Archiwista w laboratorium : (przegląd francuskiej literatury dotyczącej archiwów naukowy)

(W arszaw a)

ARCHIW ISTA W LABORATORIUM .

(PRZEGLĄD FRANCUSKIEJ LITERATURY ARCHIWALNEJ DOTYCZĄCEJ ARCHIWÓW NAUKOWYCH)

„Y A -T -IL U N A R C H IV ISTE DANS LE L A B O R A T O IR E ?” '

To pytanie, postaw ione przez archiw istów francuskich, inspirow ane przez francuską literaturę i sztukę, było pytaniem o potrzebę obecności archiw istyki jak o jednej z nauk pom ocniczych historii w procesie tw orzenia, selekcjonow ania, grom adzenia, przechow yw ania, zabezpieczania, opracow w yania i udostępniania dokum entacji pow stającej w w yniku działalności naukow ej.

P roblem atyka dotycząca archiw ów naukow ych była jed n y m z przedm iotów refleksji w ystępujących we francuskich studiach źródłoznaw czych i pracach z za­ kresu archiw istyki. R ozw ażania obejm ujące kw estie zw iązane z tego typu archi­ wami inspirow ane były przez dw a środow iska. Jedno z nich stanow ili historycy nauki, drugie archiw iści zatrudnieni i zajm ujący się archiw am i instytucji nauko­ w ych oraz archiw am i uczonych. Zainteresow anie tego typu archiw aliam i zw iąza­ ne było z faktem w y o d rę b n ien ia h istorii nauki i tech n ik i ja k o o drębnej, autonom icznej dyscypliny naukow ej2. Problem atyka ta znalazła odzw ierciedlenie w pracach kręgu osób zw iązanych z C entrum Badań H istorii Nauki i Techniki O środka N auki i Przem ysłu (C entre de la recherche en histoire des sciences et de techniques de la C ité des sciences et de l’industrie) w La V illete (Paryż). Od m om entu sw ego pow stania instytucja ta okazyw ała zainteresow anie archiw am i naukow ym i. W ram ach C entrum utw orzono stanow iska konserw atorskie celem

zabezpieczania archiw aliów naukow ych. W latach 1988-1996 instytucja ta była organizatorem trzech sem inariów (1 9 8 8 ,1 9 9 3 ,1 9 9 6 ) pośw ięconych problem atyce archiw ów naukow ych3. D rugim kręgiem osób zainteresow anych tym i kw estiam i byli archiw iści z różnych instytucji naukow ych. W grupie tej znaleźli się m.in. archiw iści A kadem ii N auk, rezydenci A rchives nationales przy M inisterstw ie Edukacji N arodow ej (M inistère de 1’Education nationale) i N arodow ym C entrum Badań N aukow ych (C entre national de recherche scientifiques), konserw atorzy zajm ujący się archiw aliam i naukow ym i zgrom adzonym i przy księgozbiorach B iblioteki N arodow ej (B ibliothèque nationale), B ibliotece M uzeum H istorii N a­ turalnej (B ibliothèque centrale du M uséum d ’histoire naturelle), B ibliotece O bser­ w atorium A stronom icznego (B ibliothèque de l ’O b serv ato ire de P aris) oraz bibliotek innych instytucji naukow ych. Zorganizow ane sem inaria pośw ięcone były różnym problem om . Tytuły ich brzm iały: „A rchiw a naukow e” („Les archives scientifiques”, 25.02.1988), „Zabezpieczanie i w ykorzystanie archiw ów nauko­ w ych” („Préservation et utilisation des archives scientifiques”, 18.03.1993), „F or­ ma i zaw artość dokum entacji naukow ej. W stronę dyplom atyki w archiw ach naukow ych.” („Form es et contenus des docum ents. P our une diplom atique des archives scientifiques”, 19.02.1996).

Z a prekursora badań dotyczących archiwów naukowych uznać należy G.Beau- jouana, dyrektora naukow ego Sekcji IV École pratique des hautes études. B ył on organizatorem dyskusji okrągłego stołu dotyczących problem atyki archiw ów na­ ukow ych w latach 1971 i 1974. W 1976 r. problem atyka ta została zaprezentow ana na M iędzynarodowym Kongresie Historii Nauki odbywającym się w Edynburgu w trakcie sympozjum poświęconego źródłom archiwalnym do historii nauki. Nastę­ pnie pojawiły się idee powołania centrum informacji poświęconego archiwom nauko­ wym. W gronie autorów tych koncepcji znajdował się m.in. M.Taton. W 1982 r. zbierano dane do programu CNRS „Archiwa naukowe” . Celem programu była rejestracja niewykorzystanych dotychczas źródeł do historii nauki znajdujących się w zasobie Archives nationales4. Przejaw em głębszej i szerszej refleksji dotyczącej tej problem atyki były w ym ienione w cześniej sem inaria zorganizow ane przez C en ­ trum B adań Historii Nauki i Techniki. R ezultatem ich było w ypracow anie pojęcia „archiw um naukow e”, klasyfikacji tego rodzaju archiw ów , m etod ich opracow y­ w ania i zabezpieczania. W trakcie prow adzonych rozw ażań dotyczących tych kw estii zaprezentow ano także problem atykę zw iązaną z w artościow aniem w spół­ cześnie tw orzonej dokum entacji naukow ej, rodzajam i dokum entacji oraz klasyfi­ kacją dokum entacji występującej w archiw ach naukow ych.

PO JĘC IE, K LA SY FIK A C JA I PR O B L E M Y O P R A C O W A N IA A R C H IW Ó W N A U K O W Y C H

O m aw iając pojęcie „archiw um naukow e”, w skazuje się przede w szystkim na jeg o szeroki zakres oraz fakt, iż jest ono stosow ane do trzech grup archiw ów , odm iennych głów nie ze względu na prow eniencję i funkcje pełnione przez akto- tw órców . W skład grupy pierw szej zaliczone zostały archiw a instytucji adm ini­ strujących badaniam i, drugiej archiw a w łasne instytucji prow adzących badania, trzeciej archiw a osobiste uczonych. Do pierw szej z w ym ienionych grup zaliczono archiw a instytucji rządow ych, m.in. m inisterstw , nadzorujących i finansujących badania naukow e. A rchiw alia tych instytucji zaw ierają m ateriały ilustrujące p oli­ tykę naukow ą państw a. Do drugiej grupy zaliczone zostały archiw a instytucji prow adzących działalność naukow ą i dydaktyczną. W śród archiw aliów tych in­ stytucji znajduje się dokum entacja tw orzona przez ich adm inistrację oraz doku ­ m entacja prow adzonych badań i osiąganych rezultatów . M ają one zatem charakter zarów no adm inistracyjny, ja k i naukow y. M ateriały zgrom adzone w tych archi­ wach ilustrują realizację polityki naukow ej. A rchiw a osobiste uczonych, stanow ią­ ce trzecią grupę archiw ów naukow ych, obejm ują dokum entację dotyczącą prow a­ dzonych badań oraz środow iska intelektualnego, społecznego, rodzinnego jeg o twórcy. Z aw ierają one w iele istotnych danych dla badań z zakresu historii n au k i5. O pracow anie archiw ów naukow ych było przedm iotem odrębnej publikacji. D otyczyła ona następujących zagadnień: 1. K ształtow anie zespołu (w tym różne form y akcesji oraz podstaw y praw ne działalności instytucji); 2. K lasyfikacja tw orzonej dokum entacji (kw estia kryteriów klasyfikacji); 3. R óżne rodzaje tw o ­ rzonej dokum entacji (podział i analiza: korespondencja, zeszyty i notatki labora­ toryjne, rękopisy prac i artykułów , notatki do w ykładów ); 4. O pracow anie pom ocy archiw alnych (repertoria num eryczne, inw entarze sum aryczne i analityczne, szczegółow e repertoria num eryczne); 5. N arzędzia w yszukiw aw cze; 6. K onser­ wacja i udostępnianie archiw aliów (w przypadku darów i zapisów testam entow ych m ożliw ość indyw idualnego uregulow ania okresów , po których m ożna udostępniać archiw alia)6.

