Tomicki, Jan
"Polska prasa socjalistyczna w
okresie zaborów", Jerzy Myśliński,
Warszawa 1982 : [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 22/4, 106-109
stu d iów w n osi elem en ty n o w y ch in fo rm a c ji do stanu w ie d zy o prasie i nie m oże u jść u w agi h isto ry k ó w prasy i ku ltu ry.
J erzy J a row ieck i
■ Jerzy M y ś l i ń s k i , P olsk a prasa so cja listy cz n a w o k r e s ie za b orów , W arszaw a 1982, ss. 334.
S y stem a ty czn e badania nad d zieja m i prasy p o ls k ie j p row a d zo n e są od dłu ższego ju ż czasu. W id oczn e są też efe k ty tych badań w postaci o p u b lik o w a n y ch syntez i o p ra cow a ń m o n o g ra ficzn y ch , k tó re za jm u ją poczesn e m ie jsce w n aszej h isto rio g ra fii. Na w sp om n ia n e e fe k ty m ięd zy in n y m i z ło ż y ły się także książki oraz ro zp ra w y i studia Jerzeg o M yśliń sk iego, k tóry od daw n a k on ce n tru je s w o je za in teresow a nia ba d aw cze na p ro b le m a ty ce prasy p olsk iej p od za boram i w dru g iej p o ło w ie X I X i na początk u X X w.
A p a s jo n u ją c y to tem at ba d a w czy. W o k resie p o p o w sta n io w y m n astąpił d y n a m iczn y r o z w ó j p ra sy p ols k iej. K szta łto w a ły się w ó w cza s system y p ra sow e sp e cy fic z n e dla p oszczeg óln y ch za b oró w . P od k on ie c w iek u zaś n arod ziły się n ow oczesn e system y p ra sow e g łó w n y ch p a rtii i n u rtó w p olity czn y ch . U p ow szech n iła się prasa u gru p ow a ń k o n se rw a ty w n y ch , lib e ra ln o -b u rż u a z y jn y ch , n a ro d o w o -d e m o k ra ty czn y ch , zaczęła fu n k c jo n o w a ć prasa ru ch u lu d o w e g o i ru ch u ch rześcija ń sk o -sp ołeczn eg o. W ażne m ie jsc e w n o w o cze sn y m system ie p ra s o w y m za jęła tak że prasa s o c ja lis ty cz na. O gółem stan ow iła b lisk o 8 % w szy stk ich ty tu łó w u k a zu ją cy ch się na teren ie ziem p olsk ich przed 1918 r., a ro czn e n a k ła d y pism w K ró le s tw ie P o lsk im i G a licji osią g n ęły od k ilk u d ziesięciu i kilku set ty się cy eg zem p la rzy p o d k o n iec stu lecia do ok. 9 m in na p rzełom ie 1905/1906, tj. w czasie r e w o lu c ji. P rasa w om a w ia n ym okresie sp ełn iała w p e w n y m sensie fu n k c je og ó ln o p o lsk ie g o „p a rla m e n tu ” , a na p ew n o w a ż n ego łą czn ik a w o b e c n ieistn ien ia in sty tu cji o g ó ln o p o lsk ich i p rzed sta w icie lsk ich w za b ora ch ro sy jsk im i prusk im .
N a jn ow sza książka Jerzeg o M y śliń sk ieg o tra k tu je o p o ls k ie j prasie s o c ja lis ty cz n ej od c h w ili je j p o w stan ia do 1918 r. A w ię c d o ty czy ona p e w n e j sfery p oczyn ań ru ch u so cja listy czn eg o . D o d a jm y od razu, że działa ln ość w y d a w n icza p olsk ich so c ja lis tó w nie og ra n icza ła się w y łą cz n ie do w y d a w n ic tw p e riod y czn y ch . P artie s o c ja listy czn e p o s łu g iw a ły się także drukam i u lotn ym i, broszu ram i i k siążkam i. A le w o w e j d ziała ln ości w y d a w n ic z e j prasa stan ow iła n a jb a rd zie j u n iw ersa ln y in stru m en t od d zia ły w a n ia partii na je j b ezp ośred n ich i p o te n cja ln y ch zw olen n ik ów . Z w r ó cili ju ż na to u w a gę inni b a d a cze z a jm u ją cy się w y b ra n y m i zagadnieniam i z d zie jó w prasy s o cja lis ty czn e j bą dź też k on k retn y m i ty tu ła m i w y d a w a n y m i przez p o s zcze g ó l ne partie.
