Biskup, Marian
Geneza i znaczenie hołdu pruskiego
1525 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 407-424
1975
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Marian Biskup
GENEZA I ZNACZENIE HOŁDU PRUSKIEGO 1525 ROKU
i
H o łd le n n y A lb re c h ta H o h e n z o lle r n a - A n s b a c h a — b y łe g o w ie lk ie g o m is trz a z a k o n u k rz y ż a c k ie g o — z ło żo n y 10 k w ie tn ia 1525 ro k u n a r y n k u k r a k o w s k im Z y g m u n to w i I S ta r e m u ja k o s w e m u p a n u i w ła d c y z ty tu łu p r z e ję c ia w ła d z y w P r u s a c h K siąż ę cy c h b u d z ił od p o c z ą tk u sp rz e c z n e o p in ie w ś r ó d w sp ó łc z e sn y c h , j a k i w h is to rio g ra fii p o ls k ie j p o d z ie ń d z isie jsz y . D o m in o w a ł w n ie j to n p o tę p ie n ia d la d e c y z ji k r ó la i jeg o o to c z en ia , o s k a r ż a n y c h o m a ło d u s z n o ś ć i z m a rn o w a n ie w ie lk ie j sza n sy , j a k ą b y ło u s u n ię c ie n ie ty lk o z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h , a le i w p rz e d s ta w i cie la e k s p a n s y w n e j ro d z in y H o h e n z o lle rn ó w , p rz y s z ły c h g r a b a r z y R z e c z y p o sp o lite j sz la c h e c k ie j. S ą d y te , k s z ta łto w a n e z w ła sz c z a od d r u g ie j p o ło w y X IX w ie k u w o k r e sie B ism a rc k o w s k ic h triu m fó w i s u k c e s ó w C e s a rs tw a N ie m ie c k ie g o H o h e n z o lle rn ó w , n a jp e łn ie js z y w y ra z z n a la z ły w D zie ja c h P o ls k i M ic h a ła B o b rz y ń sk ie g o (1879), k tó ry n ie z a w a h a ł się o k re ś lić t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o z 8 k w ie tn ia 1525 ro k u , z a w a rte g o m ię d z y P o ls k ą a A lb re c h te m , m ia n e m „ h a ń b ią c e g o ” , d o w o d z ąc e g o , że „ ju ż P o ls k a ż a d n e j w ie lk ie j s p r a w y p o d ją ć i p rz e p ro w a d z ić n ie z d o ła ” *. P o w s ta ły w trz y la ta p o te m M a te jk o w s k i H o łd p r u s k i p r z y c ałej w sp a n ia ło ś c i k ra k o w s k ie g o s p e k ta k lu u k a z y w a ć m ia ł p rz e z p o s ta ć z a d u m a n e g o S ta ń c z y k a g ro ź n e n a s tę p s tw a a k tu h o łd u le n n e g o H o h e n z o lle rn a w d a lsz e j p r z y s z ło ś c i2.
N ie u le g a ż a d n e j w ą tp liw o śc i, że z n a jo m o ść w y d a rz e ń , k tó r e p o r o k u 1525 z m ie n iły n ie k tó r e is to tn e z a ło ż e n ia t r a k t a t u , z w łasz cz a p rz e z d o p u szc z en ie d o s u k c e s ji w P r u s a c h K sią ż ę c y c h b e rliń s k ic h H o h e n z o lle r n ó w i z rz u c e n ie p rz e z n ic h z a le ż n o śc i le n n e j od P o ls k i, fo r m o w a ła o p in ię w ię k sz o ś c i h is to r y k ó w p o ls k ic h aż po l a t a trz y d z ie s te X X w ie k u . Z o b ro n ą p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u od s tr o n y p u b lic z n o - - p r a w n y c h tre ś c i w y s t ą p ił je d y n ie A d a m V e tu la n i* . M im o n e g a ty w n e j n a d a l o p in ii W ła d y s ła w a P o c ie c h y , a u to r a n a jo b s z e rn ie js z e g o s tu d iu m o p o lity c z n e j g en ezie h o łd u p r u s k ie g o 4, p o ja w ia ć się z ac z ę ły p o r o k u 1945 p ró b y p o z y ty w n ie jsz e j o cen y t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o , u s iłu ją c e r o z p a try w a ć je g o g e n ez ę i w a r u n k i w k o n te k ś c ie o k re ś lo n e j s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j i m ię d z y n a r o d o w e j P o ls k i l a t d w u d z ie s ty c h X V I s tu le c ia , w ty m i P r u s K ró le w s k ic h z G d a ń s k ie m n a c z e le 5, a z a r a z e m św iad o m o śc i 1 M. B o b rz y ń sk i, D z ieje P o ls k i w z a ry sie , t. 2, w y d . IV , W a rs z a w a 1927, s. 31. 8 Z. W o jc ie c h o w sk i, H o łd p r u s k i i in n e s tu d ia h is to r y c z n e , P o z n a ń 1946. ss. 141— 142. 3 A. V e tu la n i, L e n n o p r u s k ie o d t r a k t a t u k r a k o w s k ie g o d o ś m ie r c i k się c ia A l b r e c h ta 1525— 1568, K r a k ó w 1930, ss. 50 n. 4 W . P o c ie c h a , G e n eza h o łd u p r u s k ie g o (1467— 1525), G d y n ia 1937, ss. 138 n. 5 Z. W o jc ie c h o w sk i, Z y g m u n t S ta r y (1506— 1548), W a rs z a w a 1946, ss. 158 n.; A. W o jtk o w sk i, H o łd p r u s k i w e d łu g r e la c ji M a u r y c e g o F e rb era , b is k u p a w a r m iń
s k ie g o , Z a p is k i T N T , 1947, t. 13, ss. 95—99.
M a r ia n B is k u p
i p o ję ć lu d zi, k tó rz y b y li ze s tr o n y p o ls k ie j g łó w n y m i w sp ó łtw ó rc a m i t r a k t a t u e. P o ja w ił się te ż p o s tu la t ro z p a tr z e n ia je g o g e n ez y i p rz y c z y n n ie ty lk o w p ła sz c z y ź n ie o b u p a rtn e r ó w : P o ls k i i A lb re c h ta , a le i trz e c ieg o , p o z o sta ją c e g o d o tą d w c ie n iu : sta n o w e g o sp o łe c z e ń stw a s c h y łk o w y c h P r u s K r z y ż a c k ic h 7. W h is to rio g r a f ii z a c h o d n io n ie m ie c k ie j n a d a l a p o te o z u ją c e j r o lę A l b r e c h t a8 p o ja w iły się a k c e n ty u s p r a w ie d liw ie n ia d la d e cy z ji s tr o n y p o ls k ie j, k tó r a n ie m o g ła p rz e w id z ie ć w s z y s t k ic h z m ia n w u k ła d z ie s y tu a c ji p o lity c z n e j P o ls k i i P r u s do X V I II s t u l e c i a 8.
T a k ie w ięc z a ło ż e n ia g e n e r a ln e p rz y ś w ie c a ć n a m m u s z ą d z isia j, g d y z ju b ile u s zo w ej p e rs p e k ty w y c z te ry sto p ię ć d z ie s ię c io le tn ie j s p o jrz e ć p ra g n ie m y n a h o łd p r u sk i, ś c iśle j z aś n a g en ezę i w a r u n k i t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o z 8 k w ie tn ia 1525 r o k u i o k re ś lić je g o m ie js c e w p ro c e sie d z ie jo w y m P o ls k i i P o m o rz a W sch o d n ieg o o ra z ic h w z a je m n e g o s to s u n k u w p ie rw s z e j p o ło w ie X V I s tu le c ia w p o w ią z a n iu z s y t u a c ją m ię d z y n a ro d o w ą te g o o k re s u .
II
R o z w a ż a n ia n a sz e m u s z ą w y jś ć od p rz y p o m n ie n ia w a ru n k ó w t r a k t a t u t o r u ń sk ieg o 1466 ro k u , k tó re s ta ły się k a m ie n ie m w ę g ie ln y m k o n f li k tu P o ls k i z Z a k o n e m i s e k u la ry z a c ji je g o p a ń s tw a w P r u s a c h w r o k u 1525. T r a k t a t te n w c ie la ją c b e z p o ś re d n io d o K ró le s tw a P o ls k ie g o ty lk o z ie m ie p rz y u jś c iu W isły z G d a ń sk ie m i z ie m ię c h e łm iń sk ą , czy li P r u s y K ró le w s k ie w ra z z b is k u p ią W a rm ią b y ł k o m p ro m ise m . Z a k o n o w i p o z o sta w ia ł o n b o w ie m część w sc h o d n ią P r u s — k tó r a n a d a l u d z ie la ła m u p o p a rc ia — m ię d z y W isłą a P r e g o łą i N ie m n e m z K ró le w c e m ja k o sto lic ą, o p o w ie rz c h n i około 32 000 k m 2, c h o ciaż p rz y z a a k c e n to w a n iu z a s a d y in k o r p o ra c ji i te g o o b s z a ru do P o ls k i o ra z u z n a n ia k r ó la p o lsk ie g o za je g o n a jw y ż sz e g o z w ie rz c h n ik a . W m y ś l k o n c e p c ji p o ls k ic h p ra w n ik ó w p a ń s tw o k rz y ż a c k ie p o z b a w io n e zo sta ło w ię c d a w n e j s u w e re n n o ś c i n a rz e cz P o ls k i i s ta w a ło się fa k ty c z n y m , choć dość s p e c y fic z n y m le n n e m . Ś w ia d c z y ły o ty m o b o w ią z k i n a ło ż o n e n a w ie l k ie g o m is trz a w o b e c k ró la p o lsk ie g o . W śró d n ic h n a czoło w y s u w a ła się o s o b ista p rz y się g a , s k ła d a n a p rz e z k a ż d o ra z o w e g o w ie lk ie g o m is trz a w ła d c y p o ls k ie m u w cią g u sze ściu m ie s ię c y p o w y b o rz e p rz e z w ła d z e z a k o n n e . Z a w ie ra ła o n a fo rm u łę w ie rn o ś c i (fid e lita s ) w ie lk ie g o m is trz a w o b e c k r ó la (w y s tę p u ją c ą n a jc z ę ś c ie j w a k ta c h h o m a g ia ln y c h s k ła d a n y c h p rz e z in n y c h , ś w ie c k ic h le n n ik ó w p o lsk ic h ) o raz p rz y rz e c z e n ie d o trz y m a n ia w a r u n k ó w t r a k t a t u to ru ń s k ie g o . P r z y s ię g a t a z o b o w ią z y w a ła ogół p r u s k ie j g a łę z i Z a k o n u do je j p rz e s tr z e g a n ia . W w y p a d k u w y b o ru n o w eg o w ła d c y w ie lk i m is trz — w m y ś l i n t e r p r e t a c j i s tr o n y p o ls k ie j — z o b o w ią z a n y b y ł do p o n o w n e g o s k ła d a n ia p rz y się g i, co p o w sz e c h n ie sto so w a n o w p ra k ty c e le n n e j w w y p a d k u z m ia n y s u w e re n a . W w y n ik u z ło ż e n ia p rz y s ię g i w ła d c a p o ls k i b y ł p rz e z w ie lk ie g o m is tr z a i Z a k o n u z n a w a n y za „ p a n a i o p ie k u n a ”, a s a m w ie lk i m is trz
6 G. L a b u d a , P o lsk a g ra n ica za ch o d n ia . T y s ią c la t d z ie jó w p o lity c z n y c h , P o z n a ń 1971, s. 91; p o r. te ż W. C z a p liń sk i, P o lity k a m o r s k a P o ls k i w X V I i X V I I w ie k u , Z e szy ty N a u k o w e W y d z ia łu H u m a n isty c z n e g o U n iw e rs y te tu G d a ń sk ie g o , H is to ria 2, G d a ń sk 1973, s. 30. . * «
7 M. B isk u p , P r u s y K r z y ż a c k ie w la ta c h 1466— 1525, w : H isto ria P o m o rza , t. 2, cz. 1 (w d ru k u ).