ARC H IW U M A K A D EM II N A U K

A rchiw um tej instytucji było przedm iotem zainteresow ania historyków nauki. P ow ołana w 1666 r. A kadem ia K rólew ska (A cadém ie R oyale) funkcjonow ała do

1793 r. W 1795 r. została przekształcona w Instytut N arodow y (Institut national), by od 1816 r. ponownie powrócić do nazwy Akademii, ale ju ż nie Królewskiej lecz N auk (A cadém ie des Sciences). Pracow nicy A rchiw um A kadem ii publikow ali na

łam ach francuskiej literatury archiw alnej artykuły dotyczące zasobu tej placów ki oraz opracow ali przew odnik stanow iący podstaw ę inform acji o tym zasobie7. Przewodnik po zasobie tego archiwum był wspólnym dziełem historyka nauki i ar­ chiw isty. Stanow ił on połączenie studium z zakresu historii A kadem ii z inform a­ cjam i dotyczącym i zasobu archiw um tej instytucji oraz archiw aliów dokum entu­ jących jej dzieje przechow yw anych w innych archiw ach paryskich. Taka form uła

przew odnika nie jest typow a dla tego rodzaju francuskich pom ocy archiw alnych. Przew odnik po zasobie A rchiw um Akadem ii składa się z trzech części. W pier­ wszej z nich E. Brian zaprezentow ał historię A kadem ii K rólew skiej jak o instytucji w służbie państw a. P odkreślił rolę, którą pełniła w organizacji i kontrolow aniu życia naukow ego poprzez m.in. ustalanie odpow iednich, odpow iadających w ym o­ gom w ładz państw ow ych, tem atów konkursów . Przypom niał, iż działalność A ka­ dem ii K rólew skiej służyła m .in. rozw iązyw aniu problem ów z zakresu kartografii, naw igacji, prow adzeniu eksperym entów z zakresu m echaniki, m edycyny. Jej zadaniem było też m.in. w spom aganie wynalazkam i rzem iosł i sztuk. W drugiej części przew odnika C. D em eulenaere-D rouyère opisał w sposób sum aryczny ale precyzyjny rodzaje dokum entacji powstającej w trakcie działalności Akadem ii. W trzeciej części zawarto inform acje dotyczące źródeł do historii Akadem ii prze­ chow yw anych w różnych instytucjach naukow ych Paryża: A rchives nationales, B ibliothèque nationale de France, O bservatoire de Paris, M uséum national d ’hi­ storie naturelle, Institut P asteur8. Artykuły dotyczące A rchiw um Akadem ii po­ św ięcone były opisom poszczególnych rodzajów dokum entacji pow stającej w w y­ niku działalności tej instytucji. O publikow ano w nich rów nież podstaw ow e infor­ m acje o jeg o zasobie. W 1988 r. zasób ten liczył 2 700 pudeł tj. 1,34 km bieżącego akt (ok. 120 000 kart archiw alnych). A rchiw alia były grom adzone w bibliotece. W latach 1879/1880 w yodrębnił się W ydział A rchiw alny A kadem ii. Archiw um jako sam odzielna kom órka organizacyjna zostało utw orzone w 1992 r. A rchiw um to przechow uje także m ateriały wybitnych uczonych francuskich: A. A m père’a (33 pudła), J.B. D um asa (32), A.L. Lavoisiera (28), R éaum ura (9).

W śród m ateriałów pow stających w wyniku działalności A kadem ii i przecho­ w yw anych w jej A rchiw um znalazły się protokóły posiedzeń tej instytucji, spra­ w ozd an ia z badań, d o k u m en tac ja konkursów , d ok um en tacja oryginalno ści dokonanego odkrycia naukow ego w postaci tzw. zam kniętych kopert oraz m ate­ riały o charakterze biograficznym odnoszące się do członków A kadem ii - uczo­ nych francuskich i zagranicznych9. W artyk ule po św ięco ny m archiw aliom Akadem ii pow stającym w w yniku jej działalności, w którym pretekstem do pre­ zentacji ich różnorodności stały się kontakty i uczestnictw o L .Pasteura w pracach tej instytucji, przypom niano, iż francuskie odkrycia naukow e X IX wieku ogłasza­ ne były na publicznych posiedzeniach Akadem ii. Takie inform acje o dokonanych

odkryciach bardzo często były reżyserow ane na w zór spektakli teatralnych. Na sali, w śród zgrom adzonej publiczności, bardzo często znajdow ali się dziennikarze. Ich rolą było upow szechnianie inform acji o uzyskanych efektach badań nau ko­ wych. W posiedzeniach takich jed n ą z głów nych ról grali uczeni, w tym Pasteur. S praw ozdania czy też relacje z tych posiedzeń stanow iły podstaw ę edycji „C om p­ tes rendus” . Inform acje o dokonanych odkryciach naukow ych były rów nież prze­ kazyw ane drogą telegraficzną i odczytyw ane na posiedzeniach publicznych A kadem ii. „C om ptes rendus des séances de l’A cadém ie des S ciences” pod koniec X IX w. ukazyw ały się w ilości ok. 2 000 egzem plarzy. Z najdow ały się one we w szystkich w ażniejszych bibliotekach świata. A rchiw um A kadem ii przechow uje rękopisy tych w ydaw nictw . Jednym z rodzajów dokum entacji tw orzonej przez tę instytucję są rów nież akta dotyczące konkursów . O bejm ują one m.in. akta d o ty ­ czące wyboru tem atów konkursow ych, prace zgłaszane do udziału w konkursach, spisy prac zgłaszanych wraz z adnotacją kom u zostały przekazane do oceny. W załączniku do tego artykułu opublikow ano taki adnotow any spis prac.

K olejny rodzaj dokum entacji zw iązany był z form ą patentow ania w yników prac badaw czych i ustalaniem oryginalności odkrycia naukow ego. S tanow iły go tzw. „zakryte koperty” (les plis cachetés) zaw ierające krótkie opisy dokonanych odkryć lub postaw ionych do rozw iązania problem ów badaw czych. B yły one składane w Akadem ii i m ogły być otw ierane w yłącznie na życzenie osoby, która je złożyła lub też osoby przez nią upow ażnionej. Po stu latach od m om entu złożenia stawały się w łasnością Akadem ii i dopiero w ów czas m ogły być otw ierane z urzę­ du. Procedura ta jest stosow ana rów nież w spółcześnie. Służy ona przede w szy­ stkim ustalaniu oryginalności w inicjow aniu badań, ich prow adzeniu oraz uzy ski­ waniu rezultatów . K olejnym rodzajem archiw aliów są akta dotyczące w yboru na członków A kadem ii. W śród nich znajdują się protokóły posiedzeń zam kniętych, naktórych dokonyw ano w yborów naczłon ków tej instytucji. A rchiw um grom adzi także akta personalne członków . W załączniku artykułu pośw ięconego tej p rob le­ m atyce opublikow ano kilka przykładów dokum entacji przechow yw anej w tym A rchiw um : listy obecności na posiedzeniach A kadem ii, kom unikat Pasteura, nota P asteura o dokonanym odkryciu, spis prac zgłoszonych do konkursu A lhum berta (z zakresu nauk przyrodniczych), „zakryte koperty”, protokół z tajnego posie­ dzenia pośw ięconego w yborom członków A kadem ii, dokum entację z teczek p er­ sonalnych10.

A R C H IW A IN N Y C H IN ST Y T U C JI N A U K O W Y C H

M ateriały archiw alne kilku francuskich instytucji naukow ych były przed m io­ tem refleksji i prezentacji archiw istów i historyków nauki. W grupie tej znalazły

się następujące instytucje: M uzeum Historii Naturalnej (M uséum national d ’hi­ stoire naturelle), K onserw atorium Sztuk i R zem iosł (C onservatoire national des arts et m étiers), Politechnika (l’École polytechnique), Instytut P asteura (l’Institut Pasteur), O bserw atorium A stronom iczne w Paryżu (l’O bservatoire de Paris). W tym ostatnim przypadku obiektem prezentacji były materiały archiwalne zgroma­ dzone w bibliotece Obserwatorium stanowiące rezultat działalności tej instytucji.

