a u e n b u rg , Z e its c h r if t f ü r d ie G e s c h ic h te u n d A l t e r tu m s k u n d e E r m la n d s , (d a le j ZG A E ), B d . 27, ss. 339 n. 2 Ib id e m , s. 339. R yc. 1. G ó rn a część z a c h o d n ie j e le w a c ji W ie ży K o p e r n ik a w e F r o m b o rk u , w g r y s u n k u F . Q u a s ta z p o ło w y X I X w . (w p o w ię k sz e n iu )
571
s tr u k c ji i p rz y w ró c o n o n a k o n d y g n a c ja c h n iż sz y c h . W s to s u n k u zaś do o s t a t n ie j k o n d y g n a c ji o g ra n ic z o n o s ię je d y n ie do z r e k o n s tr u o w a n ia o k ie n w p o łu d n io w e j fa s a d z ie , p rz y c zy m za w z ó r r e k o n s t r u k c j i p o s łu ż y ły o k n a , k tó r e z a c h o w a ły się n a in n y c h fa s a d a c h te jż e k o n d y g n a c ji. W ty m s ta n i e rz e cz y n ie b y ła to r e k o n s t r u k c j a o d n o sz ą c a się do c za só w K o p e rn ik a , a lb o w ie m d z isie js z y w y g lą d o k ie n , o k tó ry c h m o w a , w y w o d z i s ię z X I X w ie k u ! W
cześ-R y c. 2. J e d n a z k u r i i w o b rę b ie d z ie d z iń c a k a te d r a ln e g o w F ro m b o rk u , w s ą s ie d z tw ie W ieży K o p e rn ik a . P r z y k ła d z a c h o w a n e g o d o d z isia j o k n a
g o ty c k ie g o w fo r m ie „o śle g o g r z b ie tu ”
R ye. 3. G ó rn a część z a c h o d n ie j e le w a c ji W ie ży K o p e r n ik a w e F r o m b o rk u , w y g lą d d z isie js z y
F o t.: J . P a g a c z e w s k i
n ie j is tn ia ło ta m d z ie w ię ć o s tro łu k o w y c h o k ie n g o ty c k ic h 3. D o k ła d n e o d c z y ta n ie ś la d u ty c h o k ie n w m u r a c h w ie ż y j e s t ju ż d z is ia j z a p e w n e n ie m o ż liw e . I t u t a j n a d s p o d z ie w a n ie p o m o c n e o k a z u ją się szczeg ó ły ik o n o g ra fic z n e , k tó r e d o tą d u c h o d z iły u w a d z e b a d a c z y . O g ó ln ie rz e c z b io rą c , w w y p a d k u W ieży K o p e r n ik a ik o n o g ra fi a j e s t b a rd z o u b o g a . N a s zc z eg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je z n a n y r y s u n e k F e r d y n a n d a Q u a s t a (1807— 1877), k t ó r y od lip c a 1843 r. p e łn ił fu n k c ję „ k ró le w s k ie g o k o n s e r w a to r a z a b y tk ó w w P r u s a c h ” . Q u a s t b y ł a u to r e m r o z p r a w y d o ty c z ą c e j b u d o w n ic tw a z a b y tk o w e g o w P r u s a c h , zaś r y s u n k i, d o łą c z o n e do te j r o z p ra w y , s ta n o w ił y je j c e n n ą d o k u m e n ta c ję . I n t e r e s u ją c y n a s ry s u n e k p r z e d s ta w ia z esp ó ł b u d o w li w z g ó rz a k a te d r a ln e g o w e F r o m b o rk u o d s t r o n y z a c h o d n i e j 4. J e g o z n a c z e n ie p o le g a n a ty m , iż je s t to k o n s e r w a to r s k a d o k u m e n ta c ja o b ie k tu , w y k o n a n a w s p o só b w ła ś c iw y s w o im cza so m . P ie rw s z o p la n o w y m o b ie k te m r y s u n k u j e s t w ła ś n ie W ie ża K o p e rn ik a , a ś c iśle j b io rą c , je j e le w a c ja z a c h o d n ia z d o b rz e w id o c z n y m i trz e m a o k n a m i g ó rn e j k o n d y g n a c ji. A b y j e d n a k ro z p o z n a ć d e ta le z w ią z a n e z a r c h i t e k t u r ą o k ie n , o m a w ia n y r y s u n e k t r z e b a w i e lo k r o tn ie p o w ię k sz y ć (ryft. 1). W r e z u lta c ie z u p e łn ie c z y te ln e s t a j e s ię c h a r a k t e r y s ty c z n e z w ie ń c z e n ie okien· w p o s ta c i tzw . „ o ślic h g r z b ie tó w ” .