8 W . H u b a tsc h , A lb r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , H e id e lb e r g 1960, ss. 135 n. 9 K. F o r s tr e u te r , A l b r e c h t a ls H o c h m e is te r, w : A lb r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s
G e n e z a i z n a c z e n ie h o id u p ru s k ie g o 409
s ta w a ł s ię o d tą d k s ię c ie m K ró le s tw a P o ls k ie g o i s ta ł y m r a d c ą - s e n a to r e m k r ó le w sk im . C ią ży ły n a n im o b o w ią z k i u c z e s tn ic tw a w ra d z ie k ró le w s k ie j, łą c z n ie z p r a - w e m u d z ia łu w e le k c ji k ró ló w p o ls k ic h . D ru g i o b o w ią z e k s ta n o w iła t a k z w a n a słu ż b a w o je n n a , re a liz o w a n a p ra k ty c z n ie w la ta c h 1485— 1497, p rz y p o c ią g a n iu o s o b isty m w ie lk ic h m is trz ó w d o u d z ia łu w w y p ra w a c h 10. N a to m ia s t Z a k o n z a c h o w a ł n a d a l w ła d z tw o t e r y to r ia ln e w p o z o sta w io n y c h m u z ie m iac h , ta k ż e w s p ra w a c h są d o w y c h , je d y n ie z o g ra n ic z e n ie m s a m o d z ie ln o śc i w p o lity c e z a g ra n ic z n e j. W s p r a w a c h w e w n ę tr z n y c h Z a k o n u k r ó l p o ls k i fa k ty c z n ie m ia ł b a rd z o o g ra n ic z o n y w p ły w , p ra k ty c z n ie ty lk o w w y p a d k u u s u n ię c ia w ie lk ie g o m is trz a (z ra c ji p ia s to w a n ia p rz e z n ieg o g o d n o ści s e n a to r a - r a d c y k ró le w s k ie g o ). T r a k t a t to r u ń s k i p rz e w id y w a ł też p rz y jm o w a n ie p o d d a n y c h k r ó l a do Z a k o n u do p o ło w y lic z b y je g o czło n k ó w , co m o g ło u ła tw ić w p ły w y w ła d z y k ró le w s k ie j, a le p u n k t te n n ie z o sta ł w p r a k ty c e z re a liz o w a n y . P o s ta n o w ie n ia t r a k t a t u to ru ń s k ie g o m ie js c a m i n ie p re c y z o w a ły ja s n o p ra w n e g o s to s u n k u P r u s K rz y ż a c k ic h do P o ls k i, u n ik a ją c z w ła sz c z a o k re ś le n ia go ja k o s to s u n k u le n n e g o o ra z n ie p rz e w id u ją c f o r m a ln e j i n w e s ty t u r y w ie lk ie g o m is trz a w n a d a w a n e m u z ie m ie p ru s k ie . T r a k t a t p o z o sta w ił b o w ie m z w ie rz c h n ic tw o p a p i e s k ie n a d Z a k o n e m i je g o z ie m ia m i p ru s k im i (u z n a w a n y m i te o re ty c z n ie od ro k u 1234 za „ w łasn o ść św . P i o t r a ”), co P o ls k a g o d z iła się u z n a w a ć , p o z b a w ia ją c się p rz e z to n ie z a le ż n o ść w s p ra w o w a n iu s u w e r e n n e j w ła d z y n a d P r u s a m i K rz y ż a c k im i. O tw ie ra ło to p a p ie s tw u , k tó r e z te j r a c j i m ia ło z a tw ie rd z ić t r a k t a t (czego n ie u czy n iło ) m o ż liw o ść m ie s z a n ia się w s p ra w y P o ls k i i Z a k o n u i w y w ie ra n ia p r e s ji p o lity c z n e j n a w ła d c ó w p o lsk ic h , co rz e c z y w iśc ie n a s tą p iło w la ta c h s ie d e m d z ie sią ty c h . N ie p o z b a w ia ło to j e d n a k m o cy o b o w ią z u ją c e j t r a k t a t u , k tó re g o p o s t a n o w ie n ia w s to s u n k a c h m ię d z y K o ro n ą z P r u s a m i K ró le w s k im i a Z a k o n e m w c ałej p e łn i o b o w ią z y w a ły a ż do ro k u 1497, a w o g ra n ic z o n y m z a k r e s ie — d o r o k u 1525. S tw a rz a ło to je d n a k m o żliw o ść s w o iste j in te r p r e t a c j i p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u p rz e z w ła d z e k rz y ż a c k ie , u siłu ją c e , szczeg ó ln ie p o ro k u 1492 (tj. po zg onie K a z im ie rz a J a g ie llo ń c z y k a ) w y k r ę tn ie k w e s tio n o w a ć le n n y c h a r a k t e r s to s u n k u Z a k o n u w o b e c K o ro n y i p rz y s ię g i w ie rn o ś c i, p o d k r e ś la j ą c d u c h o w n y c h a r a k t e r o so b y w ie lk ie g o m is trz a o ra z in t e r p r e t u j ą c s a m t r a k t a t w y łą c z n ie ja k o u m o w ę m ię d z y p a ń s tw o w ą . J e d n a k p ra k ty c z n a r e a liz a c ja je g o w a ru n k ó w , e g z e k w o w a n y c h w y tr w a le p rz e z s tr o n ę p o ls k ą , s to ją c ą m o c n o n a s ta n o w is k u n ie ty lk o in k o r p o r a c ji P r u s K rz y ż a c k ic h , lecz ta k ż e ic h p o d le g ło ści w o b e c K o ro n y , w y k a z y w a ła iż Z a k o n p e łn i w ra z ze s w ^ m i z ie m ia m i is to tn ie ro lę le n n ik a i p o d d a n e g o P o lsk i.
D y p lo m a c ji p o ls k ie j w y s ta r c z a ło to w z u p e łn o śc i, g d y ż is tn ie ją c y s ta n p r a w n y — n a w e t m im o n ie z a tw ie rd z e n ia t r a k t a t u to ru ń s k ie g o p rz e z p a p ie s tw o — z a b e z p ie c z a ł P r u s y K r ó le w sk ie z u jś c ie m W isły i lin ią B a łty k u , a z a ra z e m — j a k się w y d a w a ło — d o s ta te c z n ie k rę p o w a ł Z a k o n w je g o p o s u n ię c ia c h z e w n ę trz n y c h . S p r a w a P r u s K rz y ż a c k ic h m ia ła b y ć b o w ie m w y łą c z n ie s p r a w ą w e w n ę t r z n ą P o l s k i , b ez in g e re n c ji c z y n n ik ó w o b cy ch .