A rchiw aliom przechow yw anym w M uzeum Historii N aturalnej pośw ięcono dw a artykuły. Jeden z nich dotyczył m ateriałów stanow iących rezultat działalności tej in sty tu c ji". W drugim z nich dokonano prezentacji archiw ów osobistych uczonych francuskich przechow yw anych w B ibliotece M uzeum : rodziny Jussieu, w tym A.L. Jussieu, A. C uviera, H. B ecqu erela12. P rezentację archiw aliów M u ze­ um poprzedził krótki rys historyczny tej instytucji. W yodrębniono w nim następu­ jące okresy w jej działalności: I. Czasy przedrew olucyjne 1626-1793, w ów czas

instytucja ta działała jak o O gród Królewski (Le Jardin du roi) i była zarządzana przez intendenta m ianow anego przez króla;. II. L ata 1793-1985 - instytucja ta na podstaw ie dekretu Konwencji z dnia 10 czerw ca 1793 r. została przekształcona w M uzeum Historii N aturalnej, w tym okresie była zarządzana przez korporację 0 charakterze naukow ym (professeurs-adm inistrateurs) i intendenta podporząd­ kow anego tej korporacji; III. O kres od 1985 r. - dekretem z dnia 4.02.1985 r. M uzeum zostało przekształcone w instytucję publiczną o charakterze naukow ym 1 kulturalnym . W artykule podkreślono, iż w pierw szym okresie funkcjonow ania instytucji, tzn. w czasach gdy była ona O grodem Królew skim , ilość zgrom adzonej dokum entacji nie była duża. W iększość jej dotyczyła kolekcji przechow yw anych w O grodzie. Znajdow ały się w niej korespondencja kolekcjonerów , katalogi przesyłek itp. Papiery należące do uczonych zw iązanych z O grodem , m.in. G.Bu- ffona, były niszczone przez nich samych lub też uległy rozproszeniu. W iększość archiw ów osobistych zgrom adzonych w B ibliotece M uzeum pochodzi z donacji X IX -w iecznych i późniejszych. W drugim okresie działalności M uzeum ( 1793—

1985) pow staw ały i były grom adzone następujące rodzaje dokum entacji: akta zgrom adzenia profesorów , w tym protokoły posiedzeń oraz m ateriały przygoto­ wane na posiedzenia, protokoły posiedzeń kom isji roboczych, papiery osobiste uczonych, archiw um Rady Pracow ni. Od 1985 r. w M uzeum pow stają następujące rodzaje dokum entacji: akta Rady N aukow ej, akta Rady A dm inistracyjnej, archi­ w alia naukow e poszczególnych uczonych, akta rad pracow ni. W artykule zapre­ zentow ano rów nież historię zainteresow ania tym i archiw aliam i. Jedną z okazji ku temu stanowił jubileusz setnej rocznicy powstania Muzeum obchodzony w 1893 r. W latach trzydziestych część archiw aliów została przekazana do A rchives natio­ nales, część pozostała w B ibliotece M uzeum . W A rchives nationales trafiły one do dw óch podserii AJ 15 nr 1-916 (został do nich sporządzony inw entarz) oraz do

p o d seriiF 17 nr 3380-3996. M ateriały te były rezultatem działalności adm inistracji centralnej O grodu K rólew skiego i M uzeum . W B ibliotece M uzeum pozostaw iono: rękopisy prac, dokum enty finansow e, protokóły posiedzeń Z grom adzenia P ro fe­ sorów (18 49-1945). M ateriały przygotow yw ane na te posiedzenia stanow iły czę­ sto uzupełnienie archiw aliów podserii AJ 15 przechow yw anych w A rchiw um N arodow ym . W przypisach do artykułu zaw arto inform acje dotyczące inw entarzy obejm ujących te archiw alia oraz katalogów ręko pisó w 13.

Jedną z instytucji, których archiw alia doczekały się szerszej prezentacji, było rów nież K onserw atorium Sztuk i R zem iosł (C onservatoire national des arts et m etiers). K onserw atorium zostało utw orzone 10.10.1794 r. za czasów rządów Konwencji term idoriańskiej. Z grom adziło ono kolekcję m aszyn, narzędzi, rysun ­ ków i prac technicznych pochodzących z A kadem ii Nauk, K rólew skiego G abinetu M aszyn (C abinet des m achines du roi) oraz inne m ateriały pochodzące z sekw e- strów rew olucyjnych. Od 1804 r. zaczął zm ieniać się profil działalności K onser­ w atorium . O bok funkcji po leg ający ch na g ro m ad zen iu o b iek tó w , za czę ło prow adzić rów nież działalność dydaktyczną. W 1804 r. utw orzono przy nim Szkołę T kactw a (Ecole de filature) a w 1806 r. Szkołę R ysunku (Ecole de dessin). W ciągu pierw szych dw udziestu lat istnienia K onserw atorium pełniło rów nież rolę centrum inform acji i ekspertyz przem ysłow ych przy m inisterstw ach. W latach 1817-1820 w prow adzono now e elem enty w organizacji tej instytucji, m .in. R adę i K onserw atorium przekształcono w instytucję zarządzaną kolegialnie. Przez cały X IX w iek K onserw atorium zajm ow ało dom inującą pozycję w zakresie szkolenia kadr technicznych. W 1900 r. uzyskało ono osobow ość praw ną, co pozw oliło mu, wzorem uniw ersytetów , otrzym yw ać dary i zapisy publiczne i pryw atne. Finanse K onserw atorium były pow ierzone R adzie A dm inistracyjnej. Dzięki reform om 1900 r. instytucja ta uzyskała prawo wydawania dyplomów inżynierskich. W pierw ­ szej połow ie XX w. rozw inęły się liczne instytucje w chodzące w skład K onserw a­ torium . O statnie zm iany organizacyjne miały m iejsce w 1993 r. K onserw atorium prow adzi działalność usługow ą, dydaktyczną oraz badaw czą. Instytucja je s t zarzą­ dzana przez R adę A dm inistracyjną, R adę D oskonalenia (odpow iednik Rady N au­ kow ej) oraz adm inistratora generalnego m ianow anego przez w łaściw ego m inistra nadrzędnego (M inistra Edukacji). Osoby prow adzące działalność dydaktyczną zostały zgrupow ane w dw unastu w ydziałach, trzydziestu pięciu ośrodkach sp e­ cjalistycznych, instytutach i laboratoriach, czterdziestu ośrodkach o charakterze stow arzyszeń prow adzących szkolenia specjalistyczne odpow iadające aktualnym potrzebom rynkow ym . K onserw atorium posiada rów nież bibliotekę. W 1993 r. K onserw atorium m iało zarejestrow anych 35 000 słuchaczy-uczestników różnych form kształcenia. W ielokrotne zm iany form działania, liczne zm iany org an iza­ cyjne sprzyjały pow staw aniu różnorodnej dokum entacji zarów no o charakterze

adm inistracyjnym , ja k i naukow ym . Z tego pow odu zespoły archiw alne będące rezultatem działalności tej instytucji zaw ierają często w iele serii pow stałych w róż­ nych epokach historycznych i zabezpieczonych w różnych m iejscach. W skazano rów nież, iż oryginalne serie dokum entacji tw orzone w trakcie działalności K on­ serw atorium były bardzo często rozbijane. O bchody jubileuszu dw usetnej rocznicy pow stania K onserw atorium przyczyniły się do zw iększonego zainteresow ania jeg o archiw aliam i przez historyków nauki.