R ecen zow a n a książka uk azała się w tra k cie o b c h o d ó w stu lecia p olsk ieg o ruchu rob otn icze g o. M ożna b y p ow ied zie ć, że w y w o ła n a została o k oliczn ościa m i ju b ile u sz o w ym i. A le nie m a ona w ca le o d św iętn eg o, ju b ile u szo w e g o cha ra kteru . O ru ch u r o b o tn iczy m , o a n im a tora ch prasy so c ja lis ty cz n e j au tor pisze w sp osób rze czo w y , źró d ło w o u d ok u m en to w a n y , co nie ozn acza, że w sp osób bezn am iętn y. W o b e c p oczyn ań nurtu r efo rm isty czn e g o za ch o w u je k ry ty cy zm , w o b e c zaś nurtu k la s o w o -r e w o lu c y j- n ego sym p atię i szacunek. O to nie m ożn a m ieć p re ten sji, jest to p ra w o w yb oru .
Jak stw ierdza, je d n y m z ce ló w k siążki jest „r e k o n s tr u k c ja d z ie jó w p olsk iej prasy socja lis ty czn e j, ok reślen ie je j p r o w e n ie n cji i fu n k c ji, za m ierzon ej oraz fa k ty czn e j, w d ziała ln ości p o szcze g óln y ch p a rtii” (s. 19). W a rto p rzy tym za u w ażyć, że J. M y śliń sk i prasę socja listy czn ą ro zp a tru je nie ja k o sam oistn e zja w isk o k u ltu rotw órcze , n ie w y łą cz n ie ja k o środek k o m u n ik ow a n ia się i k ształtow an ia opin ii, lecz ja k o organ
p olity czn ego od d zia ły w a n ia p oszczeg ó ln y ch p artii, co w ię ce j, ro zp a tru je na tle p r o b lem ów id e o lcg ic z n o -p o lity cz n y ch i o r g a n iz a c y jn y ch n u rtu ją cy ch p olsk i ru ch r o b o t n iczy w czasie za b orów . T ak ie g ru n tow n e p o d e jśc ie au tora do tem atu g od n e jest poch w ały.
M on og ra fia J. M yśliń sk ieg o, za w iera ją ca d u żo ele m e n tó w syn tezy, u k a zu je k ie runki r o z w o ju p o lsk ie j prasy so c ja lis ty cz n e j w k o le jn o ś ci ch ro n o lo g iczn e j i w p rze k roju tr ó jz a b o r o w y m , co ozn acza, że w o b rę b ie p oszczeg ó ln y ch rozd zia łów , na tle sp e cy fik i k ażd ej części P olsk i, u w zg lęd n ia trzy za b o ry i prasę na em ig ra cji. R ozd zia ł pierw szy tra k tu je o p oczą tk a ch p olsk iej p ra sy so c ja lis ty cz n e j; dru gi o p rob lem a ch k ształtow an ia się ró żn y ch k ie ru n k ó w i p a rtii ro b o tn ic z y ch w trzech za b ora ch ; roz dział trzeci p rzedstaw ia osiągn ięcia w y d a w n icze p a rtii so c ja lis ty cz n y ch w czasie r e w o lu c ji lat 1905— 1907 w K ró le s tw ie i w tym sam ym czasie w p ozosta ły ch d zie ln i ca ch za b o r o w y ch ; rozd zia ł czw a rty ch a ra k tery zu je prasę socja listy czn ą od 1907 do
1914 r.; w re szcie rozd zia ł piąty i ostatni om a w ia p r a s o w o -w y d a w n icz ą działa ln ość w szystk ich p artii so c ja lis ty cz n y ch w czasie I w o jn y św ia to w e j.
Jest to zatem m o n o g ra fia ca łe j p o lsk ie j p ra sy s o cja lis ty czn e j w ok resie za b orów , m on og ra fia , m ożn a b y rzec, m od elo w a , p o n ie w a ż w sk a zu je, ja k z p ow od zen iem da się r o zw ią zy w a ć p ro b le m y b a d a w cze w y n ik a ją c e z p o d zia łó w d z ie ln ico w y ch i o d m ien n ości d róg r o z w o ju p oszczeg ó ln y ch k ie r u n k ó w ru ch u ro b o tn icze g o w naszym kraju . I jeszcze jed n a k k o n sta ta cja : au tor, ch a ra k tery zu ją c za w a rtość oraz stron ę te ch n iczn o -ed y to rsk ą pism , p r ó b u je także u k azać p o te n cja ln e m o ż liw o ści od d zia ły w ania na czy te ln ik ó w prasy so cja lis ty czn e j, ok reślić je j zasięg sp o łecz n y za p om ocą tak ich m iern ik ów , ja k n ak ład i k olp orta ż, oraz — oce n ia ją c treść p o szczeg óln y ch ty tu łów — u sy tu ow a ć je w ty p olo g ii prasy da n ej p a rtii r ob o tn iczej.