J e d n a k ż e o d k o ń c a X V w ie k u n a s tą p iła z m ia n a w w y n ik u z w y c ię s tw a w śró d
10 A. V e tu la n i, op. cit., ss. 1 п.; te n ż e , P r a w n y s to s u n e k P r u s K s ią ż ę c y c h do
P o ls k i (1466— 1657), C z a so p ism o P r a w n o - H is to ry c z n e , 1954, t. 6, z. 1, ss. 7 п.; M . B i s k u p , Z a g a d n ie n ie w a żn o ś c i i in te r p r e ta c ji t r a k t a t u to r u ń s k ie g o 1466 r., K w a r ta ln ik H is to ry c z n y , 1962, t. 69, n r 2, ss. 295 п., g d z ie p o le m ik a z te n d e n c y jn y m i p o g lą d a m i E. W eisego, D ie s ta a ts r e c h tlic h e n G ru n d la g e n d e s Z w e ite n T h o r n e r F r ie d e n s u n d
w ła d z Z a k o n u d ą żn o śc i do o b a le n ia t r a k t a t u to ru ń s k ie g o i z w ie rz c h n ic tw a P o ls k i o ra z d o r e w in d y k a c ji P r u s K ró le w sk ic h . W r o k u 1498 n a s tą p ił w y b ó r p rz e d s ta w i c ie la n ie m ie c k ie j ro d z in y k sią ż ę c e j — F r y d e r y k a z ro d u s a s k ic h W etty n ó w , sy n a k s ię c ia A lb re c h ta O d w ażn eg o , a p rz y ty m s z w a g ra J a g ie llo n ó w p rz e z m a łż e ń s tw o b r a t a F r y d e r y k a J e r z e g o B ro d a te g o z B a r b a r ą J a g ie llo n k ą (1496). D w ó r d re z d e ń s k i tr a k to w a ł u rz ą d w ie lk ie g o m is tr z a Z a k o n u ja k o i n t r a t n ą s y n e k u r ę d u c h o w n ą i n ie lic z y ł się z fa k ty c z n y m u k ła d e m sto su n k ó w w y tw o rz o n y c h t r a k t a t e m to ru ń s k im 1!. od p o c z ą tk u w p ły w a ją c n a o d m o w ę zło ż en ia p rz y s ię g i p rz e z F r y d e r y k a k ró lo w i J a n o w i O lb ra c h to w i i je g o n a stę p c o m aż do z g o n u w ie lk ie g o m is trz a w r o k u 1510. P o d s ta w o w e w a r u n k i t r a k t a t u to ru ń s k ie g o z o s ta ły w ię c z aw ie szo n e . J u ż też od ro k u 1501 p rz e ja w iły się za s p r a w ą W e tty n ó w d ą żn o śc i do g e n e r a ln e j re w iz ji t r a k t a t u i do in te r n a c jo n a l iz a c ji s p r a w y P r u s K rz y ż a c k ic h , p o p ie ra n e u s iln ie p rz e z k ró la rz y m s k ie g o M a k s y m ilia n a I H a b s b u rg a . P o d n ió s ł o n p r e te n s j e do z w ie rz c h n ic tw a R zeszy n a d z ie m ia m i Z a k o n u (i w ie lk im i m ia s ta m i P r u s K ró le w sk ic h ), w g ru n c ie rzeczy tr a k t u j ą c p o w y ż sz e p o s u n ię c ia ja k o s z a n ta ż p o lity c z n y w ro z g ry w c e z J a g ie llo n a m i o C zech y i W ęg ry ; u z n a ł te ż n ie w a ż n o ś ć t r a k t a t u to r u ń s k i e g o 12. W te j n ie k o rz y s tn e j d la P o ls k i s y tu a c ji m ię d z y n a ro d o w e j do szło w r o k u 1510 n a z je źd z ie p o z n a ń s k im do p ie rw s z e j p ró b y p o ś re d n ic tw a m ię d z y n a ro d o w e g o p rz y u d z ia le p o słó w c e s a rz a M a k s y m ilia n a , s ta n ó w R ze szy i W ła d y s ła w a J a g ie llo ń c z y k a , k ró la C zech i W ęg ier, p rz y p e w n e j re z e r w ie c h w ie jn e j s ta l e k u r i i rz y m s k ie j. Z jaz d b y ł w id o w n ią o s try c h p o le m ik P o ls k i i Z a k o n u , o tw a rc ie z w ła sz c z a k w e stio n u ją c e g o w a żn o ść t r a k t a t u to ru ń s k ie g o i p rz y s ię g ę d la k r ó la z p o w o ła n ie m s ię n a p o d le g ło ść ziem p ru s k ic h p a p ie s tw u o ra z p o d k re ś la ją c e g o n ie m o ż n o ść u z n a w a n ia ty lk o z w ie rz c h n ic tw a w ła d c y p o lsk ie g o i p rz y jm o w a n ia je g o p o d d a n y c h do s k ła d u Z a k o n u . U su n ięc ie z a k w e s tio n o w a n y c h p u n k tó w z t r a k t a t u b y ło b y ró w n o z n a c z n e z lik w i d a c ją je g o n a jis to tn ie js z y c h zało że ń o le n n y m z w ie rz c h n ic tw ie P o ls k i i d la te g o ro k o w a n ia z o sta ły p rz e z k r ó la p rz e rw a n e , ty m w ię c e j że u ja w n io n e te ż z o sta ły z a k u s y Z a k o n u w o b e c P o m o rz a G d a ń sk ie g o i z ie m i c h e ł m i ń s k i e j 15. A le u m i ę d z y n a r o d o w i e n i e k o n fli k tu P o ls k i z Z a k o n e m s ta w a ło się f a k te m d o k o n a n y m .
P r z y b r a ł o n n a sile po w y b o rz e n o w e g o w ie lk ie g o m is trz a , p o n o w n ie z k s ią ż ę cego r o d u — A lb re c h ta H o h e n z o lle rn a z b o c z n e j lin ii fr a n k o ń s k ie j A n sb a c h ó w (3511), s io s trz e ń c a Z y g m u n ta S ta re g o . M łody, w y tr w a ły i e n e r g ic z n y w ie lk i m is trz liczy ł n a z m ię k c z e n ie ' s ta n o w is k a P o ls k i p rz y p o m o c y M a k s y m ilia n a I, o rg a n iz u ją cego w r o k u 1514 w ie lk ą k o a lic ję p rz e c iw J a g ie llo n o m z u d z ia łe m M o sk w y , D a n ii i k s ią ż ą t R zeszy. G ro ź b a je j s k ło n iła Z y g m u n ta I d o p o d ję c ia r o k o w a ń z c e sa rz e m w W ie d n iu w ro k u 1515 i u z n a n ia p r a w H a b s b u rg ó w do W ę g ie r i C zech w z a m ia n za fo r m a ln e u z n a n ie t r a k t a t u to ru ń s k ie g o , j e d n a k p rz y re z y g n a c ji p rz e z P o ls k ę z u p r a w n ie n ia d o p rz y jm o w a n ia j e j p o d d a n y c h d o Z a k o n u . A lb r e c h t s ta w ia ł je d n a k 11 P . O b e rlä n d e r , H o c h m e is te r F r ie d ric h v o n S a c h se n (1498— 1510), B d. 1, M a g d e b u rg 1914; M. B isk u p , M e d ia c ja s a sk a w sp o rze p o ls k o - k r z y ż a c k im w T o r u n iu w 1501 r. (D o g e n e z y u m ię d z y n a r o d o w ie n ia k o n f l i k t u P o ls k i z z a k o n e m k r z y ż a c k im w p o c zą tk a c h X V I w .) (w d r u k u w : A rs H isto ric a ).
12 К . G ó rs k i, M. B isk u p , P o ło że n ie i s y tu a c ja m ię d z y n a r o d o w a P o lsk i w I I p o
ło w ie X V w ie k u , w : V I I I P o w s z e c h n y Z ja z d H is to r y k ó w P o ls k ic h , H is to ria P o ls k i od p o ło w y X V d o p o ło w y X V I I I w ie k u , W a rsz a w a 1960, ss. 24 n. 12 X I i s k e , Z ja z d w P o z n a n iu w r. 1510, R o z p r a w y W y d z ia łu H is to ry c z n o - F i- lo lo g iczn eg o A k a d e m ii U m ie ję tn o śc i, t. 3, K r a k ó w 1875, s. 259 n .; W . P o c ie c h a , G e n e za , ss. 42 п.; K . F o r s tr e u te r , V o m O rd e n s sta a t z u m F ü r s te n tu m , K itz in g e n , [b.d.], ss. 131 n.
G e n e z a i z n a c z e n ie h o łd u p r u s k ie g o 411
n a d a l o p ó r w o b e c k ró la Z y g m u n ta , lic z ą c n a ż y cz liw e p o ś re d n ic tw o c e s a rz a i W ę g ie r, a p rz y g o to w u ją c s ię d o p o d ję c ia d z ia ła ń m ilita r n y c h , z a w a rł p rz y m ie rz e z a - c z e p n o -o d p o r n e z w ie lk im k s ię c ie m m o s k ie w s k ic h W a s y le m I I I . O c z e k iw a ł też p o m o cy od H o h e n z o lle r n ó w b ra n d e n b u r s k ic h , z m ie rz a ją c y c h ju ż do u m o c n ie n ia sw o ich w p ły w ó w n a P r u s y K r z y ż a c k ie 14. W y ra ź n e p ro w o k o w a n ie P o ls k i, szczeg ó ln ie n a o b sza rz e P r u s K ró le w s k ic h i W arm ii, p rz e z A lb re c h ta d o p ro w a d z iło w re z u lta c ie do p o d ję c ia p rz e z s e jm to r u ń s k i w g ru d n iu 1519 ro k u u c h w a ły o ro z p o c z ę c iu w o jn y z w ie lk im m is trz e m . T a o s ta t n ia — n ie n a jsz c z ę ś liw s z a d la P o ls k i — w o jn a p o l- s k o -k rz y ż a c k a , to c z ą c a się do w io s n y 1521 ro k u , g łó w n ie s iła m i w o js k z ac ię ż n y cli n a z ie m ia c h P r u s K rz y ż a c k ic h o ra z K ró le w s k ic h z W a rm ią , k tó r y c h część s ta ł a się n a w e t p rz e d m io te m o k u p a c ji Z a k o n u , o b n a ż y ła s ła b o ś c i w e w n ą tr z u s tr o jo w e i f i n a n s o w e P o ls k i Z y g m u n to w s k ie j o ra z u ja w n iła w y trw a ło ś ć A lb re c h ta . U ła tw iło to z n o w u w łą c z e n ie się m ię d z y n a ro d o w y c h p o ś re d n ik ó w — n o w e g o c e s a rz a K a ro la V H a b s b u rg a i k r ó la W ę g ie r i C zech L u d w ik a J a g ie llo ń c z y k a . D o p ro w a d z ili o n i 5 k w ie tn ia 1521 ro k u do ta k z w a n e g o k o m p ro m isu to ru ń s k ie g o , w p ro w a d z a ją c e g o z a w ie s z e n ie b ro n i n a o k re s c z te re c h la t. W ty m zaś c za sie o b a j w ła d c y m ie li ro z p a trz y ć ja k o ro z je m c y s p o r n ą s p r a w ę p rz y s ię g i w ie lk ie g o m is trz a . K w e s tia t r a k t a t u to ru ń s k ie g o z o sta ła w ięc, z d a w a ło się, d e f in ity w n ie p rz e k a z a n a w rę c e o b c y ch c z y n n ik ó w , s p r z y ja ją c y c h g łó w n ie A lb re c h to w i. W ie lo le tn ie w y s iłk i d y p lo m a ty c z n e i m i l i t a r n e P o ls k i z o sta ły p r a k ty c z n ie p o d w a żo n e , g d y ż p ro b le m z ie m p ru s k ic h Z a k o n u s ta ć się m ia ł z n o w u m i ę d z y n a r o d o w y , co je d n o c z e ś n ie p o te n c ja ln ie z a g ra ż a ło z ie m io m n a d d o ln ą W isłą.
I I I
C zas je d n a k w y k a z a ł, że p r ó b y s z u k a n ia p rz e z A lb r e c h ta p o m o c y p rz e c iw P o lsc e p o r o k u 1521 u n ie m ie c k ie j i in f la n c k ie j g a łę z i Z a k o n u o ra z u c z y n n ik ó w p o lity c z n y c h w R zeszy i w M o sk w ie z a w o d z iły n a c a łe j lin ii. J e d y n y m r a tu n k ie m d la n ieg o m o g ła b y ć s e k u la ry z a c ja P r u s K r z y ż a c k ic h i z o s ta n ie ś w ie c k im k s ię c ie m , a le w o p a rc iu o P o ls k ę . K o n ie c z n e je s t w ię c p r z y jr z e n ie się o b e c n ie s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j P r u s .