N ajstarsza część archiw aliów K onserw atorium przechow yw ana je st w M uze­ um T echniki (M usée national des techniques). Inw entarz dla tej partii m ateriałów archiw alnych, pow stałych przed 1840 r., został sporządzony przez historyków nauki z centrum Badań Historii Nauki i Techniki (przez D .de P lace’a pod kierun­ kiem M .D um asa) w latach 1969-1976. Inw entaryzacją objęto 9 500 jednostek spośród 11 000 (150 pudeł spośród 170). Zostały one podzielone na 25 serii alfabetycznych obejm ujących dokum entację techniczną i naukow ą i 15 serii nu­ m erycznych zaw ierających dokum entację adm inistracyjną. K olejną partię archi­ w aliów stanow ią m ateriały pow stałe po 1840 r. Składają się one z 5 serii ciągle uzupełnianych z pow odu now ych dopływ ów akt. W yodrębniono następujące serie: AA - archiw alia adm inistracji centralnej, BB - akta osobow e, CC i D D - archi­ w alia studium i kursów , E E - archiw alia dotyczące budynków i finansów . W serii AA zaw arte są m.in. takie rodzaje dokum entacji, jak: protokóły posiedzeń Rady A dm inistracyjnej i R ady Doskonalenia, korespondencja D yrekcji. W serii BB jednostki zostały pogrupow ane alfabetycznie w edług nazw isk osób zatrudnionych w K onserw atorium . Serie C C i DD zaw ierają m ateriały dokum entujące przyzna­ w anie dyplom ów , program y kursów i zajęć praktycznych, konferencji, profesorów i dyrektorów . Seria EE, zaw ierająca archiw alia laboratoriów i instytutów , nie jest kom pletna, gdyż spośród czterdziestu instytutów zaledw ie dw anaście przekazało swoje m ateriały. Są to archiw alia pochodzące sprzed 1940 r. O statnia z serii, FF, zaw iera dokum entację dotyczącą budynków i spraw finansow ych. W końcow ej części artykułu podkreślono, iż archiw alia K onserw atorium pow inny zostać pod­ dane dalszem u opracow aniu14.

W 1990 r. delegat A rchiw um N arodow ego przy M inisterstw ie E dukacji naw ią­ zał k ontakt z K onserw atorium . Przedm iotem jeg o zainteresow ania były archiw alia tej instytucji oraz sposób postępow ania z dokum entacją pow stającą w wyniku działalności tej instytucji. W wyniku jeg o starań podjęto prace archiw alne w za­ kresie porządkow ania m ateriałów historycznych. E lem entem charakterystycznym działalności adm inistracji K onserw atorium był brak polityki grom adzenia archi­ w aliów . Z aznaczono, iż istnieje potrzeba dalszych działań zarów no w kierunku '* opracow ania m ateriałów , ja k i w zakresie stw orzenia kryteriów i m echanizm ów

w artościow ania dokum entacji tworzonej w trakcie bieżącej działalności K onser­ w atorium 15.

Jednym z zaprezentow anych archiw ów instytucji naukow ych było rów nież archiw um Politechniki (l’École Polytechnique). W e w stępie zaw arte krótką histo­ rię tej uczelni, przypominając iż zaczątek jej stanowiła powołana 11 m arca 1794 r. K om isja Robót Publicznych. Jednym z zadań K om isji było opracow anie projektu centralnej instytucji przygotow ującej kadry dla D yrekcji R obót Publicznych. D ekret z 28.09.1794 r. określał warunki utw orzenia C entralnej Szkoły R obót Publicznych (l’École centrale des travaux publics) w Paryżu. D ekretem z 1.09. 1795 r. szkoła otrzym ała nazwę Politechniki (l’École polytechnique). Z godnie z praw em z 15.07.1970, stanow iącym najnow szą regulację działalności tej uczelni, S zkoła przygotow uje kadry naukow e, techniczne i ekonom iczne d la służby m ili­ tarnej i publicznej państw a oraz instytucji sam orządow ych. Zaczątki archiw um tej instytucji w idoczne były ju ż w m om encie jej organizacji. Z godnie z regulam inem podziału czynności w Szkole z dnia 1.04.1796 r., jeden z jej adm inistratorów odpow iedzialny był za zorganizow anie archiw um . Stanow isko archiw isty p ojaw i­ ło się dopiero w 1816 r. W latach 1823-1824 rozpoczęto prace porządkow e nad archiwaliami Szkoły. W yodrębniono wówczas siedem grup rzeczowych. W 1837 r. w ydano zarządzenie dotyczące W ydziału A rchiw alnego w Politechnice. R ozbu­ dow ano też plan akt. W prow adzono podział akt na sekcje. Stw orzono pierw szy inw entarz archiw aliów Szkoły. W 1852 r., w trakcie dokonanej reorganizacji Szkoły, utrzym ano stanow isko archiw isty. Jednakże w 1879 r. stw ierdzono zna­ czne zaniedbania w działalności archiw alnej tej instytucji. Stw ierdzono, iż prakty ­ cznie od 1852 r. nie podejm ow ano w niej żadnych pow ażniejszych prac w tym zakresie. Kolejne pow ażniejsze porządkow anie archiw aliów Szkoły wiązało się z ju b ileuszem stulecia jej działalności ( 1894).Podjęto w ów czas prace z zakresu porządkow ania archiw aliów i próbę opracow ania inw entarza. Prace te pow ierzono osobom nie posiadających odpow iednich kw alifikacji. Z tego też pow odu nie p rzy ­ nosiły one istotnych, nowych jakościow o efektów w zakresie opracow ania zasobu. W latach 1940-1943, w zw iązku z ew akuacją Szkoły na teren P aństw a V ichy, podjęto kolejne prace zm ierzające do opracow ania archiw aliów . D okonano w ów ­ czas ich podziału, opierając się nakryteriach chronologicznych. W 1983 r. dyrekcja Szkoły podjęła decyzję o uporządkow aniu jej archiw aliów . O bjętość ich w ynosiła w ów czas 550 pudeł. A rchiw alia Szkoły zostały przew iezione do lokalu A rchiw um H istorycznego A rm ii Lądow ej (Services historique de l’A rm ée de terre) do zam ku w V incennes. W trakcie porządkow ania w yodrębniono trzy głów ne kategorie dokum entów : 1) dotyczące dydaktyki i badań; 2) dotyczące adm inistracji i finan ­ sów; 3) akta personalne pracow ników i uczniów . K olejne prace porządkow e zostały podjęte po pow rocie archiw aliów do Palaiseau i reorganizacji archiw um .

O koło 3 000 pudeł (lub teczek) przechow yw anych w bibliotece zostało poddanych opracow aniu. W śród archiw aliów Szkoły w yodrębniono następujące rodzaje do­ kum entacji: 1) R ejestr osób w pisujących się do Szkoły (registre-m atricule), od 1794 r.; 2) Protokóły posiedzeń Rad Szkoły - Rady O rganizacyjnej (Conseil d ’instruction, 1794-1968) i - R ady D oskonalenia (C onseil de perfectionnem ent, od 1799 r.); 3) R ozporządzenia i program y, od 1805 r.; 4) K onspekty lekcji, od 1809 r.; 5) K onkursy dopuszczonych (oceny uzyskiw ane przez dopuszczonych do egzam inów ), od 1852 r. N iektóre archiw alia, m .in. rejestr ukaranych rozpoczy­ nający się w 1805 r., zaginęły. G eneralnie akta Politechniki zostały podzielone na dw a rodzaje: 1) A kta będące rezultatem działalności tej instytucji; 2) A kta nie będące rezultatem jej działalności, lecz jej dotyczące. Do pierw szej z tych grup zaliczono: w ym ienione w cześniej protokoły posiedzeń Rad, dokum entację tw o­ rzoną i pozostaw ioną przez Rady, spraw ozdania z egzam inów w stępnych, etapo­ wych i końcowych, różnego rodzaju raporty dotyczące programu nauczania i zmian w nim dokonyw anych przygotow ane przez dyrekcję naukow ą, korespondencję z ministerstwem nadzorującym, akta personalne uczniów, wykładowców i pracow­ ników , inform acje dotyczące w yposażenia laboratoriów Szkoły. W skład tej grupy archiw aliów w łączono rów nież dokum entację tw orzoną przez uczniów Szkoły w ram ach ich aktyw ności kulturalnej i politycznej, m .in. dzienniki satyryczne, program y różnych m anifestacji. W drugiej grupie znalazły się artykuły prasow e dotyczące instytucji, prace historyczne pośw ięcone jej dziejom , prace uczniów i pracow ników . Ta grupa pow stała poprzez dary lub zapisy. W śród archiw aliów tej instytucji w yodrębnić m ożna zeszyty jednego z uczniów - A tthalina. Znajdują się w śród nich rów nież archiw alia dotyczące Henri B ecquerela, absolw enta (1852) a następnie w ykładow cy fizyki (1876-1 908) w tej instytucji. O bejm ują one m.in. konspekty w ykładów dotyczących zjaw iska prom ieniotw órczości oraz piosenki studenckie dotyczące tego uczonego i karykatury przedstaw iające je g o o so b ę16.