W y n iki ba dań J. M yśliń sk ieg o p o tw ierd za ją , że prasa z a jm o w a ła n iezw y k le w ażne m ie jsc e w d ziała ln ości partii socja listy czn y ch . D o ty czy to szczególn ie zaboru rosy jsk ie g o, gdzie an ty carsk i ru ch p o lity czn y , a zw łaszcza ru ch so cja lis ty czn y , nie m iał m o ż liw o ści leg aln eg o działania. W tej s y tu a cji k o n sp ira cy jn a prasa w zb og a ca ła i ro zw ija ła k u ltu rę p o lity czn ą m as, u p o w sze ch n ia ją c id ee so cja lis ty czn e i w y s tę p u ją c w ob ron ie k la sow y ch in tere só w ro b o tn iczy ch . Prasa so cja listy czn a w K r ó lestw ie P olsk im sp ełn iała także rolę in fo rm a to ra i stym u latora p oczy n a ń za k on sp i ro w a n y ch k om ó re k p a rty jn y ch P P S i S D K P iL . T ak ą n iew ą tp liw ie ro lę p e łn ił n ie legaln y „R o b o tn ik ” , c en tra ln y organ PPS, b ęd ą cy fen o m e n e m w y d a w n iczy m i za razem sy m b olem św ia d czą cy m o cią g ło ści ru ch u i je g o m o ż liw ościa ch m im o p rze śla d ow a ń p o lic ji ca rsk iej. P od o b n ą fu n k c ję sp ełn ia ły S D K P i S D K P iL — m.in. „S p r a w a R o b o tn icza ” i „C z e rw o n y S ztan da r” .
P ism a socja listy czn e, k tóre zro d ziły się na e m ig ra cji lu b zorga n izow a n e zostały w za borze r o sy jsk im , zn a jd o w a ły w K ró le s tw ie P o lsk im od p o w ied n i gru nt d o ich od b ioru . Stale rosła tu liczb a czy te ln ik ó w , ch o cia ż za posiadan ie d ru k ó w s o c ja li styczn ych g ro ziły su ro w e k ary. Ich rola w za borze ro sy jsk im p oleg a ła na u a k ty w n ieniu i zd y n a m izow a n iu d ziała ln ości p artii socja listy czn y ch .
In a czej sy tu a cja w yg lą d a ła w za b ora ch a u striack im i p ru sk im , gdzie istn iały p ew n e, poza prasą, m o ż liw o ści p u b liczn eg o w y ra ża n ia op in ii i gdzie ru ch r o b o tn iczy w ła ś ciw ie r o z w ija ł się w cien iu s o c ja ld e m o k ra ty czn y ch p a rtii A u strii i N iem iec. T u — ja k tra fn ie stw ierd za J. M yśliń sk i — prasa socja listy czn a p ow sta w a ła w w a ru n k ach „p re o r g a n iz a c y jn y c h ” , tj. sp ełniała r o lę in ic ju ją cą p rzy tw orzen iu P P S D czy P P S zaboru pru sk iego. T a k w ię c w o k ó ł re d a k c ji g a lic y jsk ich pism s o c ja lis ty cz n ych — „P r a c y ” , „R o b o tn ik a ” , a p otem „N a p rzo d u ” , oraz b e rliń s k ie j, a następn ie k a to w ick ie j „G a z e ty R o b o tn ic z e j” — sk u p ili się działa cze i p u b licy ści, k tó rzy w y d a ją c p ow y ż sze pism a, stw orzy li zarazem gru n t do p ow stan ia p olsk ich p artii s o c ja listy czn y ch w za b ora ch au striack im i pruskim . Jed n ocześn ie r ed a k torzy pism fa k ty czn ie p rze ję li k ie r o w n ic tw o p artii socja listy czn y ch . Z czasem jed n a k , w w a r u n
k a ch sw ob ód k o n sty tu cy jn y ch w G a licji, red a g o w a n ie pism , k olp orta ż i cala tech n ik a stały się dom eną w y s p e cja liz o w a n y c h in sty tu cji. W zaborze r o sy jsk im zaś dzia ła ln ość w y d a w n icza n ieleg a ln ej p ra sy so c ja lis ty cz n e j m u siała stać się w y o d rę b n ion ą dziedzin ą p r a c y p a r ty jn e j, w k tórą an g ażow an e b y ły duże zesp o ły w y tra w n y ch k o n sp ira torów .