C zy „ o śle g r z b ie ty ” m o g ły b y ć w ła ś c iw ą c z a s o m K o p e r n ik a f o r m ą w y s t r o j u a rc h ite k to n ic z n e g o n ie k tó r y c h b u d o w li w e F r o m b o r k u ? O ty m , że ta k b y ło is to tn ie , p r z e k o n u je n a s w sp o só b n ie b u d z ą c y w ą tp liw o ś c i z a c h o w a n e d o d z iś o k n o w ś c ia n ie sz c z y to w e j k u r i i s to ją c e j o b o k w e jś c ia d o k a te d ry , t j . k u r i i n a z y w a n e j w ź r ó d ła c h im ie n ie m B e a ta e M a r ia e V ir g in is a s s u m p ta e 3 Ib id e m , s. 350. 4 F . v o n Q u a s t , D e n k m a le d e r B a u k u n s t i n P r e u s s e n , H . 3, B e r lin 1862, B l a t t X I I I — F r a u e n b u r g v o n W e s te n g e s e h e n (o p is r y s u n k u w te k śc ie , s. 23).
573
a d c o r n u e v a n g e lii, p o c h o d z ą c e j z X V w i e k u s. O k n o to m a k s z ta łt „o śleg o
g r z b ie tu ” (ryč. 2) i n ic z y m sią n ie ró ż n i od o k ie n W ieży K o p e rn ik a n a r y s u n k u Q u a s ta . W z e s ta w ie n iu z r y s u n k ie m Q u a s ta w y g lą d d z isie js z y c h o k ie n te jż e e le w a c ji w s k a z u je n a ic h d a le k o p o s u n ię tą d e fo rm a c ję (ryc. 3). N a s k u te k d z ie w ię tn a s to w ie c z n y c h p rz e ró b e k o tw o ry o k ie n n e p rz e d e w s z y s tk im u le g ły s k ró c e n iu od g ó ry o ra z u tr a c iły n ie ty lk o s w o je p ie r w o tn e z w ie ń c z e n ie w p o s ta c i „ o ślic h g r z b ie tó w ” , le c z w o g ó le c a łe o b ra m ie n ie z p r o f ilo w a n e j ceg ły . R ó żn icę w w y k r o ju o k ie n i l u s t r u j ą z e s ta w io n e o b o k s ie b ie r y s u n k i s c h e m a ty c z n e : p ie rw s z y o p a r ty n a Q u a šc ie (ryc. 4) i d ru g i o p a r ty n a d z is i e j szej f o to g r a f ii o b ie k tu (ryc. 5). W sp ó ln y m d la n ic h e le m e n te m o d n ie s ie n ia je s t oś p o z io m a p o p ro w a d z o n a p rz e z ś ro d e k ta r c z h e rb o w y c h . T e o s ta t n ie s ą d a ls z y m in te r e s u ją c y m szc z eg ó łem r y s u n k u Q u a s ta . S u g e r u je on is tn ie n ie trz e c h , a b y ć m o ż e c z te r e c h ta rc z h e rb o w y c h , z k tó r y c h do d z is ia j z a c h o w a ły s ię d w ie . T a rc z a w id o c z n a u Q u a s ta m ię d z y o k n a m i w ie ż y j e s t m n ie js z a od p o z o sta ły c h . W s p r a w i e c h a r a k t e r y s t y k i i d a to w a n i a o b y d w u fo r m w y s tę p u ją c y c h n a ry s u n k u Q u a s ta — „ o ślic h g r z b ie tó w ” i ta r c z h e rb o w y c h — w y p o w ie d z ia ł s ię n a m o ją p ro ś b ę doc. d r J ó z e f L e p i a r c z y k z K r a k o w a , k tó re g o o p in ię w c a ło śc i p r z y t a c z a m 6. O p in ia t a w s k a z u je , że o m a w ia n e f o r m y m o g ły p o
-5 F . D i t t r i c h , D er D o m z u F r a u e n b u r g , Z G A E , B d . 18, s. 698. 6 O p in ia doc. d r a J ó z e fa L e p ia rc z y k a b rz m i n a s tę p u ją c o :