Instytucją, której archiw alia zostały szerzej zaprezentow ane był rów nież Insty­ tut P asteura (1’Institut Pasteur). Początki W ydziału A rchiw alnego tej instytucji zw iązane były z obchodam i 1 00-leciajej pow stania. U roczystości jubileuszow e uśw iadom iły w ażność problem ów grom adzenia, zabezpieczania i przechow yw a­ nia archiw aliów w łasnych. Instytut rozpoczął działalność 14.11.1888 r. Skupił on w okół osoby L ouisa Pasteura w ielu specjalistów z różnych dziedzin wiedzy: lekarzy, w eterynarzy, farm aceutów , chem ików , entom ologów . Instytut był w ielo­ krotnie inicjatorem now ych kierunków badań. W iązały się z tym liczne reorgani­ zacje tej instytucji. Jednym z zadań Instytutu było zabezpieczenie i rozpow szech­ nianie w yników działalności własnej. Realizacji tego celu służył m .in. w ydaw a­ ny przez Instytut periodyk „A nnales de 1’Institut P asteur” . Z aw ierał on opisy rezultatów badań prow adzonych przez poszczególne laboratoria Instytutu bądź

inspirow anych przez nie. K olejną form ą rozpow szechnienia efektów działalności Instytutu były kursy m ikrobiologii technicznej. C elem ich było przygotow anie teoretyczne i praktyczne w zakresie w ydzielenia i identyfikacji różnych bakterii. D la w spółczesnej m ikrobiologii kursy te m iały znaczenie podstaw ow e. P rzyczy­ niły się one do kreow ania szkoły m ikrobiologów , posługującej się m etodam i w ypracow anym i w Instytucie. N astępnie om ów iono zbiory, kolekcje i archiw alia znajdujące się w Instytucie Pasteura. C zęść z nich zw iązana je s t z osobą tw órcy Instytutu. Do takich należy m.in. kolekcja pam iątek naukow ych po nim : przyrządy, naczynia używ ane do eksperym entów naukow ych. K olekcjonow anie pam iątek po Pasteurze było charakterystyczne dla pierw szych trzydziestu lat istnienia Instytutu. W latach dw udziestych obecnego stulecia coraz częściej zaczęły po jaw iać się opinie, iż Instytut nie powinien koncentrow ać się na grom adzeniu pam iątek, lecz stanow ić m iejsce pracy naukow ej. Z tego też pow odu utw orzono M uzeum przy Instytucie. Znalazły w nim m iejsce przedm ioty o charakterze pam iątkow ym , natom iast nie grom adziło ono archiw aliów . Z tego też pow odu w iele m ateriałów tego typu uległo zniszczeniu. Sala „pam iątek naukow ych” została otw arta w In ­ stytucie Pasteura w 1938 r., w pięćdziesiątą rocznicę działalności tej instytucji. W latach pięćdziesiątych Instytut posiadał centrum dokum entacji historycznej. T w orzyły go: zgrom adzone pam iątki naukow e (w sali pam iątek naukow ych), apartam ent P asteura (w raz z w yposażeniem ), ikonografia dotyczącą uczonego (portrety, obrazy, sztychy, rysunki, fotografie, ilustracje), liczne archiw alia i m uze­ um pam iątek dotyczących działalności P asteura (m usée des pastoriens). W trakcie porządkow ania archiw aliów tej instytucji podstaw ow ym problem em była kw estia granic, a zatem zaw artości zespołów archiw alnych stanow iących rezultat działal­ ności tej instytucji. Przedm ioty o charakterze m uzealnym , druki oraz do ku m en ta­ cja były uzupełniającym i się elem entam i obrazującym i historię Instytutu. N a p od ­ staw ie refleksji dotyczącej porządkow ania różnych form pozostałości po działal­ ności Instytutu sform ułow ano postulat o konieczności w spółdziałania pom iędzy archiw istam i i historykam i sztuki, nauki oraz innym i specjalistam i zajm ującym i się zabezpieczaniem i konserw acją obiektów o charakterze m uzealnym . W p rzy­ padku Instytutu P asteura konieczne jest w ypracow anie kom pleksow ych m etod zabezpieczania, konserw acji, opracow ania, udostępniania i up ow szechniania jeg o dziedzictw a. W załączniku do artykułu zaprezentow ano wzory kart opisu różnego rodzaju obiektów 17.

Instytucją, posiadającą bogate archiw alia dokum entujące jej działalność je st O bserw atorium A stronom iczne w Paryżu (l’O bservatoire de Paris). S ą one prze­ chow yw ane w B ibliotece O bserw atorium . K om órka ta przechow uje archiw a­ lia, będące wynikiem działalności O bserw atorium od m om entu jeg o utw orzenia w 1667 r. D użą część archiw aliów stanow ią zapisy i spraw ozdania z obserw acji

astronom icznych, prow adzonych przez osoby zw iązane z placów ką paryską. Z naj­ duje się w śród nich m.in. zbiór „D zienników obserw acji w ykonanych przez O bserw atorium w Paryżu w latach 1671-1798” . Z najdują się w nich zapisy obserw acji w ykonanych przez J.D. C assiniego, zw anego C assinim I. W śród archi­ w aliów znajduje się rów nież dokum entacja ekspedycji geodezyjnych. Odrębny rodzaj dokum entacji stanow ią prace i obserw acje z zakresu m echaniki nieba. W śród nich znajdują się m ateriały dotyczące odkrycia N eptuna przez Le Verriera. K olejna grupa archiw aliów dotyczy zjaw isk m eteorologicznych. Znajdują się w niej m .in. „D zienniki obserw acji m eteorologicznych i m agnetycznych prow a­ dzonych przez O bserw atorium Paryskie w latach 17 85-1798” . W artykule tym w skazano rów nież na w ażniejsze odkrycia z zakresu astronom ii dokonane w O b­ serw atorium w Paryżu. P rzypom niano też, iż w 1887 r. odbył się w nim m iędzy­ narodow y kongres, na którym podjęto decyzje dotyczące opracow ania mapy nieba. W B ibliotece O bserw atorium przechow yw ana jest dokum entacja z zakresu astro­ nomii nie będąca rezultatem działalności tej placów ki. Z najduje się w niej m.in. kolekcja Josepha-N icolasa D elisle’a, rękopisy Le M onniera, L alanda i duża grupa rękopisów D elam bre’a. O publikow ana została duża liczba pom ocy archiw alnych i bibliotecznych obejm ujących zbiory Biblioteki O bserw atorium . B yły wśród nich: inw entarze rękopisów i repertoria. Zbiory te były w ykorzystyw ane w licznych pracach z zakresu historii astronom ii. Szczególnie bogata i różnorodna dokum en­ tacja pow stała w w yniku działalności O bserw atorium w latach 1850-1942. O bej­ m o w ała ona n astęp u jące g rupy tem aty czne: 1) O bserw ato riu m w Paryżu: organizacja, realizacja i projektow anie prac badaw czych, uczestnictw o w działal­ ności publicznej. Problem y funkcjonow ania w okresie w ojny; 2) D ziałalność naukow a: astronom ia, geodezja, Biuro Długości G eograficznej (B ureau des lon­ gitudes), M iędzynarodow e Biuro M iar i W ag (B ureau international des poids et m esures), m eteorologia, M iędzynarodow e Biuro C zasu (B ureau international de l ’heure), sejsm ologia; 3) W yposażenie O bserw atorium ; 4) W spółpraca m iędzy­ narodow a: M iędzynarodow y K om itet Fotograficznej M apy N ieba (C om ité inter­ n a tio n a l de la ca rte p h o to g ra p h iq u e du ciel), k o n tak ty z to w arzy stw am i zagranicznym i, M iędzynarodow a R ada Badań (Conseil international des recher­ ches) oraz rysunki różnych obiektów ; 5) Kontakty z innym i obserw atoriam i. Do artykułu dołączona jest bibliografia dotycząca zbiorów archiw alnych w B ibliotece O bserw atorium w P ary żu 18.