R ecen zow a n a książk a słu ży ć m oże ja k o k o m p en d iu m w ie d zy o ru ch u r o b o tn i c z y m w k ra ju i na e m ig r a c ji w okresie do odzy sk a n ia n iep o d leg łości w 1918 r. A n a liz u je b o w ie m za łożen ia id e o lo g ic z n o -p o lity c z n e p oszcze g óln y ch p a rtii i k ie r u n k ó w w ru ch u so cja lis ty czn y m , d ostarcza w ie le in teresu ją ceg o m ateriału o p r o b le m a ch ży cia w ew n ą trzp a rty jn e g o i w og óle o ca łok szta łcie p oczyn a ń ru ch u r o b o tn i cze g o w om a w ia n ym ok resie. P rzed m iotem zaś w n ik liw e j an alizy au tora stały się w szy stk ie liczą ce się in ic ja t y w y w y d a w n icze n ie ty lk o g łó w n y ch p artii p olity czn y ch p o lsk ie g o ru ch u rob o tn icze g o , ale tak że gru p i secesji, W sum ie w ię c czy te ln ik o trzy m u je w m ia rę p e łn y obraz p ra sy so c ja lis ty cz n e j: w y d a w a n e j w k ra ju i na e m ig r a c ji, w trzech różn y ch d zieln ica ch P olsk i, w ró żn y ch w aru n k ach i ok oliczn ościa ch , p o c z y n a ją c od p ie rw szy ch in ic ja ty w w la tach sied em d ziesią ty ch i osiem dziesiątych , p op rzez r e w o lu c ję lat 1905— 1907 i ok res I w o jn y ś w ia to w e j, w reszcie o trzy m u je p r ó b ę p o ró w n a n ia p o ls k ie j prasy so c ja lis ty cz n e j z prasą socja listy czn ą in n y ch k r a jó w — N iem iec, A u strii i R osji.
L ek tu ra książki n asu w a także p e w n e u w a gi p o lem iczn e d otyczą ce k on k retn y ch u ję ć i sfo rm u łow a ń . O to k ilk a z n ich . O m a w ia ją c k ształtow an ie się system u p ra s o w e g o PPS, au tor stw ierdza (s. 64), że partia ta p ow sta ła w p a ździern ik u 1893 r., c z y li ju ż p o zorga n izow a n iu się SD K P. T y m cza sem od d ziesię ciole ci p o w sze ch n ie p r z y jm u je się ja k o datę p ow stan ia P PS r o k 1892, tj. datę zjazd u p a ry sk ieg o s o c ja lis tó w polsk ich . R o k 1892 w szed ł do tr a d y c ji ru ch u socja listy czn e g o, k tó re j n ie da się p om n iejszy ć c h o ć b y w sensie cza sow y m . K o le jn a u w aga d o ty czy r o li i m ie jsca p e p eesow sk ie g o „R o b o tn ik a ” i s o cja ld e m o k ra ty czn e j „S p r a w y R o b o tn ic z e j” w p o l skim ru ch u rob o tn iczy m . B y ły to n ie w ą tp liw ie pism a k on k u re n cy jn e . D o ru ch u r o b o tn iczeg o w p ro w a d z iły elem en ty w a lk i p o lity cz n e j, p o g łę b ia ją c istn ie ją ce r o zb icie na d w a n urty. N ie bez w in y b y ł tu zespół r e d a k c y jn y „S p r a w y R o b o tn ic z e j” z R óżą L u k sem b u rg , J og ich esem -T y szk ą i A d o lfe m W arskim . A u to r jed n a k , od n oszą c się n ad er k ry ty czn ie do re d a k to ró w „P r z e d ś w itu ” i „R o b o tn ik a ” , c h w a li „o b ie k ty w iz m r e d a k c ji” „G a z e ty R o b o tn ic z e j” i op erow a n ie przez nią „z a sa d n ym i arg u m en tam i” (s. 73— 74). W in nym m iejscu (s. 83), pisząc o n arodzin ach system u p ra sow eg o P P S