P r u s y K rz y ż a c k ie o d d r u g ie j p o ło w y X V w ie k u d o jrz e w a ły d o la ic y z a c ji. D a to w a ło s ię to w szc z eg ó ln o śc i od c za só w F r y d e r y k a sa sk ie g o , k t ó r y c z u ł s ię w K ró le w c u k s ię c ie m te r y to r ia ln y m n a w z ó r s a s k i. U g ru n to w a ł o n w p ły w sw o ich ś w ie c k ic h d o ra d c ó w z S a k s o n ii, o d s u w a ją c o d w p ły w u d o s to jn ik ó w Z a k o n u . Z r e s z tą i ogół K rz y ż a k ó w u le g a ł p ro c e so w i z a ś w ie c c z e n ia . R e g u łę z a k o n n ą z a n ie d b y w a n o , a g łó w n ą t r o s k ą k rz y ż a c k ic h u rz ę d n ik ó w b y ło z d o b y cie m a j ą t k u d la z a b e z p ie c z e n ia n a s ta ro ś ć . N a d w o rz e F r y d e r y k a s a s k ie g o t r y b u ż y c ia c o d z ie n n e g o n ie r e g u lo w a ły ju ż s t a t u t y z a k o n n e , le c z s p e c ja ln ie w y d a w a n e d w o r s k ie p rz e p is y 1S, a s a m w ie lk i m is trz o ta c z a ł się g ro n e m h u m a n is tó w , p ro w a d z ą c ś w ie c k i t r y b ży cia. N a s tę p o w a ła te ż c e n t r a liz a c ja w ła d z y k s ią ż ę c e j, o p a rta n a w z o ra c h św ie c k ic h , czego p r z e ja
-14 W. H u b a tsc h , op. cit., ss. 30 n. -o parte w z n a c z n e j m ie rz e n a d a w n e j p u b l i k a c j i E. J o a c h im a , D ie P o litik d e s l e tz te n H o c h m e is te rs i n P T eu ssen A lb re c h t υοτι
B r a n d e n b u r g , B d. 1— 3, L e ip z ig 1892— 1895.
15 W . H u b a tsc h , D ie in n e r e n V o r a u s s e tz u n g e n d e r S ä k u la r is a tio n d e s d e u ts c h e n
O rd e n s sta a te s in P r e u ss e n , A rc h iv f ü r R e fo rm a tio n s g e s c h ic h te , B d. 43, 1952, ss. 152 n .;
w em b y ło u tw o rz e n ie w r o k u 1506 n a jw y ż sz e g o s ą d u a p e la c y jn e g o ( ta k z w an e g o d w o rsk ie g o ), k o m p e te n tn e g o d la o g ó łu p o d d a n y c h , n ie w y łą c z a ją c b isk u p ic h , o ra z p rz y jm u ją c e g o ta k ż e s k a r g i n a u rz ę d n ik ó w Z a k o n u . Z m ia n y te z in te n s y fik o w a ły się w o k re s ie rz ą d ó w w ie lk ie g o m is tr z a A lb re c h ta , co n a jja s k r a w ie j u z e w n ę trz n iło się w d e c y d u ją c e j ro li ś w ie c k ic h d o ra d c ó w z a w a n tu r n ic z y m D y try c h e m v o n S c h ö n b e rg n a czele. C zęść w y ż sz y c h u r z ę d ó w z a k o n n y c h w o g ó le n ie b y ła ju ż o b sad z o n a , a d w ó r w ie lk ie g o m is trz a ro z ró s ł się, o b e jm u ją c łą c z n ie do 400 o s ó b 10. L a ic y z a c ja w ła d z k rz y ż a c k ic h w P r u s a c h i ic h z a r z ą d u s ta w a ła się o c zy w ista . P r u s y K rz y ż a c k ie m im o fo rm a ln e g o n a d a l d u c h o w n e g o z w ie rz c h n ic tw a u p o d a b n ia ły się d o t e r y t o r i a l n eg o k s ię s tw a św ieck ieg o , a z m ia n a ich c h a r a k t e r u b y ła ty lk o k w e s tią c za su o ra z w a r u n k ó w sp o łec z n y c h i p o lity c z n y c h .
A w ła ś n ie w s to s u n k a c h sp o łec z n y c h P r u s K rz y ż a c k ic h u ja w n iły s ię po r o k u 1466 p o w a żn e z m ia n y , ta k ż e w z a k r e s ie e tn ic z n y m . S p o w o d o w a n e to z o sta ło z w ię k szo n y m n a p ły w e m o s a d n ik ó w m a z o w ie c k ic h z a s ie d la ją c y c h p o łu d n io w e p u s z c z a ń s k ie o b s z a ry w o k ó ł P isz a, R y n u i E łk u i d a le j n a p ó łn o c w r e jo n ie G iży ck a. Ł ą c z n ie p o w sta ło tu 230 n o w y c h o s ie d li (do r. 1525), g łó w n ie d ro b n e j s z la c h ty m a z u rs k ie j, p r a w n ie n a le ż ą c e j do k a te g o rii tzw . w o ln y c h (F reie), a le n ie u z n a w a n e j p rz e z K r z y ż a k ó w z a s z la c h tę . N a zac h o d z ie n a js i ln ie j d o p ły w lu d n o ś c i m a z o w ie c k ie j, ty m r a z em ś re d n ie j s z la c h ty , z a z n a c z y ł s ię w re jo n ie O stró d y , D ą b ró w n a , O ls z ty n k a i N i dzicy, g d z ie do p o c z ą tk u X V I w ie k u ok o ło 250 d ó b r r y c e rs k ic h p rz e sz ło w rę c e p o lsk ie . Z a w ła śc ic ie le m sz la c h e c k im n a p ły w a ł te ż w r e jo n O stró d z k ie g o p o lsk i ch ło p , co p ro w a d z iło ta m do p ro c e su a s y m ila c ji e le m e n tu s ta r o p ru s k ie g o i n ie m ie ckiego. N a s ila ły się też k o n ta k ty h a n d lo w e p o łu d n io w e j s tr e f y P r u s z M azo w szem , c h o ciaż m ia ły o n e n a d a l g łó w n ie c h a r a k t e r n a d g ra n ic z n e j w y m ia n y to w a ro w e j. T rze c i r e jo n p o lsk ie g o o s a d n ic tw a s ta n o w iła P o m e z a n ia b is k u p ia , d o k tó r e j m ia s t (ja k K w id z y n a ) ta k ż e w y d a tn ie j d o c ie ra ł e le m e n t p o lsk i. O sa d n ic tw o p o ls k ie u m o ż li w ia ło w ogóle o d b u d o w ę i d a lsz y ro z w ó j g o s p o d a rk i w ie js k ie j P r u s K rz y ż a c k ic h i poło ży ło p o d w a lin y po d d a lsz ą p o lo n iz a c ję o k re s u P r u s K s i ą ż ę c y c h 17. N a to m ia s t n a p u s z c z a ń s k ic h p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h o b s z a ra c h P r u s , m ię d z y P r e g o łą i N ie m n e m , ro z w ija ło s ię o s a d n ic tw o lite w s k ic h ch ło p ó w , d o c ie ra ją c d o o k rę g u W y s tr u c i i L a - b ia w y , k o lo n iz u ją c te o b s z a ry i tw o rz ą c z rę b y tz w . P r u s k ie j L i t w y 18.
S c h y łk o w e P r u s y K rz y ż a c k ie s ta w a ły s ię w ię c n ie je d n o lity m e tn ic z n ie k r a je m p rz y p o w o ln y m z a n ik u lu d n o ś c i s ta r o p ru s k ie j , a ro s n ą c y m w p ły w ie lu d n o ś c i p o l s k ie j i lite w s k ie j. A le te g ru p y lu d n o ś c io w e r e p re z e n to w a ły e le m e n t u b o ż sz y i n iż sz y w h ie r a r c h i sp o łec z n e j. N a to m ia s t g łó w n ą r o lę z a c z ę ła o d g ry w a ć n o w a g ru p a s p o łe c z n a o z d e c y d o w a n ie n ie m ie c k im o b lic z u — w y ż sz a s z la c h ta , p o c h o d z ą c a z R ze 16 H. F is c h e r, D as Q u a te m b e r — o d e r H o fg e r ic h t z u K ö n ig sb e r g (1506— 1525), A ltp re u s s is c h e F o rsc h u n g e n , B d. 1, 1924, ss. 41 n.; W. H u b a tsc h , A l b r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , ss. 56 n. 17 K . G ó rsk i, Z d z ie jó w ż y w io łu p o lsk ie g o w P ru sa c h od 1525 do 1772, J a n t a r , t. 3, 1939, s. 5; W. C h o jn a c k i, O sa d n ic tw o p o ls k ie n a M a zu ra c h w X I I I — X V II w ., w : S z k ic e z D zie jó w P o m o rza , t. 2, W a rsz a w a 1959, ss. 8 n .; F . G a u se , P o ln isc h e E in
w a n d e r u n g in d ie K o m tu r e i O stero d e n a c h d e m 2. T h o r n e r F r ie d e n (1466), A l t
p re u s s is c h e F o rsc h u n g e n , B d. 1, 1924, s. 126 n.; W. K u h n , G e sc h ic h te d e r d e u ts c h e n
O stsie d lu n g in d e r N e u z e it, B d. 2, K ö ln -G ra z 1957, s. 11.
18 H . і G. M o rte n se n , D ie B e s ie d lu n g d e s n o r d ö s tlic h e n O stp re u ss e n s bis z u m
B e g in n d e s 17. J a h r h u n d e r ts , B d. 1, L eip z ig 1937, s. 156 n. o ra z m a p a ; p o r. też
H . M o rte n se n , D ie lita u is c h e E in w a n d e r u n g n a c h O stp re u ss e n , P r u s s ia , B d. 30, 1933, ss. 137 n.