A R C H IW A O SO B ISTE U C ZO N Y C H FR A N C U SK IC H

M ateriały, stanow iące rezultat działalności uczonych francuskich, okreś­ lane m ianem osobistych archiw ów naukow ych (les archives personneles des

scientifiques), przechow yw ane są najczęściej w zbiorach bibliotecznych, rzadziej w archiw ach. W śród licznych m iejsc przechow yw ania należy w skazać n a B iblio­ tekę N arodow ą, B ibliotekę Instytutu F rancuskiego, B ibliotekę C entralną M uzeum Historii Naturalnej oraz biblioteki szkół wyższych i innych instytucji naukowych. T e­ go typu m ateriały przechow yw ane są rów nież w archiw ach instytucji naukow ych. B iblioteka Instytutu Francuskiego przechow uje bogatą kolekcję rękopisów uczonych francuskich. B iblioteka ta jest księgozbiorem pięciu akadem ii tw orzą­ cych Instytut (1) française, 2) inscriptions et belles-lettres, 3) sciences, 4) beaux- arts, 5) sciences m orales et politiques). Istnieje ona od 1795 r. W śród zgrom a­ dzonych w niej m ateriałów rękopiśm iennych znajdują się m .in. prace i korespon­ dencja encyklopedystów i uczonych francuskich X V III w.: C ondorceta, d ’A lem - berta, de L agrange’a. K olekcja rękopisów biblioteki zw iększyła się w sposób wyraźny w X IX w. O bejm ow ała ona prace i korespondencję uczonych, najczęściej członków Instytutu. Znalazły się w niej m.in. archiw a C uviera (350 teczek); m atem atyków : Josepha B ertranda, B oussinesqa, G eorge’a H alphena, Lacroixa, L aplace’a (papiery), L iouville’a, Poinsota; chem ików : M. B erthelota, G rim auxa; fizyków : D ulonga, Fresnela (zeszyty dośw iadczeń); astronom ów : A bb ad ie’a, Ara- go, Biota, D elam bre’a, Janssena, Le V erriere’a; botaników : D ecain e’a, M oquina- T andona (korespondencja). Znalazły się tu także archiw alia członka zagraniczne­ go Instytutu A leksandra H um boldta. A rchiw alia uczonych X X w., podobnie jak uczonych w cześniejszych epok obejm ują korespondencję, prace, dokum entację działalności. W śród uczonych XX w., których archiw alia przechow yw ane są w B ibliotece Instytutu, w ym ienić należy: m atem atyków - D arbouxa, K oenigsa, Le V avasseura, fizyka - B rillouina, paleobotanika - R ene Zeillera, m ineraloga - A lfreda Lacroixa. W latach 1914-1962 opublikow ano katalog tej kolekcji u łatw ia­ jący kw erendy w tych zb iorach19.

N a łam ach francuskiej literatury archiw alnej dokonano szerszej prezentacji archiw aliów L oiusa Pasteura i P ierre’a i M arii C urie, przechow yw anych w B iblio­ tece N arodow ej. M ateriały Pasteura zostały przekazane do B iblioteki w 1964 r. przez jeg o w nuka L ouisa V aléry ’ego-R adota i jeg o żonę. Były one udostępnianie, zgodnie z życzeniem ofiarodaw ców , dopiero po ich śm ierci. S porządzono katalog obejm ujący te m ateriały. A rchiw alia te zaw ierają: 1 ) dokum entację nauki szkolnej uczonego i 2) rękopisy naukow e. D ruga grupa m ateriałów P asteura obejm uje: wykłady, rękopisy prac naukow ych (9 tom ów ), zeszyty dośw iadczeń (ok. 100), korespondencję. M ateriały uczonego zostały poddane, ju ż w B ibliotece, zabiegom konserw atorskim , gdyż przed przekazaniem tej instytucji były przechow yw ane w w arunkach nie zaw sze korzystnych dla dokum entacji p apierow ej20.

A rchiw alia M arii i Piotra C urie przechow yw ane w B ibliotece N arodow ej zostały przekazane do tej instytucji w dwóch partiach. Pierwszą ofiarowali w 1967 r.

spadkobiercy M arii i Piotra Curie. D ruga została przekazana w 1974 r. przez Laboratorium C urie Instytutu R adow ego (1’Institut du radium ). U porządkow ano je w latach 1973-1986. Sporządzono w ów czas indeks alfabetyczny do kart oraz inw entarz. M ateriały te m ają znaczenie podstaw ow e dla badań z zakresu historii nauki. Z aw ierają one m.in. : opisy dośw iadczeń, bruliony, rękopisy prac, odczy­ tów, w ykładów oraz dokum entację działalności naukow ej (m.in. dyplom y N agro­ dy N obla)21. M ateriały te są znane i w ykorzystyw ane przez polskie środow isko historyków nauki.

M iejscem grom adzenia archiw aliów osobistych uczonych je st rów nież B iblio­ teka C entralna M uzeum Historii N aturalnej. B iblioteka ta została utw orzona w 1793 r. i od chwili powstania gromadziła rękopisy w celu ich zabezpieczenia i udo­ stępniania. W zbiorach jej zgrom adzone zostały archiw alia uczonych reprezentu­ jących różne dziedziny w iedzy. Zaprezentow ano szerzej archiw alia następujących uczonych: A ntoine’a-L aurenta de Jussieu (17 48 -183 6, botanika), G eo rg e’a Cu- viera (zoologa i paleontologa) i Henri B ecquerela (fizyka). Zgrom adzone w B i­ bliotece m ateriały dotyczące Jussieu stanow iły rezultat działalności kilku pokoleń tej rodziny zaangażow anych w działalność naukow ą. W śród dokum entacji znala­ zły się m.in.: publikacje i rękopisy prac z zakresu botaniki, m ateriały w ykorzysty­ wane w pracach badaw czych oraz korespondencja. A rchiw alia G .C uviera były rezultatem działalności jednego człow ieka. Znalazły się w nich rękopisy prac, zbiór ikonograficzny, notatki, listy, raporty. W szystkie te m ateriały były w ykorzy­ styw ane przez uczonego w jeg o pracach. W archiw aliach H. B ecquerela, m ających podobnie jak m ateriały Jussieu charakter archiw um rodzinnego, w yróżniono na­ stępujące rodzaje dokum entacji: notesy laboratoryjne, korespondencja, bruliony artykułów i referatów , różne notatki naukow e. A nalizując przydatność tych m ate­ riałów do badań naukow ych, wskazano, iż obrazują one m etody badaw cze stoso­ wane przez uczonych22.

Szerszej prezentacji w literaturze archiw alnej doczekały się m ateriały dotyczą­ ce Henri Pierona (1881-1964), psychologa, dyrektora Laboratorium Psychologii Fizjologicznej na Sorbonie, twórcy Instytutu Psychologii tej uczelni, członka Rady N ajw yższej N arodow ego C entrum Badań N aukow ych (C N R S). A rchiw um uczo­ nego je st przechow yw ane w U niw ersytecie V w Paryżu. Zaw iera ono dokum en­ tację dotyczącą: okresu studiów, życia zaw odow ego, pryw atnego, korespondencję, dokum entację pracy, rękopisy prac, dokum entację adm inistracyjną instytucji, z którym i był zw iązany21.

W grupie zaprezentow anych archiw aliów uczonych znalazły się rów nież m a­ teriały A im e’a C ottona (1869-1951), P aula L angevina (18 72 -1 94 6), fizyka, A l­ freda K astlera (1902-1984), fizyka, Jacquesa M onoda, laureata N agrody Nobla w dziedzinie biologii. Zaw ierają one m ateriały typow e dla tego rodzaju zespołów

archiw alnych: różne form y dokum entacji prac i działalności naukow ej oraz kore­ spondencja. A rchiw alia L angevina są przechow yw ane w zbiorach bibliotecznych natom iast M onoda w A rchiw um Instytutu P asteura24.