w la tach d ziew ięćd ziesią ty ch , zaznacza, iż w prasie p e p e eso w sk iej „u ja w n iło się n ie ch ętn e stan ow isk o w o b e c ro sy jsk ie g o ru ch u r o b o tn ic z e g o ” , n atom iast p o zy ty w n e w o b e c ru ch u n ie m ieck ieg o . T a różn ica w p o d e jśc iu w yn ik a ła o c zy w iś cie stąd, że w o w y m czasie, tj. na k ilk a lat p rzed p ow sta n iem S D P R R i p a rtii b o lsz e w ic k ie j, tru d n o b y ło p rze w id zie ć, iż nastąpi d y n a m iczn y r o z w ó j ru ch u ro b o tn icze g o w R osji. Na razie w ię c p o te n c ja ln e m o ż liw o ści r o z w o ju tego ru ch u b a ga telizow an o. N atom iast p o tę żn y ru ch so cja ld e m o k ra ty czn y w N iem czech w zb u d za ł respek t p r z y w ó d c ó w PPS i zarazem stan ow ił p u n k t op a rcia dla p olsk ich so c ja lis tó w w zaborze pru skim i zn a j d u ją cy ch się na em ig ra cji.
B a rdzo in te re su ją co w k siążce w y p a d ła ch a ra k tery styk a p ra sy so cja listy czn e j w za borze prusk im . O bszern y szkic o „G a z e cie R o b o tn ic z e j” (s. 100 i n.) oraz w zm ia n ki o „G a z e cie L u d o w e j” (s. 183) w p ro w a d z a ją czy teln ik a w a tm osferę ta rć i k o n flik t ó w w ta m tejszym śro d ow isk u d zia ła czy PPS. oraz w k lim at w za je m n y ch sto su n k ó w k ie r o w n ic tw a P PS zaboru p ru sk iego i SPD . P rzy czym często au tor u żyw a ok reślen ia „p r a w ic a ” i „ le w ic a ” . K ry te ria te nie są p recy zy jn e. T ru d n o m i na p r z y k ła d zg od zić się z su gestią, iż p r a w ic ę w k on k re tn e j sy tu a cji za boru pru sk iego sta n o w ili ci d ziałacze so cja lis ty czn i, k tó rzy rep re ze n to w a li k ieru n ek n ie p o d le g ło ś cio w y i p rzez to p op a d li w k o n flik t z R óżą L u k sem b u rg c zy Z arządem SP D , n ie u w zg lę d
-n ia ją cym m oż liw o ści od e rw a -n ia od R zeszy w sch o d -n ich p r o w i-n c ji i w łącze-n ia ich do od ro d zo n e j Polski.
Z du żym k ry ty cy zm e m au tor pisze ró w n ie ż o P P S -F ra k c ji R e w o lu c y jn e j i je j in ic ja ty w a ch w y d a w n ic z y ch . R azi m n ie np. cyta t o „z b y d lę ce n iu ” (s. 222), ch ocia ż ma p o ch o d z ić od sam ego L eon a W a silew sk iego. P ra w d ą jest, że d ziała ln ość P P S - -F r a k c ji R e w o lu c y jn e j w ok resie p o p rze d za ją cy m w y b u c h I w o jn y św ia to w e j k o n ce n tro w a ła się w o k ó ł „b ib u ły , sk a rb u i w o js k a ” . W a rto jed n a k za u w a ży ć, że ta w ła śn ie d ziała ln ość n ieb a w e m p rzy n ie ść m iała k on kretn e rezu ltaty, jeśli je m ierzy ć w k a teg oria ch szerszych , o g ó ln o p o lity c z n y ch , a n ie w ą sk ok la sow y ch . N iep rzy p a d k o w o też p oczy n a n iom P P S -F ra k c ji R e w o lu c y jn e j, a n ie S D K P iL i P P S -L e w ic y , k tóre o d rzu ciły h asło n ie p od le g łości P olsk i, to w a rzy szy ła tw ó rczo ś ć S tru ga, D a n i- ło w s k ie g j, S ieroszew sk ieg o i Ż e ro m sk ieg o w reszcie.