G e n e z a i z n a c z e n ie h o ld u p ru s k ie g o 413
szy, zło żo n a z d a w n y c h d o w ó d c ó w z a c ię ż n y c h z o k re s u w o jn y trz y n a s t o le tn i e j. W ła dze k rz y ż a c k ie ty tu łe m n a le żn o śc i, z b r a k u ś ro d k ó w fin a n s o w y c h n a d a w a ły im w ie lk ie k o m p le k s y d ó b r, c z a s a m i ja k o z e s ta w , o b e jm u ją c e d o m e n y z w sia m i, f o l w a rk a m i, z a m k a m i i m ia s ta m i o ra z d o b ra m i p ru s k ic h w o ln y c h , szc z eg ó ln ie n a o b s z a rz e k o m tu r s tw a b a łg ijs k ie g o i p o k a rm iń s k ie g o , częścio w o i p a słę c k ie g o o ra z o stró d z k ie g o . S z c ze g ó ln ie p o w a ż n e n a d a n i a o trz y m a ły ro d z in y v o n S c h lie b e n (o k ręg G ie rd a w — 24 o sad y ), v o n T e tta u , E u le n b u rg , D o h n a i v o n K re y tz e n . W ięk szo ść z a s ta w ó w p rz e s z ła n a s ta ł e w rę c e n o w y ch , w ie lk ic h p o s ia d a c z y s z la c h e c k ic h , k tó rz y te ż u z y s k iw a li n ie k ie d y p e łn ą j u r y s d y k c ję s ą d o w ą i w sz e lk ie ś w ia d c z e n ia od o s ia d łe j lu d n o ś c i, ta k ż e p ru s k ic h w o ln y c h , z w ię k s z a ją c p o w in n o ś c i p a ń sz c z y ź n ia n e i w p ro w a d z a ją c p o d d a ń stw o . W re z u lta c ie w y ro s ła w P r u s a c h K rz y ż a c k ic h n o w a g r u p a w ie lk o sz la c h e c k a , n ie m ie c k a , o p o w ię k s z a ją c y m s ię s ta l e s ta n ie p o s ia d a n ia i u p ra w n ie n ia c h g ru n to w y c h . R zecz n a jis to tn ie js z a — n ie c z u ła się o n a z w ią z a n a z w ła d z ą k rz y ż a c k ą , a le i z P o ls k ą n ie łą c z y ły je j ż a d n e jeszcze w ię z y czy t r a d y c je . Z m ie rz a ła o n a do o d g ry w a n ia sa m o d z ie ln ie js z e j ro li, ta k ż e p o lity c z n e j, w P r u s a c h . D ą żn o śc io m ty m w y c h o d z iła n a p rz e c iw p o lity k a w ie lk ic h m is trz ó w F r y d e ry k a i A lb re c h ta , z m ie rz a ją c y c h do p o z y s k a n ia te j w p ły w o w e j g ru p y i p rz y c ią g a ją c y c h n a d w ó r k ró le w ie c k i tę n o w ą a r y s to k ra c j ę , p ro to p la s tó w p ó ź n ie jsz y c h j u n - k r ó w p ru s k ic h 19.
C z y n n ik ie m u je m n y m by ło , iż r o s n ą c e j p o z y cji w ię k sz e j s z la c h ty n ie ró w n o w a ż y ła — j a k w P r u s a c h K ró le w s k ic h — p o z y c ja w ie lk ic h m ia s t, w ś ró d k tó ry c h ty lk o K ró le w ie c ze s w o im i 3 czę ściam i s k ła d o w y m i (S ta r e M iasto , K n ip a w a i L/ip- n ik ) i ok o ło 10 000 lu d n o ś c i o d g ry w a ł p o w a ż n ie js z ą ro lę . B y ł on g łó w n y m o ś ro d k ie m h a n d lu i rz e m io s ła i je d y n y m , aż d o p o c z ą tk u X V I w ie k u , p o rte m m o rs k im P r u s K r z y ż a c k ic h o ra z w a ż n y m w ę z łe m d ró g w io d ą c y c h w k ie r u n k u L itw y , I n f l a n t i M a zow sza. K ró le w ie c z w ią z a n y b y ł g łó w n ie z g o s p o d a rk ą L itw y i je j ziem b ia ło r u sk ich , d o s ta r c z a ją c y c h d ro g a m i w o d n y m i to w a r y le ś n e i n ie c o zb o ża. G łó w n y p rz e d m io t w y w o z u n a L itw ę s ta n o w iła sól, s u k n a i śled z ie . Z a p le c z e lite w s k ie w p ły n ę ło te ż n a n a w ią z a n ie k o n ta k tó w K ró le w c a z z a c h o d n ią s t r e f ą B a łty k u , z w ła s z c z a z H o la n d ią , j a k ró w n ie ż z A n g l i ą 20. Z w ią z a n ie K ró le w c a g łó w n ie z e k o n o m ik ą W ie lk ieg o K s ię s tw a L ite w s k ie g o m ia ło sw o je k o n s e k w e n c je w b r a k u z a in te r e s o w a n ia s p r a w a m i P o ls k i — ja s k r a w e p r z e c iw ie ń s tw o s y tu a c ji G d a ń s k a czy T o r u n ia w p o ło w ie X V stu le c ia . O c z y w ista zaś słab o ść m ia s t P r u s K rz y ż a c k ic h p o w o d o w a ła , iż n ie m o g ły o n e b y ć p a r t n e r e m d la s z la c h ty , czy o d g ry w a ć c zo ło w e j ro li w e w e n tu a ln e j o p o z y cji p rz e c iw p o lity c e w o je n n e j A lb re c h ta . O g ó ln ie w ię c b io rą c , p rz e m ia n y g o s p o d a rc z o - sp o łe c z n e P r u s Z a k o n n y c h n ie k ie ro w a ły ic h b liż e j k u e k o n o m ic e i s p o łe c z e ń s tw u p o ls k ie m u — n a w e t m im o k o lo n iz a c ji m a z u rs k ie j — a n a s k u te k r o s n ą cego w p ły w u w ie lk ie j s z la c h ty u ła tw ia ć m o g ły p o lity k ę w ie lk ie g o m is tr z a A lb re c h
-19 E. W ilk e , D ie U rs a c h e n d e r p r e u s s is c h e n B a u e r n — u n d B ü r g e r u n r u h e n 1525
m i t S tu d ie n z u r o s tp re u s sis c h e n A g r a r g e s c h ic h te d e r O r d e n s ze it, A ltp re u s s is c h e
F o r sc h u n g e n , B d. 7, 1930, s. 48 n .; M. R o u sse lle , D as S i e d lu n g s w e r k d e s D e u tsc h e n
O rd e n s i m L a n d e G e rd a u e n , A ltp re u s s is c h e F o rs c h u n g e n , B d. 6, 1929, s. 254; F. L. C a r s te n , T h e O rig in s o f P ru ssia , O x fo rd 1954, s. 112; p o r. te ż E. J . G u ttz e it, G r u n d
b e sitz v e r s c h ie b u n g e n i m K r e is e H e ilig e n b e il a ls F o lg e d e s D r e iz e h n jä h r ig e n K rie g e s,
Z e its c h r if t f ü r O stfo rs c h u n g , 1968, H. 1, ss. 66 n.
20 F. G a u se , G e sc h ic h te d e r S ta d t K ö n ig sb e r g i n P r e u ss e n , Bd. 1, K ö ln -G ra z 1968, ss. 94 п., 134 п.; p o r. te ż R. F is c h e r, K ö n ig s b e r g a ls H a n d e ls s ta d t, A ltp re u s s is c h e M o n a ts s c h rift, B d. 41, 1904, ss. 324 п.; K . F o r s t r e u t e r , D ie M e m e l als H a n d e lss tr a ss e
la . N ie b y ło w ię c w P r u s a c h Z a k o n n y c h p o c z ą tk ó w X V I w ie k u w a ru n k ó w d la p o w s ta n ia n o w e g o Z w ią z k u P ru s k ie g o i u k s z ta łto w a n ia się p ro p o ls k ie g o p ro g ra m u , ja k w p o ło w ie X V s tu le c ia .
IV
M im o n ie w ie lk ie g o n a d a l w p ły w u re p r e z e n t a c ji s ta n o w e j P r u s K rz y ż a c k ic h m ia ła o n a s w ó j g łos p rz y u c h w a la n iu p o d a tk ó w . W p o lity c e z a g r a n ic z n e j, n a d a l k ie r o w a n e j p rz e z Z a k o n , g ło s s ta n ó w , o p o w ia d a ją c y c h się n a jp ie r w za n ie n a ru s z a ln o ś c ią t r a k t a t u to ru ń s k ie g o , z m u sił w ła d z e k rz y ż a c k ie d o w y c o fa n ia się z a k c ji z b ro jn e j p rz e c iw P o ls c e (1478— 1479). Z n a c z e n ie re p r e z e n t a n tó w s z la c h e c k ic h ro s ło od cza s ó w w ie lk ie g o m is trz a F r y d e r y k a , k t ó r y z a c z ą ł ic h z je d n y w a ć z a p r a s z a n ie m n a d w ó r, t r a k t u j ą c ich ja k o „ ra d c ó w k r a jo w y c h ” i za ic h p o ś re d n ic tw e m o d d z ia łu ją c n a u c h w a ły og ó łu s ta n ó w . P o lity k ę tę r e a liz o w a ł jesz c z e k o n s e k w e n tn ie j w ie lk i m is trz A lb re c h t, z y s k u ją c p o p a rc ie w ie lk ie j s z la c h ty d la u c h w a ł fin a n s o w y c h na z b ro je n ia . J e d n o c z e ś n ie z aś ła m a ł p rz y ic h p o m o cy o p ó r m ia s t, w szczeg ó ln o ści K ró le w c a , n ie u fn e g o w o b e c w o je n n y c h p la n ó w w ie lk ie g o m is trz a . T y lk o d zięk i u z y s k a n iu p o p a rc ia s z la c h ty p r u s k ie j w r o k u 1518 A lb re c h t m ó g ł p rz y g o to w a ć się do d z ia ła ń m ilit a r n y c h p rz e c iw P o lsc e. M im o n ie p o w o d z e ń w w o jn ie z P o ls k ą i r o s n ą ce g o s tą d n ie z a d o w o le n ia i o p o z y cji s ta n o w e j z d o ła ł n a d a l u z y sk a ć p o p a rc ie s z la c h ty d la a k c ji d y p lo m a ty c z n e j p o r o k u 1521 p rz e c iw t r a k t a t o w i to r u ń s k ie m u n a t e re n ie z w łasz cz a R zeszy. Z ła m a ł p rz y ty m o p ó r K ró le w c a p rz e z z rę c z n e w y k o rz y s ta n ie k o n f lik tó w m ię d z y k u p ie c k ą r a d ą a rz e m ie śln ic z y m p o s p ó lstw e m . P o p a rc ie ze s tro n y s z la c h ty z o sta ło je d n a k o k u p io n e lic z n y m i z a p isa m i d ó b r z ie m sk ic h d la je j c zo ło w y c h p rz e d s ta w ic ie li. N a d a n ia o trz y m a li ta k ż e n ie k tó r z y u rz ę d n ic y Z a k o nu , p o p ie ra ją c y p o lity k ę A lb re c h ta . Z b liża ć to z a c z y n a ło g r u p ę św ie c k ie j sz la c h ty i część K rz y ż a k ó w , s k u p io n y c h w o k ó ł o so b y k s ię c ia , a n ie n ie p o trz e b n e g o ju ż im Z a k o n u 21. P o w y je ź d z ie A lb r e c h ta do R zeszy w ła d z ę o b ję ła k ilk u o s o b o w a re g e n c ja , r e a liz u ją c a w ie rn ie je g o z alec e n ia.
