Andrzejewski, Marek
Problem budowy teatru w Olsztynie
w świetle źródeł niemieckich
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 91-93
M
I
S
С
E
L
L
A
N
E
A
M a re k A n d rz e je w s k i
PROBLEM BUDOWY TEATRU W OLSZTYNIE
w Ś
w i e t l e ź r ó d e ł n i e m i e c k i c hA utor pisma, adresowanego do niemieckiego m inisterstw a finansów, suge ruje konieczność finansowej pomocy władz centralnych dla budowy gmachu olsztyńskiego teatru. Powyższa spraw a jest charakterystycznym przykładem roli, jaką spełniał Olsztyn w życiu k u lturalnym Niemiec i motywów, jakimi się kierowano, realizując projekt utw orzenia w ty m mieście teatru. Z pew nością gdyby nie wzgląd na możliwość repolonizacji Olsztyna, jak i przy kładanie poważnej wagi do roli wielostronnej propagandy, tam tejszy zespól teatraln y nadal musiałby grać głównie w hotelu Deutsches H a u s !. Warto w ty m miejscu wspomnieć, iż przedsięwzięcie doszło do skutku głównie dzięki osobistemu zaangażowaniu Маха Worgitzkiego. Szef niemieckiej propagandy plebiscytowej i zarazem autor kilku propagandowych książek wykazał wiele energii, by uzyskać potrzebne na budowę gmachu fundusze. Nic dziwnego więc, że dzięki tego rodzaju zasługom został przez niemieckie władze zaliczony do honorowych obywateli Olsztyna. Działalność Маха Worgitzkiego na polu kulturalnym , a ściślej propagandowym, wynikała z roli, jaką odgrywał on w miejscowej organizacji Heimatdienstu. W założeniach te j organizacji budowa teatru miała przyczynić się w pierwszym rzędzie do wzmocnienia niem ieckie go stanu posiadania i przeciwdziałać widocznej naw et dla laika stagnacji życia kulturalnego w Olsztynie, który także i na tym polu w porów naniu z m ia stami położnymi w głębi Republiki W eim arskiej wykazywał wyraźne opóź nienie 2.
Cytow any dokum ent mówi wyraźnie o roli polityczno-propagandowej, jaką władze niemieckie przyw iązyw ały do budowy olsztyńskiego teatru. Miał on stanowić „skuteczną zaporę” dla kształtowania się polskiej świadomości n aro dowej mieszkańców nie tylko Olsztyna, ale i Warmii, Mazur oraz Powiśla. Z przytoczonego pisma w ynika niedwuznacznie, iż gdyby nie dotacje finansowe władz, różnica między Prusam i Wschodnimi a innymi regionami Niemiec także i na polu k u lturalnym przybrałaby poważne w ymiary. Równocześnie można zaobserwować wagę, jaką czynniki niemieckie przywiązywały do roli propa gandy i jak wielostronny był w okresie międzywojennym regres P rus Wschod nich.
Dokument został przytoczony in extenso wraz z podkreśleniami i jedynie w kilku miejscach skorygowano błędy maszynowe.
1 A . W a k a r , O l s z t y n 1353— 1945, O l s z t y n 1971, S. 279.
2. A . F u n k , G e s c h i c h t e d e r S t a d t A l l e n s t e t n v o n 1348 b i s 1943, L e e r ( O s t f r i e s l a n d ) 1955, s s . 322—326, 360.
92 Marek A nd rz ej ew ski
1925, lipiec 16, Berlin. — List Beckera do ministra jinansów, dr. v. Schliebena w sprawie budowy teatru w Olsztynie.
K o p i a m a s z y n o w a , B u n d e s a r c h i v — K o b l e n z , z e s p . A l t e R e i c h s k a n z l e i , s y g n . R . 43/545, s s . 326— 323.