P ow y ższe u w a gi, w k on te k ście o ce n y ca ło ś ci książki, nie m a ją o cz y w iś cie za sa dn iczego znaczenia. P o w sta ły one je d y n ie na m a rg in esie lek tu ry tej in te re su ją ce j i w a r to ś c io w e j m o n o g ra fii, k tóra n ie w ą tp liw ie w zb og a ca h isto rio g ra fię ru ch u r o b otn iczego.
Jan T om ick i
S tan isław a L e w a n d o w s k a , P olsk a k o n sp ira cy jn a prasa in fo r m a c y jn o -p o li-
tyczn a 1939— 1945, W a rsza w a 1982, ss. 446, fot.
P olsk a prasa k o n sp ira cy jn a ok resu o k u p a c ji h itle ro w sk ie j, zw a ży w szy sz cze g ól ne w a ru n k i w ja k ich się n a rod ziła i fu n k c jo n o w a ła , b y ła — co ju ż n ie je d n o k ro tn ie stw ierd zon o — sw oisty m fe n o m en em , a je j p ow sta n ie stało się w rę cz k on ie cz n ością h istoryczną. M ożna — nie w p a d a ją c w przesa d ę — p og ląd ten p o d trz y m y w a ć także i w sy tu a cji, g d y c o ra z w ię c e j w ie m y o p o d o b n e j prasie w y d a w a n e j w ró żn y ch k ra ja ch eu ro p e jsk ich o k u p o w a n y ch przez III R zeszę, a tak że w k ra ja ch sa telick ich . P rasa k o n sp ira cy jn a b u d ziła i w y w o łu je nadal za in teresow a n ie zn a czn ych k ręg ów b a d a czy : h isto ry k ó w d z ie jó w n a jn o w szy ch , h isto ry k ó w litera tu ry i k u ltu ry , w tym h isto ry k ó w p rasy, a tak że p o lito lo g ó w . S tąd w id o c z n y w y ra źn y p ostęp w b a d an ia ch nad d ziejam i prasy p o lsk ie g o ru ch u oporu , liczn e p u b lik a c je d oty czą ce bą dź p o je d y n czy ch ty tu łó w p is m 1, p oszczeg ó ln y ch in sty tu c ji w y d a w n ic z y ch czy też ludzi z nim i zw ią za n ych 2, bądź też c a ły ch z e s p o łó w ty tu łó w p ra sy ok reślon y ch k o n sp ir a c y jn y c h gru p czy stro n n ictw p o lity cz n y c h (a czk o lw ie k nie w szy stk ich ), ta k ich np. ja k prasa ruchu lu d o w e g o 3, w y d a w n ic tw a p e rio d y czn e P o ls k ie j P artii R o b o tn ic z e j i org a n iza cji
1 P or. np. S. W a l k o w i a k , W oš m io lec ie w yd an ia p ie rw sz e g o n u m eru śląs
k ieg o k o n s p ira c y jn eg o pism a „ K u w o ln o ś ci” , K a to w ic e 1947; M. P e t r y ń s k a ,
P ism o liter a c k ie m łod y ch — „D r o g a ” (1943— 1944), „P o k o le n ia ” , 1965, nr 3; H. B i o w s k i , „ G ło s W a rsz a w y ” , je g o p ow sta n ie, tech n ik a , k o lp o rta ż (20 X I
1942— 1 V III 1944), „R o cz n ik H istorii C za sopiśm ien n ictw a P o ls k ie g o ” (d a le j: R H C P ),
t. 3: 1964, z. 2; M. S t r a s z e w s k a , „B iu 'e ty n I n fo r m a c y jn y ” 1939— 1944, „N a jn o w sze D zie je P o ls k i” , t. 11: 1967; J. J a r o w i e c k i , K r a k o w s k ie pism a k o n s p ira c y jn e
г lat 1943— 1944. „W a tr a ” , R H C P , t. 13: 1974, z. 2.
2 Np. J. R z e p e c k i , O rgan izacja i działanie B iu ra In fo rm a cji i P rop a ga n d y
(B IP ) K o m en d y G łó w n e j A K , cz. 1— 3, „W o js k o w y P rzegląd H is tory czn y ” , 1971,
nr 2— 4.
3 Np. B. G o ł k a : 1) Prasa k o n sp ira cy jn a „R o ch a ” 1939— 1945, W a rszaw a 1960; 2) Prasa k o n sp ira cy jn a ru ch u lu d o w eg o 1939— 1945, W arszaw a 1975; Z . J. H i r s z ,