K o n flik ty s p o łec z n e i p o lity c z n e w P r u s a c h K rz y ż a c k ic h d o z n a ły po ro k u 1517 n o w eg o im p u ls u w p o s ta c i h a s e ł re fo r m a c ji lu te r a ń s k ie j. Z a a ta k o w a ła o n a w k r ę g a ch s z la c h ty i m ie s z c z a ń s tw a p o z y cję K o śc io ła k a to lic k ie g o , w y ra ź n ie o s ła b io n ą p rz e ja w a m i z a ś w ie c c z e n ia t r y b u ży cia ta k b r a c i k rz y ż a c k ic h , j a k i ś w ie c k ie g o k le ru , z w łasz cz a p a ra fia ln e g o . O b sa d z e n ie o b u b is k u p s tw p ru s k ic h p rz e z p ro te g o w a n y c h A lb re c h ta : J e rz e g o P o le n tz a (b isk u p s a m b ijs k i od r. 1519) i E r h a r d a v o n Q u e issa (b is k u p p o m e z a ń s k i od r. 1523) p rz y s p ie s z y ło u m a c n ia n ie s ię w p ły w u re fo r m a c ji, szc z eg ó ln ie n a te re n ie K ró le w c a . R e f o rm a c ję w P r u s a c h z a c z ą ł p o p ie ra ć ta k ż e A l b re c h t. W lis to p a d z ie 1523 ro k u s p o tk a ł się o n w W itte n b e r d z e z L u tr e m , ju ż u p rz e d n io m a n ife s tu ją c y m n ie c h ę ć do Z a k o n u i w z y w a ją c y m je g o c zło n k ó w d o o b a le n ia is tn ie ją c e j re g u ły . L u t e r z a c h ę c a ł te ż A lb re c h ta do ro z w ią z a n ia Z a k o n u , o ż e n k u i s e k u la ry z a c ji P r u s w k się s tw o . R a d a ta p a d ła n a p o d a tn y ju ż g ru n t, b u d z ą c n ie p o k ó j i p o d e jrz e n ia w k u r ii rz y m s k ie j. W zm o cn ie n ie a g ita c ji lu te r a ń s k ic h p r e d y k a n tó w p rz e z w ie lk ie g o m is tr z a ro z s z e rz y ło w p ły w y r e fo r m a c ji, szc z eg ó ln ie n a
21 A. S e ra p h im , S o z ia le B e w e g u n g e n i n A l tp r e u s s e n i m J a re 1525, A ltp re u s s is c h e M o n a ts s c h rift, B d. 58, 1921, s. 20; H . F r e iw a ld , M a r k g r a f A lb r e c h t v o n A n s b a c h -
G e n e z a i z n a c z e n ie h o ld u p ru s k ie g o 415
S a m b ii i w N a ta n g ii, u ja w n ia ją c p rz y ty m o s tre k o n f lik ty sp o łec z n e w ś r ó d m ie s z c z a ń s tw a K ró le w c a , w y c isz a n e p rz e z re g e n tó w . U tr w a la n ie się re fo r m a c ji w y r a ź n ie z a o s trz y ło k ry z y s p a ń s tw a z a k o n n e g o 22.
A lb re c h t u s iło w a ł w y k o rz y s ta ć s y tu a c ję i z re a liz o w a ć k o n c e p c ję s e k u la ry z a c ji P r u s m im o n ie c h ę c i do je g o o so b y i w ła d z y s p o w o d o w a n e j g łó w n ie d o ty c h c z a s o w ą p o lity k ą z e w n ę tr z n ą i d ą ż n o ś c ią do k o n ty n u a c ji w a lk i z b ro jn e j z P o ls k ą . A g ita c ja w śró d s ta n ó w p ro w a d z o n a p rz e z K rz y ż a k a F r y d e r y k a v o n H e y d e c k a w le c ie 1524 r o k u z a o w o c o w a ła ty lk o u w ię k sz e j s z la c h ty i n ie k tó r y c h K rz y ż a k ó w . J e d n a k ż e z ja z d s ta n ó w w K ró le w c u (lip iec 1524) z a ją ł s ta n o w is k o o p o z y cy jn e, o d m a w ia ją c u c h w a ł p o d a tk o w y c h d o c zasu u z y s k a n ia g w a r a n c ji trw a łe g o p o k o ju z P o ls k ą i p o w r o tu w ie lk ie g o m is trz a . J e d n o c z e ś n ie zaś, g łó w n ie po d w p ły w e m p o słó w K ró le w c a , z ja z d w y p o w ie d z ia ł się n e g a ty w n ie w o b e c p ro p o z y c ji s e k u la r y z a c ji P r u s z A lb re c h te m ja k o d z ie d z ic z n y m k s ię c ie m , ro z w a ż a ją c m o ż liw o ść p r z e k a z a n ia w ła d z y m i s trz o w i in fla c k ie m u , po d w a ru n k ie m z a w a rc ia u k ła d u z P o ls k ą . J e s t w id o c zn e , że n a c z e ln y m p o s tu la te m s ta n ó w b y ło u ło ż e n ie p o k o jo w y c h s to s u n k ó w z P o ls k ą i s t a b iliz a c ja w e w n ę tr z n a , co c h c ia n o u z y sk a ć , p o ś w ię c a ją c A lb re c h ta , n a w e t p r z y d a l szy m p o z o sta w ie n iu fo r m y d u c h o w n e g o z w ie r z c h n ic tw a k rz y ż a c k ie g o , k ie ro w a n e g o p rz y ty m z o d le g ły c h I n f l a n t (co z re s z tą o sła b iło b y p o z y c ję Z a k o n u ja k o w ła d z y z w ie rz c h n ie j). W te j s y tu a c ji re g e n c i u z n a li z a k o n ie c z n e p r z e fo rs o w a n ie s e k u la r y
z a c ji P r u s d la A lb re c h ta , a le p rz y p o m o c y P o ls k i. Do w ie lk ie g o m is trz a w A n s b a c h u w y s ła n o p o s e ls tw o w o so b ie b is k u p a E r h a r d a v o n Q u e iss a z fa łs z y w y m n a ś w ie tle n ie m s y tu a c ji w P r u s a c h , ja k o b y g re m ia ln ie o c z e k u ją c y c h n a p o rz u c e n ie Z a k o n u p rz e z A lb re c h ta i p rz y ję c ie ic h w le n n o od k r ó la p o lsk ie g o (s ie rp ie ń 1524). A lb re c h t p r z y ją ł z m ie js c a tę p ro p o z y c ję , p rz y g o to w u ją c p rz y p o m o c y sw e g o s z w a g ra F r y d e r y k a le g n ic k ie g o p r o je k t u k ła d ó w z d w o re m p o lsk im . J e d n a k ż e w s a m y c h P r u s a c h r e g e n to m i H e y d e c k o w i u d a ło się w lis to p a d z ie 1524 r o k u w B a rto s z y c a c h n a ta jn y m z je źd z ie z c zo ło w y m i p rz e d s ta w ic ie la m i s z la c h ty p o z y sk a ć ic h d la p r o je k tu s e k u la ry z a c ji P r u s , ja k o d z ie d zic z n eg o i e w a n g e lic k ie g o k s ię s tw a A lb re c h ta (f a k t n ie d o c e n io n y p rz e z W ła d y s ła w a P o c ie c h ę ); z a p e w n iło m u to p o p a rc ie czo ło w y ch p ru s k ic h c z y n n ik ó w s ta n o w y c h n a n a jb liż s z ą p r z y s z ło ś ć 23. A lb r e c h t n ie m ó g ł ju z w ty m c za sie lic z y ć n a r e a ln ą p o m o c z R zeszy, w s t r z ą s a n e j w y d a rz e n ia m i r e f o r m a c ji i z a a b s o rb o w a n e j w a lk ą c e s a rz a K a r o la V z F r a n c j ą F r a n c is z k a I o p r y m a t w I ta lii; ta k ż e o b ie g a łę z ie Z a k o n u — n ie m ie c k a i in fla n c k a — u s a m o d z ie ln iły s ię n a p rz e ło m ie 1524— 1525 r o k u od w ie lk ie g o m is trz a . J e g o lo sy i P r u s Z a k o n n y c h z a w i s ły w ó w cz a s od d e c y z ji P o lsk i.
V
P o lity k a p a ń s tw a p o lsk ie g o po z a w a rc iu k o m p ro m is u to ru ń s k ie g o 1521 r o k u p o c z ą tk o w o z m ie rz a ła do p r z e s tr z e g a n ia jeg o p o s ta n o w ie ń . P a r a liż o w a ła o n a je d y
22 U rk w n d e n b u c h z u r R e fo r m a tio n s g e s c h ic h te d e s H e r z o g tu m s P r e u ss e n , h e - ra u s g . v. P . T s c h a c k e rt, B d. 1, L e ip z ig 1890, ss. 33 n .; J . K o lb e rg , D ie E in fü h r u n g
d e r R e fo r m a tio n i m O rd e n s la n d e P r e u s s e n , M ain z 1897, s. 14 n.; H u b a ts c h , A lb r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , ss. 117 n. (gd zie d a lsz a l i t e r a tu r a ) .
23 W . P o c ie c h a , op. cit., s. 124 p r z y ją ł d a tę s p o tk a n ia b a rto s z y c k ie g o n a ,,lato 1524” w o p a rc iu o n ie p e w n ą d a ta c ję M. T o e p p e n a , A c te n d e r S tä n d e ta g e P r e u ss e n s
u n te r d e r H e r r s c h a ft d e s D e u ts c h e n O rd e n s, B d . 5, L e ip z ig 1886, n r 192. K o r e k tu r ę
te j c h ro n o lo g ii n a „ lis to p a d 1524” d a ł H. F r e iw a ld , op. cit., ss 108 i 248, p rz y p is 8; p o r. te ż E. J o a c h im , D ie P o litik , B d. 3, s. 125.
n ie p ró b y , k tó r e od p o ło w y 1522 r o k u A lb r e c h t p o d e jm o w a ł n a te re n ie R zeszy : sąd o w i je j o rg a n ó w o d d a ć w y d a n ie w y r o k u w s p ra w ie P r u s . P o ls k a u w a ż a ła je za sp rz e c z n e z u s ta lo n y m i w a ru n k a m i, k tó re p rz e w id y w a ły ty lk o o so b ą c e s a rz a — o b o k k ró la w ę g ie rsk ie g o L u d w ik a — ja k o ro z je m c ę. O d p o c z ą tk u r o k u 1524 n a s t ą p iła je d n a k z m ia n a w p o lity c e Z y g m u n ta w o b e c H a b s b u rg ó w n a w ią z u ją c y c h p o n o w n e k o n ta k ty z W ie lk im K się s tw e m M o sk ie w sk im . S k u tk ie m te g o b y ło z m n ie j s z e n ie w p ły w u u g ru p o w a n ia f ilo h a b s b u rs k ie g o , z k a n c le r z e m K rz y sz to fe m S z y d ło - w ie c k im n a czele, w o to c z en iu k r ó la i n a w ią z a n ie ro k o w a ń z F r a n c ją , g łó w n y m ry w a le m c e s a rz a K a ro la V, u w ie ń c z o n y c h z a w a rc ie m p rz y m ie rz a . R ó w n ież p o lity k a L u d w ik a w ę g iersk ie g o , fa w o ry z u ją c a H o h e n z o lle rn ó w n a te r e n ie Ś lą s k a , b u d z iła n ie u fn o ś ć do jeg o p o s ta w y ja k o ro z je m c y . D la te g o w z r a s ta ł zn ó w w p ły w p ry m a s a J a n a Ł a s k ie g o i je g o s tro n n ik ó w s z la c h e c k ic h z m ie rz a ją c y c h do d a lsz e j w a lk i z Z a k o n e m .