PR O B L E M Y W A R T O ŚC IO W A N IA M A T E R IA Ł Ó W N A U K O W Y C H

P roblem y oceny przydatności dokum entacji pow stającej w w yniku działalno­ ści instytucji naukow ych i uczonych dla badań z zakresu nauk historycznych były przedm iotem refleksji historyków nauki oraz archiw istów zajm ujących się tego rodzaju dokum entacją. A nalizy prow adzone w tym zakresie zm ierzały w kierunku ustalenia rodzajów dokum entacji istotnych dla ilustracji w szystkich elem entów procesu historycznego. O m aw iając problem y zw iązane z w artościow aniem dok u­ m entacji astronom icznej, S.D ebarbat, astronom z O bserw atorium w Paryżu i hi­ storyk nauki, wskazała, iż unikatow y charakter inform acji zaw artej w tej doku ­ m entacji, uw arunkow any je st w dużym zakresie cecham i zjaw isk astronom icz­ nych. Podkreśliła, iż do tego rodzaju kategorii należy czas ich trw ania. Jako przykłady w ym ieniła okresy obiegu N eptuna (164 lata) i P lutona (247 lata) w okół Słońca. Z tego też w ynika fakt, iż prow adzenie obserw acji tych zjaw isk nie jest m ożliw e w ciągu życia jednego pokolenia. Pow oduje to, iż zapisy tych obserw acji m ają w yjątkow y charakter. K olejną cechą w arunkującą unikatow y ch arak ter do ­ kum entacji astronom icznej jest w ystępow anie sw oistych zjaw isk astronom icz­ nych (jako przykład podano m.in. ruchy kom et). A nalizując w ykorzystanie zachow anej dokum entacji astronom icznej w badaniach historycznych, stw ierdziła, iż generalnie trudno prognozow ać, jakie rodzaje dokum entacji będą przydatne w badaniach historycznych. Przypom niała, iż w odniesieniu do w spółcześnie tw orzonej dokum entacji astronom icznej postuluje się zachow anie danych ju ż opracow anych, niszczenie zaś danych nieopracow anych, m ających ch arakter ro­ boczy. W skazała, iż w iększość m ateriałów źródłow ych, w ykorzystanych w pra­ cach z zakresu historii astronom ii, m iała w łaśnie charakter m ateriałów roboczych. P odkreśliła przy tym, iż zm iany warsztatu badaw czego astronom a uw arunkow ane są w yposażeniem technicznym . W prow adzenie kom puterów jak o jed n eg o z n a­ rzędzi pracy przyczyniło się do dew aluacji innych niż elektroniczne sposobów dokum entow ania obserw acji astronom icznych, takich jak: notatki, notesy czy generalnie dokum entacja papierow a. W skazała przy tym , iż elektroniczny zapis tego rodzaju danych przyczynia się do ich lepszej czytelności, a tym sam y m sprzyja bardziej praw idłow ym interpretacjom tych źródeł. Podkreśliła, iż tw orzona w spół­ cześnie dokum entacja badań astronom icznych jest olbrzym ia i ze w zględu na w ysokie koszty przechow yw ania nie m oże być grom adzona w całości. Próby w ydzielenia dokum entacji mającej charakter historyczny i charakter czasow y

zaw sze pow inny być poprzedzone analizam i dokonyw anym i przez osoby zajm u­ jące się tego rodzaju dokum entacją. A utorka poruszyła rów nież kw estie zw iązane

z gromadzeniem, zabezpieczaniem i przechowywaniem archiwów osobistych astro­ nomów. W skazała przy tym na liczne czynniki zagrażające tego typu archiwaliom25. R ozw ażania dotyczące kryteriów w artościow ania dokum entacji tworzonej w trakcie badań naukow ych prow adzą także do stw ierdzenia, iż jedn ym z istotnych elem entów oceny jest m ożliw ość pow tórnego w ykorzystania zgrom adzonej doku­ m entacji. Istotnym aspektem jest zatem jej w artość i przydatność naukow a. P rob­ lem ten dotyczy w rów nym zakresie dokum entacji zapisanej na papierze, jak i na nośnikach elektronicznych. Przechow yw anie danych zapisanych w postaci ele­ ktronicznej stw arza rów nież różnego rodzaju problem y natury technicznej. W ska­ zuje się przy tym na rozbieżności w zakresie potrzeb uczonych prow adzących badania w danej dziedzinie i potrzeb oraz postulatów historyków nauki. M ateriały nieprzydatne z punktu w idzenia prow adzonych aktualnie badań m ogą okazać się interesujące dla historyków nauki26.

P rzedm iotem refleksji archiw istyki francuskiej były rów nież kw estie w iążące się ze strukturą zespołów archiw alnych, pow stających w w yniku działalności in­ stytucji naukow ych. W e francuskich teoriach archiw alnych zaobserw ow ać m ożna tezę generalną zakładającą, iż archiw a instytucji naukow ych składają się z dwóch rodzajów dokum entacji: 1) pow stającej w w yniku działalności adm inistracyjnej instytucji - „archiw alia adm inistracyjne” i 2) pow stającej w w yniku działalności naukow ej - „archiw alia naukow e”27. W iększość rozw ażań pośw ięconych doku­ m entacji pow stającej w trakcie działalności instytucji naukow ych przyjm uje to założenie jak o punkt w yjścia. Jednocześnie celem archiw istów francuskich stało się opisanie i w yodrębnienie rodzajów dokum entacji stanow iącej części składow e „dokum entacji a następnie archiw aliów adm inistracyjnych” i „dokum entacji a na­ stępnie archiw aliów naukow ych” . Realizacji tych założeń służą prace prow adzone w zakresie opracow ania archiw aliów instytucji naukow ych oraz podejm ow anych prób ustalenia reguł polityki grom adzenia owych archiw aliów w tego typu placów ­ kach. W tym ostatnim zakresie stosuje się rów nież m etody ankietow ania instytucji i osób tw orzących tego rodzaju dokum entację. D ziałania takie zostały opisane w literaturze na przykładzie Państw ow ego Instytutu B adań A gronom icznych (l’Institut national de la recherche agronom ique). D okonano generalnego podziału archiw aliów Instytutu na 1) dokum entację w ytw orzoną w ram ach działalności adm inistracyjnej i 2) dokum entację pow stającą w trakcie działalności naukow ej. W grupie pierw szej w yodrębniono dw ie podgrupy: 1.1. dokum entację adresow aną do adm inistracji centralnej Instytutu i 1.2. dokum entację pozostającą w jednostce badaw czej. W pierw szej z tych podgrup w yodrębniono cztery rodzaje dokum en­ tacji. Znalazły się w śród niej : spraw ozdania z postępu w badaniach prow adzonych

przez określoną kom órkę, fiszki zaw ierające oceny kadr Instytutu dokonyw ane w cyklu dw uletnim , indyw idualne spraw ozdania z postępu w badaniach, do k u m en ­ tacja konkursów . W drugiej podgrupie w yodrębniono trzy rodzaje dokum entacji: spraw ozdania i protokóły z posiedzeń naukow ych, odpow iedzi na oferty, inw enta­ rze m ateriałów . W grupie drugiej archiw aliów , określonej m ianem „archiw alia naukow e”, w yodrębniono trzy podgrupy: 2.1. dokum entacja opracow ana i 2.2. m ateriały w arsztatow e (les docum ents interm édiaires), 2.3. kolekcje m ateriałów do prow adzonych badań. W pierw szej podgrupie w yodrębniono następujące ro ­ dzaje dokum entacji: prace i artykuły opublikow ane, m ateriały niepublikow ane (w tym często nie spełniające kryteriów staw ianych m ateriałom przew idzianym do publikacji). W drugiej podgrupie w yróżniono: zeszyty laboratoryjne, repertoria techniczne i protokoły eksperym entów , zbiory fiszek i danych nieopracow anych. fotografie i film y naukow e. Kolekcje m ateriałów (biologicznych) podzielono na kolekcje m ateriałów : a) żyw ych i b) m artw ych. W trakcie tych czynności w yod­ rębniono więc 7 rodzajów dokum entacji o charakterze adm inistracyjnym i 8 ro­ dzajów dokum entacji o charakterze naukow ym . W Instytucie rozesłano ankietę do pracow ników naukow ych z pytaniem , który z rodzajów dokum entacji zaw iera n aj­ bardziej istotne dane z punktu w idzenia działalności i historii instytucji i w zw iązku z tym w ym aga szczególnego zabezpieczenia. N a podstaw ie udzielonych odp ow ie­ dzi stw ierdzono, iż publikacje Instytutu stanow ią ten rodzaj dokum entacji, który zaw iera najistotniejsze dane dotyczące jeg o działalności. N ajw ięcej kontrow ersji ujaw niło się w kw estii ocen dotyczących m ateriałów niepublikow anych oraz m ate­ riałów w arsztatow ych. Podkreślono, iż istnieją trudności w w ypracow aniu racjo ­ nalnych i precyzyjnych kryteriów umożliwiających w sposób sprawny zachow yw a­ nie w artościow ych i elim inow anie mniej w artościow ych rodzajów doku m en tacji28.