1. Ł u k w fo r m ie o śleg o g rz b ie tu . F o r m a ta k ie g o łu k u p o w s t a ła w d ru g ie j p o ło w ie X IV w ie k u , je d n a k ż e je j ro z p o w s z e c h n ia n ie p rz y p a d a n a d r u g ą p o ło w ę X V w ie k u — d o ty c z y to P o ls k i i te r e n ó w n a jb liż e j s ą s ia d u ją c y c h z n ią od z a c h o d u . Do n a jw c z e ś n ie js z y c h p o ls k ic h p r z y k ła d ó w m o ż n a b y zalicz y ć a r k a d y n a tu m b ie g ro b o w c a K a z im ie r z a W ie lk ie g o w k a te d r z e n a W a w e lu , z c z a s u p o 1570 r., a ta k ż e o b r a m ie n ie p o r t a l u k r u c h ty p o łu d n io w e j k o ś c io ła św . K a ta r z y n y n a K a z im ie r z u w K ra k o w ie , z c z a s u p r z e d 1426 r . S ą to w y b r a n e p r z y k ła d y n a jw c z e ś n ie js z y c h z a b y tk ó w te g o ty p u w P o ls c e . N a to m ia s t od p o ło w y X V w ie k u o b s e r w u je m y z ja w is k o p o w sz e c h n e g o w y s tę p o w a n ia te j fo r m y ł u k u w c a łe j s z tu c e ś re d n io w ie c z n e j i w e w s z y s tk ic h je j d z ie d z i n a c h , ta k ż e w P o lsc e. M o ż n a b y tu w y m ie n ić d łu g ą lis tę d z ie ł z a ró w n o a r c h i t e k t u r y (k o ścio ły , ra tu s z e , z am k i), j a k te ż rz e ź b y (p o m n ik i n a g ro b n e , o ł t a r z e s z a fia s te ), m a la r s tw a (o łta rz e m a lo w a n e ) o ra z z ło tn ic tw a i in n y c h w y ro b ó w rz e m io s ła a rty s ty c z n e g o (np. k ie lic h y ). D la p rz y k ła d u — k o śció ł Êw . T ró jc y w G d a ń s k u , u k o ń c z o n y w d ru g ie j p o ło w ie X V w ie k u , r a t u s z w M a lb o rk u , z c z a s u po 1460 r., r a t u s z w e W ro c ła w iu , z c z ę ś c ia m i d o b u d o w a n y m i i d e k o ro w a n y m i w o s ta t n ie j ć w ie rc i X V w ie k u . S ą to p r z y k ła d y to p o g ra fic z n ie n a jb liż s z e te r y t o r i u m W a r m ii. J e d n a k ż e i n a z ie m ia c h p o łu d n io w e j P o ls k i m o ż n a p rz y to c z y ć p o d o b n e , c h o ć m n ie j lic z n ie w y s t ę p u ją c e p rz y k ła d y . Ł u k i w f o r m ie o śleg o g r z b ie tu s ą s to s o w a n e je sz c z e w p o c z ą tk a c h X V I w ie k u (np. p s a ł t e r i a w P o z n a n iu z 1512 r., g ó r n a część w ie ż y w ię z ie n n e j w G d a ń s k u i in.), je d n a k ż e s to p n io w o z a n i k a ją o n e w r a z z c a łą s z tu k ą g o ty c k ą p o d n á p o re m r e n e s a n s u . W c ią g u d ru g ie g o i trz e c ie g o d z ie się c io le c ia X V I w ie k u p o ja w ia ją się ju ż ty lk o s p o ra d y c z n ie (np. k a p lic a p rz y k o ś c ie le f a r n y m w K o le z 1522 r.). U w a ż a m , że n ic n ie s to i n a p rz e sz k o d z ie , a b y łu k i w fo r m ie o śleg o g r z b ie tu n a W ie ży K o p e r n ik a w e F r o m b o r k u d a to w a ć n a d r u g ą p o ło w ę X V w ie k u , m o że n a w e t p r z e s u n ą ć n a o s ta t n ią ć w ie r ć teg o s tu le c ia , n ie m n ie j j e d n a k c ią g le w g r a n ic a c h te g o ż w ie k u . Z e w z g lę d u o czy w iś c ie n a z b y t o g ó ln ik o w y i o b ie g o w y k s z ta łt n ie m o ż n a t u t a j p rz e p ro w a d z ić b a rd z ie j p re c y z y jn e g o d a to w a n i a — u s ta l a m y je w p rz y b liż e n iu , n a p o d s ta w ie c z ę s to tliw o ś c i i n a s il e n ia w y s tę p o w a n ia . D la u z u p e łn ie n ia d o d a m , że z a b y tk i z ło tn ic tw a w y k a z u ją c o ra z c z ę s tsz e w y s tę p o w a n ie te g o m o ty w u ju ż od p o ło w y X V w ie k u (np. r e li k w i a r z ś w . F lo r ia n a w K ra k o w ie , je d e n z k ie li c h ó w ty n ie c k ic h w T a rn o w ie i in.). W re sz c ie ro z e to w a n i a n a k w a t e r a c h m a lo w a n y c h i rz e ź b io n y c h try p t y k ó w p o c z ą w s z y od d ru g ie j p o ło w y X V w ie k u w y k a z u ją p rz e w a g ę te g o m o ty w u , k tó r y z a n ik a z p o c z ą tk ie m X V I w ie k u . 