W r o k u 1523 A lb re c h t w ra z z e le k to re m b ra n d e n b u rs k im J o a c h im e m z w ią z a li się p rz y m ie rz e m z k ró le m d u ń s k im C h ry s tia n e m II , w y p ę d z o n y m ta k ze Szw ecji, k tó r ą u s iło w a ł o p a n o w a ć b e z s k u te c z n ie , j a k i z s a m e j D a n ii. S p o w o d o w a ło to z b li ż e n ie P o ls k i do n o w eg o w ła d c y d u ń s k ie g o F r y d e r y k a h o lsz ty ń sk ie g o , k s ię c ia m e · k le m b u rs k ie g o H e n ry k a i k s ią ż ą t p o m o rs k ic h B a r n im a i Jerze g o . Z a s p ra w ą p r y m a s a J a n a Ł a s k ie g o z a w a rto w G d a ń s k u 14 m a r c a 1524 ro k u w ie lk ą k o a lic ję ty c h w ła d c ó w b a łty c k ic h w y m ie rz o n ą p rz e c iw H o h e n z o lle r n o m b ra n d e n b u r s k im i Z a k o n o w i; s y tu a c ja A lb re c h ta u le g ła p rz e z to p o w a ż n e m u p o g o rsz e n iu . Z p o w y ż sz y c h w z g lęd ó w P o ls k a n a p o c z ą tk u 1525 ro k u o d m ó w iła p o d p o rz ą d k o w a n ia się s ą d o w i ro z je m c z e m u z w o ły w a n e m u p o d n a c isk ie m w ie lk ie g o m is tr z a d o P r e s z b u rg a (B ra ty s ła w a ); n ie z g o d ziła się ta k ż e n a p rz e d łu ż e n ie c z te ro le tn ie g o ro z e jm u z Z a k o n e m ; s e jm p io trk o w s k i o b ra d u ją c y w ty m c za sie p o w z ią ł u c h w a łę , a b y u s u n ą ć go c a łk o w ic ie z P r u s , u c h w a lił ta k ż e p o d a tk i p rz e z n a c z o n e ró w n ie ż n a e w e n tu a ln ą w o jn ę z A lb re c h te m . W o jn a z d a w a ła s ię n ie u n ik n io n a . N a s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j p a ń s tw a p o lsk ie g o w ty m o k re s ie c ią ż y ł j e d n a k n a d a l w ie lo le tn i k o n f li k t m ię d z y k ró le m z je g o m a g n a c k im i d o ra d c a m i a s z la c h tą p o zo s ta j ą c ą p o d k ie ro w n ic tw e m p r y m a s a J a n a Ł a sk ie g o . P r z y c z y n ą je g o b y ło d ą ż e n ie o b ozu sz la c h e c k ie g o do ta k z w a n e j e g z e k u c ji p ra w , k t ó r a z a p e w n ia ją c p rz e s tr z e g a n ie o b o w ią z u ją c y c h w p a ń s tw ie u s ta w u c h w a la n y c h w la ta c h 1454— 1504 m ia ła o s ła b ić p o z y c ję m a g n a c k ic h s e n a to ró w , m ię d z y in n y m i p rz e z o d e b ra n ie k ró le w sz c z y z n n a d a w a n y c h po ro k u 1504 o ra z z a k a z łą c z e n ia k ilk u w y ż sz y c h g o d n o ści p rz e z je d n ą o so b ę (co szc z eg ó ln ie g o d ziło w o soby k a n c le r z a K rz y s z to fa S z y d ło w ie c k ie g o i p o d k a n c le rz e g o P io t r a T o m ick ieg o ). Z a z n a cz a ło s ię te ż d ą ż e n ie d o u s u n ię c ia w p ły w u s e n a to ró w n a w y b ó r p o s łó w s z la c h e c k ic h n a s e jm y . A k c ja s z la c h ty b y ła je d n o c ze śn ie w y m ie rz o n a p rz e c iw m ie s z c z a ń s tw u i c h ło p stw u . P o s tę p o w a n ie k ró la — n ie ro z u m ie ją c e g o celó w r u c h u sz la c h e c k ie g o — o ra z jeg o d o ra d c ó w , o b a w ia ją c y c h się w z r o s tu w p ły w u s z la c h ty n a s p r a w y p a ń s tw a , p o w o d o w a ło f e r m e n t z a z n a c z a ją c y się w to k u w o jn y p ru s k ie j, g d y s z la c h ta z w o ły w a n a n a p o s p o lite ru s z e n ie z o rg a n iz o w a ła w k o ń c u 1520 ro k u s e jm o b o zo w y p o d B y d g o szczą. Ż ą d a ła n a n im u s ta n o w ie n ia s p e c ja ln y c h s e jm ó w (ta k z w a n e c o n v e n tu s iu s titia e ) d la p r z e p ro w a d z e n ia e g ze k u c ji p ra w . S p r a w a t a w lo k ła się p rz e z n a s tę p n e l a t a z p o w o d u o p o z y cji k ró la i s e n a to ró w ; je d n o c z e ś n ie s ta r a n o się n ie z w o ły w a ć p o sp o lite g o r u s z e n ia sz la c h ty , ab y u n ik n ą ć w y s u w a n ia p o s tu la tó w e g z e k u c y jn y c h . W w y p a d k u p o d ję c ia w a lk i z b ro jn e j z Z a k o n e m Opo u p ły n ię c iu r o z e jm u w io s n ą 1525 ro k u ) z w o ła n ie p o s p o li te g o ru s z e n ia s z la c h ty b y ło b y z a p e w n e n ie u n ik n io n e . D la te g o S z y d ło w ie c k i ju ż
G e n e z a І z n a c z e n ie h o id u p ru s k ie g o 417
w c z e ś n ie j s k ła n i a ł się do p o k o jo w e g o z a ła tw ie n ia k o n f li k tu z A lb re c h te m — z k t ó ry m łą c z y ły go ju ż w ię z y p rz y ja ź n i — n a z u p e łn ie n o w y c h w a r u n k a c h . J u ż w ro k u 1523 n a p o le c e n ie k a n c le rz a , A c h a c y C em a, p o d k o m o rz y p o m o rs k i, p o ta je m n ie z a p ro p o n o w a ł w N o r y m b e r d z e21 w ie lk ie m u m is trz o w i, a b y złożył s w o ją g o d n o ść w rę c e k ró la , k tó r y w z a m ia n d a m u z a o p a tr z e n ie w z ie m i i lu d z ia c h (w P r u sa c h ). P ro p o z y c ja t a ta k ż e w ię c z m ie rz a ła do s e k u la ry z a c ji P r u s , a le za z g o d ą i p rz y w s p ó łu d z ia le P o ls k i ja k o d y s p o z y to rk i z ie m p ru s k ic h . P o s tu la t te n m ó g ł z y sk a ć a p r o b a tę Z y g m u n ta , o b a w ia ją c e g o się z a ró w n o k o n ty n u a c ji w o jn y i z w o ły w a n ia p o sp o lite g o ru s z e n ia , j a k n o w e g o c ię ż a ru w y d a tk ó w ; k ró l o b a w ia ć się te ż m ó g ł z n ie c h ę c e n ia m a s s z la c h e c k ic h p r z e w le k a ją c y m i się d z ia ł a n ia m i w o j e n n y m i 25. W y d a je się je d n a k , że n a p o g lą d y k r ó la d e c y d u ją c y w p ły w w y w ie ra ły w ie śc i o ru c h a c h s p o łe c z n o -re lig ijn y c h w w ie lk ic h m ia s ta c h P r u s K ró le w sk ic h , z w łasz cz a zaś w G d a ń sk u , g d zie n a p o c z ą tk u 1525 r o k u r e w o lta p o s p ó l s tw a i p le b s u o b a liła p a try c ju s z o w s k ą ra d ę , w p r o w a d z a ją c p o d w y ra ź n y m i w p ły w a m i r e f o r m a c ji z a s a d n ic z e z m ia n y w u s tr o ju m ia s ta . Z r e w o lto w a n y i l u te r a ń s k i G d a ń s k — k tó re g o z n a c z e n ie d la P o ls k i k r ó l c a łk o w ic ie d o c e n ia ł — w o c za c h p r a w o w ie rn e g o i z ac h o w a w cz e g o w ła d c y m ó g ł b y ć p o te n c ja ln y m s p rz y m ie rz e ń c e m z w o le n n ik a re fo r m a c ji — w ie lk ie g o m is trz a i w ra z ie w o jn y m ó g ł w r a z z in n y m i w ie lk im i m ia s ta m i p ru s k im i p r z e jś ć n a je g o s t r o n ę 26, p o d w a ż a ją c p a n o w a n ie P o l s k i n a d n a jw a ż n ie js z y m d la n ie j u jś c ie m W isły. U su n ię c ie t a k Z a k o n u , j a k A lb r e c h ta z m u sz a ło b y p rz y ty m Z y g m u n ta do u ło ż e n ia s to s u n k u p ra w n o p u b lic z n e g o P r u s K rz y ż a c k ic h do K o ro n y n a p o d s ta w ie ro k o w a ń z ic h s ta n a m i i z a p e w n ie n ia im o d p o w ie d n ie g o w p ły w u n a z a r z ą d k r a j u n a w z ó r P r u s K ró le w s k ic h , a m o że n a w e t p o łą c z e n ia o b u części P r u s , co m o g ło b y u tr u d n i ć p ro c e s ic h p e łn e g o z je d n o c z e n ia z P o l s k ą 27; k r ó l je d n a k — p o d o b n ie j a k je g o s e n a to r s c y d o ra d c y — ż y w ił n ie c h ę ć do k o n ta k tó w z sz e rs z ą r e p r e z e n t a c ją s ta n o w ą , p rz e k ła d a ją c n a d n ie b e z p o ś re d n ie ro k o w a n ia z k s ią ż ę c y m sio strz e ń c e m . A z r e s z tą ż a d n e p o s e ls tw o s ta n ó w P r u s K rz y ż a c k ic h n ie z ja w iło się — j a k w r o k u 1454 — n a W aw e lu . N a p o c z ą tk u m a rc a 1525 ro k u A lb r e c h t p r z e b y w a ją c y n a Ś lą s k u w r a z z p o s e l s tw e m Z a k o n u i s ta n ó w p ru s k ic h m u s ia ł, po d n a c is k ie m s y tu a c ji, p rz y s ła ć d o K r a k o w a sw o ich p e łn o m o c n ik ó w w o so b ac h : sw e g o s z w a g ra k s ię c ia F r y d e r y k a le g n i c k ieg o i b r a t a — m a rg ra b ie g o Je r z e g o , d la p o d ję c ia ro k o w a ń . Z a p ro p o n o w a li oni k ró lo w i (9 m a rc a ) s e k u la ry z a c ję P r u s K r z y ż a c k ic h i o d d a n ie ic h ja k o d zied ziczn eg o le n n a A lb re c h to w i i je g o p o to m k o m . P r o p o z y c ja t a z m ie js c a z n a la z ła ż y czliw e p rz y ję c ie k r ó la ; d a w a ła o n a b o w ie m — rz e cz n a jw a ż n ie js z a — u z n a n ie w y łą c z n y c h p r a w z w ie rz c h n ic h K o ro n y do P r u s , d o tą d t a k siln ie k w e stio n o w a n y c h , a je d n o c ze śn ie u s u w a ła g ro ź n y s ta l e i k o m p lik u ją c y s y tu a c ję Z a k o n . W c za sie o b ra d s e n a tu z u d z ia łe m p rz e d s ta w ic ie li P r u s K ró le w s k ic h i b is k u p a w a rm iń s k ie g o M a u r y cego F e r b e r a , część s e n a to ró w (z a p e w n e g r u p a J a n a Ł a s k ie g o ) — n ie w ą tp liw ie z a
24 W. P o c ie c h a , op. cit., s. 126; W . H u b a tsc h , A l b r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s
bach, s. 126, p rz e s u w a d a tę n a „ w o h l A n fa n g J a n u a r 1524”.