Bei m einer Anwesenheit in Allenstein 1 anlässlich des fünfjährigen G edenk tages der A bstimm ungsfeier habe ich auch an der Einweihung des T h eater neubaues teilgenommen und mich davon überzeugen können, dass die mit diesem N eubau verbundenen Pläne besondere Bedeutung fü r die Reichs- und S taatsinteressen haben. Die Sachlage ist kurz folgende:
In Allenstein fehlte ein Gebäude, das der K ulturpflege im Sinne des D eutschtums dienen könnte, wie dies angesichts der besonderen Verhältnisse im Grenzgebiet unbedingt erforderlich erscheint. Die einsichtigen F ü h re r des D eutschtums in Süd-Ostpreussen, voran der u m die Abstimm ung und die deutsche H altung d er M asuren sehr verdiente Max Worgitzki 2, h aben daher unterstützt von der preussischen Regierung, vor einem Jahre den Plan gefasst, in Allenstein ein Gebäude zu errichten, das Theater- und K onzertvorführun gen, fe rn e r grösseren gesellschaftlichen V eranstaltungen dienen soll, da es vor allem darauf ankommt, durch künstlerische und allgemein verständliche wissenschaftliche D arbietungen d er deutschen K u ltu r festen Boden zu ge winnen. Um dieses Ziel voll zu erreichen, ist nicht etwa geplant, die Theater aufführungen un d -die sonstigen V eranstaltungen auf den engeren Bezirk der Stadt Allenstein zu beschränken: Allenstein soll der feste Stützpunkt sein, von dem aus in weitem Umkreise in den durch die polnische P ro p a ganda gefährdeten Landgebieten der deutsche Gedanke durch W ander aufführungen gefördert w erden soll. Das Allensteiner Gebäude ist bisher im Rohbau fertiggestellt, Die Mittel sind durch Sam m lungen im Kreise der Bürgerschaft, durch die Stadt Allenstein, durch eine Lotterie und durch eine nam hafte Beihilfe des preussischen Staates in Höhe von 150 000 M aufgebracht worden. Leider ist die Vollendung des Gebäudes da durch gefährdet, dass die bisher zur Verfügung gestellten M itteln nicht ausreichen. Es fehlt noch ein Beitrag von ungefähr 100 000 M f ü r die D urchführung des Bauunternehm ens un d ein Betrag von 50 000 M fü r die Anschaffung des unbedingt erforderlichen Theaterfundus. Das Reich h a t sich bisher an der Aufbringung der K osten nicht beteiligt. Die interessierten Kreise des Grenzgebietes haben sich daher an den gleichfalls in Allenstein anw esen den Min [isterial] Dirfektor] Dr. D aum ann vom Reichsm inisterium des Innern gewandt, der aber erklärte, dass ihm Fonds zur Befriedigung dieser Wünsche leider nicht zur Verfügung ständen. Die Enttäuschung aller Beteiligten w ar
1 A U e n s t e i n — O l s z t y n . 2 M a x W o r y t t z k i ( l 884— 1937) p o c h o d z i ł z e s t o s u n k o w o z a m o ż n e j r o d z i n y . M a t u r ą z d a ł w O l s z t y n i e i n a s t ę p n i e z e z m i e n n y m s z c z ę ś c i e m s t u d i o w a ł w K r ó l e w c u o r a z w e W ł o s z e c h m e d y c y n ą . O d e g r a ł d u ż ą r o l ę t o k a m p a n i i p l e b i s c y t o w e j 1920 r o k u , w y d a j ą c g a z e t ą , . O s t d e u t s c h e N a c h r i c h t e n ” . B y ł r ó w n i e ż a u t o r e m w y d a n e j t o 1921 r o k u h i s t o r i i p l e b i s c y t u w P r u s a c h W s c h o d n i c h „ G e s c h i c h t e d e r A b s t i m m u n g i n O s t p r e u s s e n ” , j a k r ó w n i e ż w i e l u p r o p a g a n d o w y c h b r o s z u r o r a z k s i ą ż k i „ S t u r m ü b e r M a s u r e n ” , w y d a n e j w f o r m i e p o w i e ś c i . K i e r o w a ł n a c j o n a l i s t y c z n y m i o r g a n i z a c j a m i H e i m a t d i e n s t o r a z M a s u r e n - u n d E r m l ä n d e r b u n d . P o p l e b i s c y c i e j e g o a k t y w n o ś ć n i e z m a l a ł a i w d a l s z y m c i ą g u p r z e j a w i a ł d u ż o e n e r g i i w p r o p a g o w a n i u a n t y p o l s k i c h h a s e ł . D z i a ł a l n o ś ć W o r g i t z k i e g o z m i e r z a ł a d o u t r z y m a n i a z a w s z e l k ą c e n ą n i e m i e c k i e g o s i a n t i p o s i a d a n i a n a t e r e n a c l i s p o r n y c h i d o z a p o b i e ż e n i a t a m p r o c e s o w i r e p o l o n i z a c j i .