2. T a rc z a h e rb o w a o a s y m e tr y c z n y m w y c ię c iu . M o ty w te g o ro d z a ju p o j a w ia się w P o ls c e za p r z y k ła d e m s z tu k i te re n ó w s ą s ia d u ją c y c h z P o ls k ą od z a c h o d u , u s a m e g o s c h y łk u X V w ie k u i w y s t ę p u je z n a jw ię k s z y m n a s ile n ie m
R y c . 4. W y k ró j o tw o r ó w o k ie n n y c h W ie ży K o p e r n ik a w g r y s u n k u Q u a s ta , z o r ie n ta c y jn ą o sią p o z io m ą p r z e p r o w a d z o n ą p rz e z ś ro d e k ta r c z h e rb o w y c h
R yc. 5. W y k ró j o tw o ró w o k ie n n y c h W ie ży K o p e r n ik a w g s ta n u d z isiejsz eg o , z o r ie n ta c y jn ą o sią p o z io m ą p r z e p ro w a d z o n ą p rz e z ś r o d e k t a r c z h e rb o w y c n ja w ić się w e F o r m b o r k u w k o ń c u X V lu b w p o c z ą tk a c h X V I w ie k u . Z g a d z a s ię to z w ia d o m o ś c ia m i ź ró d ło w y m i, o k tó r y c h w s p o m n ia n o n a w s tę p ie . M ia n o w ic ie z a ró w n o „ o śle g r z b ie ty ” , j a k i t a r c z e h e rb o w e , m o g ły p o w s ta ć p o r o k u 1499. O d k ą d b o w ie m w ie ż e z a c z ę ły s p e łn ia ć f u n k c je m ie s z k a ń z a s tę p c z y c h k a n o n ik ó w , n ie w ą t p liw ie p o d d a n o je o d p o w ie d n ie j a d a p t a c ji, a w z w ią z k u z ty m te ż p o ja w iły s ię z a p e w n e a k c e n ty w y s t r o ju z e w n ę trz n e g o . P ie r w s z y m lo k a to r e m o m a w ia n e j w ie ż y b y ł k a n o n ik M a r c in A c h ts n ic h t (zm . 1504), p ó ź n ie j z aś o trz y m a ł j ą K o p e r n i k 7. T y m w ię k sz e g o z n a c z e n ia n a b i e r a j ą w p e łn e j r e k o n s t r u k c j i W ie ży K o p e r n ik a w s k a z a n e t u t a j d e ta le , g d y ż m o g ą o n e m ie ć b e z p o ś re d n i z w ią z e k z tą w y b itn ą p o s ta c ią .
w p ie rw s z y m i d ru g im d z ie s ią tk u X V I w ie k u . D la p r z y k ła d u — tu m b a g ro b o w a b is k u p a P i o t r a z B n in a (d zieło W ita S tw o s z a ) z 1493 r., b rą z o w e p ły ty n a g ro b n e w K r a k o w ie : E. S a lo m o n a z 1504 r., P . K m ity S ta rs z e g o z 1505 r., k a r d y n a ł a F r y d e r y k a J a g ie llo ń c z y k a z 1510 r., n ie z n a n e g o k a n o n ik a z h e rb a m i Ł o d z ią i O d ro w ą ż z 1518 r. M o ty w te n w y s t ę p u je z a r ó w n o w p la s t y c e j a k i w m a la r s tw ie (z w ła sz c za w m i n ia tu r s tw ie ) o ra z ja k o m o ty w d e k o r a c y jn y n a p o m n ik a c h a r c h i t e k t u r y w ty m c za sie . U s t ę p u je p o d n á p o r e m w ło s k ic h f o r m re n e s a n s o w y c h . Z p u n k tu w id z e n ia n a u k o w e g o n ie m a ż a d n e j p rz e s z k o d y , a b y t a r c z e h e r b o w e w e F r o m b o r k u d a to w a ć n a p o c z ą te k X V I w i e k u ” . 7 E. B r a c h v o g e l , op. cit., s. 339.