25 A. W o jtk o w sk i, op. cit., s. 97, k tó r y je d n a k m y ln ie o d rz u c a p o g lą d W . P o c ie ch y , op. cit., ss. 128— 129, o z w ią z k u w e w n ę tr z n e j w a lk i s z la c h ty z o lig a rc h ią m a g n a c k ą i o b a w ie p rz e d z w o ły w a n ie m p o s p o lite g o ru s z e n ia szla c h e ck ie g o ; por. Z. W o jc iec h o w sk i, Z y g m u n t S ta r y , ss. 131 i 150, g d z ie p r z y k ła d y o p o rn e g o s t a n o w isk a k r ó la i s e n a to ró w w o b e c k o n ie c z n o śc i z w o ła n ia p o s p o lite g o ru s z e n ia w r. 1524 p rz e c iw n a ja z d o m tu re c k o - ta ta r s k im .
26 A. W o jtk o w sk i, op. cit., s. 97; p o r. te ż W . P o c ie c h a , op. cit., s. 140. 27 J a k p r z y jm u je o s ta tn io W . C z a p liń s k i, op. cit., s. 30.
sk o cz o n y c h p r o je k te m s e k u la ry z a c ji P r u s — s ta w iła , s ła b y z re sz tą , o p ó r. A rg u m e n to w a ła go o n a o b a w ą p rz e d a k c j ą p a p ie s tw a i c e s a rs tw a z p o w o d u lik w id a c ji p r u s k ie j g a łę zi Z a k o n u , d o m a g a ją c się u p rz e d n ie j a k c e p ta c ji s ęd z ió w ro z je m c z y c h co do u z n a n ia w y łą c z n y c h p r a w k ró la w o b e c p a ń s tw a zak o n n e g o . O d d a n ie P r u s w le n n o H o h e n z o lle rn o m p rz e w le k a ło p rz y ty m p la n b e z p o ś re d n ie g o w c ie le n ia ic h do K o ro n y , co b y ło c elem w ie lo le tn ic h d ą ż e ń Ł a sk ie g o . O p o z y cję tę p o d z ie la li ta k ż e r e p r e z e n ta n c i P r u s K ró le w sk ic h , s k ła n ia ją c y się z re s z tą do u s u n ię c ia z a ró w n o Z a k o n u , j a k i A lb re c h ta . S z y b k o j e d n a k zw y cię ż y ło s ta n o w is k o k a n c le r z a S z y d ło - w ie ck ieg o i p o d k a n c le rz a T o m ick ieg o , k tó re p o d z ie lił i s a m k r ó l ze w z g lę d u n a s c h a ra k te ry z o w a n y w y ż e j ro z w ó j sto su n k ó w w e w n ę tr z n y c h K o ro n y , z w ła sz c z a zaś n a b rz m ia łą s y tu a c ję w m ia s ta c h P r u s K ró le w sk ic h . B y ć m oże, iż p e w n ą ro lę o d e g ra ło ta k ż e d ą że n ie , a b y p o p rz e z z w ią z a n ie z P o ls k ą p r o te s ta n c k ic h H o h e n z o lle rn ó w z e rw a ć ic h d o ty c h c z a so w e w s p ó łd z ia ła n ie z H a b s b u rg a m i i u ła tw ić s o b ie p rz e z to s y tu a c ję w s to s u n k a c h z c esa rz em , w z m o c n io n y m (w k o ń c u lu te g o 1525 ro k u ) z w y c ię stw e m w b itw ie n a d rz e k ą P a w ią z k ró le m f r a n c u s k im F r a n c is z k ie m I 28. P o g o r szyło to w y b itn ie s y tu a c ję m ię d z y n a ro d o w ą P o lsk i. K r ó l z s e n a te m z d e c y d o w a li się w ięc n a s e k u la ry z a c ję P r u s , o d rz u c a ją c ty lk o p r o je k ty u s z c z u p le n ia p o sia d ło śc i P r u s K ró le w s k ic h czy W arm ii, a n a w e t z a m ie rz a ją c u z y sk a ć o d s tą p ie n ie p rz e z A lb re c h ta b is k u p s tw a p o m e z a ń s k ie g o i o k rę g u P a s łę k a (w m y ś l d e z y d e ra tó w p o słó w k ró le w s k ie j części P r u s ). J e d n a k ż e p rz e d s ta w ic ie le A lb r e c h ta n ie ty lk o o d rz u c ili w y s u w a n e p rz e z s e n a t p ro p o z y c je , lecz — p rz e jm u ją c n a s ie b ie ro lę ro z je m c ó w — u s iło w a li w to k u m a rc o w y c h ro k o w a ń n a r z u c ić s w ó j p r o je k t u re g u lo w a n ia s p ra w y le n n a p ru s k ie g o , choć n ie p rz e fo rs o w a li ż a d n y c h u s tę p s tw t e r y to r ia ln y c h a n i ro z s z e rz e n ia p r a w le n n y c h n a cało ść g a łę z i fr a n k o ń s k ie j H o h e n z o lle rn ó w , a je d y n ie n a trz e c h b ra c i A lb re c h ta . Z d o ła li ta k ż e od z ask o c zo n y c h p o słó w s z la c h ty i m ia s t P r u s K rz y ż a c k ic h , p rz y s ła n y c h u p rz e d n io d la p o p a rc ia p o s tu la tó w w ie lk ie g o m is tr z a w s p ra w ie z ła g o d z e n ia t r a k t a t u to ru ń s k ie g o i z a w a rc ia p o k o ju z P o ls k ą , u z y sk a ć z g o d ę n a s e k u la ry z a c ję P r u s i p rz e ję c ie le n n a p rz e z H o h e n z o lle rn ó w . P o s ło w ie s t a n ó w lic z y li p rz e d e w s z y s tk im n a lik w id a c ję g ro ź b y d a lsz e j w o jn y . P e łn ą a k c e p ta c ję d la p r o je k tu s e k u la ry z a c ji d a li ta k ż e p o sło w ie p r u s k ie j g a łę z i Z a k o n u , p r z e b y w a ją c y u b o k u A lb re c h ta , od d a w n a z re s z tą je g o s o ju sz n ic y (z w ła sz c za F r y d e r y k vo n H e y d e c k ) 3e. V I R e z u lta te m m a rc o w y c h ro k o w a ń b y ło p o d p is a n ie 8 k w ie tn ia 1525 ro k u w K r a k o w ie p rz e z k ró la , A lb re c h ta i o b u k s ią ż ę c y c h p o ś re d n ik ó w t r a k t a t u w p e łn i a k c e p tu ją c e g o p o p rz e d n ie u s ta le n ia ; z o s ta ł o n w d n iu n a s tę p n y m z a a k c e p to w a n y o so b n y m i a k ta m i Z y g m u n ta , d e le g a tó w Z a k o n u i s ta n ó w p ru s k ic h . 10 k w ie tn ia p rz e d p o łu d n ie m n a r y n k u k r a k o w s k im o d b y ła się p u b lic z n a u ro c z y sto ś ć zło ż en ia h o łd u p rz e z
28 P-ogląd te n , w y s u n ię ty p rz e z Z. W o jc iec h o w sk ieg o (Z y g m u n t S ta r y , s. 164) n ie z n a la z ł p e łn e j a k c e p ta c ji w h is to r io g r a f ii p o ls k ie j — p o r. A. W o jtk o w sk i, op. cit., s. 109 (d y s k u s ja n a I p o s ie d z e n iu s e k c ji D z iejó w P o m o rz a i P r u s n a P ie rw s z y m O g ó ln o p o lsk im Z jeź d z ie H is to ry k ó w P o m o rz a i P r u s w r. 1947 w T o ru n iu ).
29 J . V o ta [O n n o K lo p p ], D e r U n te rg a n g d e s O rd e n s sta a te s P r e u s s e n u n d die
E n ts te h u n g d e r p r e u s sisc h e n K ö n ig sw ü r d e , M ain z 1911, s. 296; H. F r e iw a ld , op. cit.,