Problem b u d o w y t e a tru w O lsztynie 93
gross. Sie haben mich daher gebeten, Ihnen persönlich die Bitte zu u n te rb re i ten. Ich möchte nicht verfehlen, diesem Wunsch zu entsprechen, da ich glaube, dass es auch im Reichsinteresse liegt, h ier an einer besonders gefährdeten Stelle der O stm ark mit helfender H and einzugreifen. Sie w ürden sich, sehr vereh rter H err Reichsminister, die Bevölkerung der Grenzgebiete zu beson derem Danke verpflichteten, w enn Sie einen möglichst hohen B etrag ausser planmässig fü r den gedachten Zweck zur V erfügung stellen w ürden. Nähere A uskunft w ird der M in isterial] Dir[ektor] Dr. D aum ann im Reichsministerium des Innern gewiss erteilen können, auch bin ich gern bereit, etw a noch e rfo r derlich erscheinende U nterlagen auf dem schnellsten Wege zu beschaffen. F ü r Ihre Bemühungen, darf ich Sie im voraus meines herzlichsten Dankes versichern. D I E F R A G E D E S T H E A T E R B A U S I N O L S Z T Y N I M L I C H T E D E R D E U T S C H E N Q U E L L E N Z u s a m m e n f a s s u n g I n d e r d a r g e s t e l l t e n D e n k s c h r i f t w u r d e d i e A n g e l e g e n h e i t d e s B a u s e i n e s T h e a t e r s i n O l s z t y n b e h a n d e l t , w e l c h e s f ü r d i e I n t e r e s s e n d e r W e i m a r e r R e p u b l i k u n d f ü r d i e V e r t e i d i g u n g i h r e s „ B e s i t z s t a n d e s ’’ w e s e n t l i c h e B e d e u t u n g h a b e n s o l l t e . E s w u r d e d i e N o t w e n d i g k e i t d i e s e s B a u s b e g r ü n d e t u n d d i e R o l l e d i e s e s V o r p o s t e n s i n d e r S t ä r k u n g d e r d e u t s c h e n E i n f l ü s s e h e r a u s g e s t e l l t . N a c h d e r M e i n u n g d e s V e r f a s s e r s d e r D e n k s c h r i f t s o l l t e O l s z t y n z u e i n e m w i c h t i g e n P u n k t d e r a l s V e r t e i d i g u n g s m a ß n a h m e n a u f g e f a ß t e n A k t i o n e n w e r d e n , d i e a b e r i n W i r k l i c h k e i t n a t i o n a l i s t i s c h e n C h a r a k t e r h a t t e n . I n d e m w e i t e r e n T e x t w u r d e d i e F r a g e d e r B a u k o s t e n u n d i h r e F i n a n z i e r u n g s o w i e S u b v e n t i o n i e r u n g d u r c h d i e L o k a l b e h ö r d e n b e r ü h r t . M i t N a c h d r u c k w u r d e e s b e t o n t , w a s ü b r i g e n s d e n H a u p t z w e c k d e r D e n k s c h r i f t b i l d e t e , d a ß v o n B e r l i n a u s k e i n e g e h ö r i g e U n t e r s t ü t z u n g e r f o l g e , u n d , d a ß d i e „ V e r n a c h l ä s s i g u n g e n ” i n d i e s e m B e r e i c h u n u m g ä n g l i c h w i e d e r g u t z u m a c h e n s i n d . ü b e r s . J . S e r c z y к