A R C H IW A L IA N A U K O W E JA K O Ź R Ó D Ł A DO H IST O R II N A U K I

K orespondencja n a u k o w a -ja k o elem ent stanow iący jed n o z bardziej istotnych źródeł w procesie rekonstrukcji zjaw isk z zakresu historii nauki - stała się przed­ m iotem refleksji i szczególnego zainteresow ania ze strony badaczy tej dziedziny wiedzy. B yła ona rów nież częstym obiektem edycji naukow ych. W e francuskiej literaturze archiw alnej w idoczne jest w yodrębnienie korespondencji naukow ej jako odrębnego, specyficznego rodzaju w ym iany listow nej. O kreślenie „ko resp on ­ dencja naukow a” odnosić m ożna zarów no do korespondencji dotyczącej spraw naukowych, jak i korespondencji uczonych. Pierwsze obejmować m oże nie tylko ko­ respondencję prow adzoną pom iędzy uczonym i. Drugi rodzaj korespondencji d o ­ tyczyć m oże nie tylko spraw naukowych. Przedmiotem prezentacji i analiz była prze­ de w szystkim korespondencja uczonych X V III w. - chem ików : A.L. L avoisiera,

L.B. G uytona de M oreau, C.L. B ertholleta. O m ów iono cechy charakterystyczne tego rodzaju źródeł. N a pierw szym m iejscu w ym ieniono rozproszenie geograficz­ ne korespondencji jednej osoby, na kolejnym - zw iązaną z tym - przynależność do różnych zbiorów i zespołów archiw alnych. R efleksje pośw ięcone koresponden­ cji naukow ej koncentrow ały się wokół poszukiw ania jej form specyficznych. W skazano na duże zróżnicow anie treści i form korespondencji jak o czynnika utrudniającego jej klasyfikację. N a podstaw ie tych rozw ażań w yodrębniono nastę­ pujące form y specyficzne korespondencji naukow ej: spraw ozdania z eksperym en­ tów i noty krytyczne z lektur, listy polecające osób do osób zajm ujących się nauką, notatki ku pamięci. Analizując funkcje korespondencji w życiu naukowym XVIII w. w skazano na jej rolę w tw orzeniu środow isk naukow ych oraz upow szechnianiu inform acji o najnow szych odkryciach naukow ych29.

Przedm iotem refleksji, odnoszącej się do źródeł służących rekonstrukcji pro­ cesów z dziedziny historii nauki, było rów nież w ykorzystanie źródeł fonograficz­ nych i autobiografii w ustalaniu najnow szych faktów z tego zakresu. O m ów iono je n aprzykładzie w yw iadów i autobiografii fizyków , w tym także osób zw iązanych z C ER N w G enew ie30. W rozw ażaniach pośw ięconych źródłom do historii chorób i m edycyny w skazano na dotychczas niew ykorzystyw ane w badaniach z tego zakresu „B iuletyny”, zaw ierające inform acje dotyczące przyczyn zgonów w P a­ ryżu w latach 1806-1856, przechow yw ane w archiw um departam entu S eine31. O m ów iono rów nież potrzebę organizacji archiw ów w instytucjach m edycznych w celu zabezpieczenia źródeł do historii m edycyny32. P row adząc rozw ażania ge­ neralne w zakresie źródłoznaw stw a historii nauki w skazano na konieczność sto­ sow ania zasady kom plem entam ości m ateriałów źródłow ych dla praw idłow ego opisu i interpretacji zjaw isk z tej dziedziny w iedzy33.

* *

*

R ozw ażania pośw ięcone archiw om naukow ym , dotyczące różnych aspektów ich tw orzenia i w ykorzystania, zaw ierały refleksje dotyczące zarów no problem a­ tyki generalnej, jak i kw estii szczegółow ych. Znalazły się w śród nich kw estie pojęć i klasyfikacji, analizy dotyczące zawartości i form poszczególnych zespołów i grup dokum entacji oraz problem atyka w ykorzystania i interpretacji różnych rodzajów źródeł na potrzeby historii n auki. R efleksje te, stanow iące wspólny dorobek historii nauki i archiw istyki francuskiej, uśw iadam iają bogactw o i różnorodność form życia naukow ego i zw iązane z nim bogactw o i różnorodność instytucji naukow ych, działalności uczonych oraz tw orzonych na ich podstaw ie rodzajów dokum entacji, które następnie stają się archiw aliam i. R efleksje te służą podkreśleniu roli nauki i jej dorobku w tw orzeniu historii i kultury francuskiej.

Przypisy

1 O. W e 1 f e 1 é : L ’éprouvette archivée. Réflexions sur les archives e t les m atériaux

docum entaires issus de la pratiqu e scientifique contem poraine. „La Gazette des A rchives”

Nr 163, 1993 s.354.

2 T. C h a r m a s s o n : Présentation. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 101. 3 T. C h a r m a s s o n : Présentation.„La Gazette des Archives” Nr 179,1997 s.299. 4 G. B e a u j o u a n : L ’exploitation des archives scientifiques. „La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 103-105.

5 T. C h a r m a s s o n : Présentation.„La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.299. 6 P. B r e t [rec.]: Direction des Archives de France, Les arch ives person n elles des

scientifiques. Classem ent et conservation p a r Thérèse Charmasson, Christiane Dem eul- naere-D ouyère, Catherine G aziello et D enise O gilvie, avan t p ro p o s d ’Alain E rlande- Brandenburg, directeu r de A rchives de France, Paris, A rchives nationales, 1995, 9 7 p.

„La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.4 5 5 -4 5 6 .

7 P. B e r t h o n : Les archives de l ’A cadém ie des Sciences.„La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s .l 15; C. D e m e u l e n a e r e - D o u y è r e : A rch ives académ iqu es et

stratégie scien tifiqu es:l’exem ple de Louis Pasteur. „La Gazette des Archives” Nr 179,

1997 s.390-4 0 7 ; H istoire et m ém oire de l ’A cadém ie des sciences. G uide de recherches (opr. pod kierunkiem É. B r i a n i C. D e m e u l n a e r e - D o u y è r e ) . Paris 1996.

8 C. B 1 o n d e 1 [rec.]: Éric Brian et Christiane D em eulnaere-D ouyère (sous la

direction d ’), H istoire et m ém oire de l ’A cadém ie des sciences. G uide d es recherches, Paris,

Lavoisier, Technique et documentation, 1996. „La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997

s.454—455.

9 P. B e r t h o n : Les archives..., s.l 1 5 -1 2 1.

10 C. D e m e u l n a e r e - D o u y è r e : Archives académ iques...,s.390—407. 11 Y. L a i s s u s : Les archives scientifiques du Muséum national d ’histoire naturelle.

„La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 106-114.

12 C. G a z i e 11 o : N otes de travail et p a p ie rs personn els de savants: Jussieu, Cuvier,

Becquerel.„La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.3 8 0 -3 8 9 .

13 Y . L a i s s u s : Les archives scientifiques du Muséum national d'h istoire naturelle.

„La Gazette des A rchives” Nr 145,1989 s. 106-114.

14 C. F o n t a n o n : Les archives du C onservatoire national d es arts et métiers. Leur

utilisation p o u r les travaux du bicentenaire. „La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997

s.3 0 3 -3 1 3 .

15 T. G i r a r d : L ’intervention d ’un professionnel d es archives dans un gran d

établissem ent scientifique: l ’exem ple du C on servatoire n ational des arts et m étiers. „La

Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s .3 1 4-320.

16 C. B i 11 o u x : Les archives de l ’École polytechnique. „La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s . 125-135.

l7 D. O g i 1 v i e : A rchives scientifiques: un patrim oine dans tous ses états.„La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.43 7 -4 5 3 .

18 N .D aliès: Les archives C la bibliothèque de l'O bservatoire de Paris. „La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s .3 2 1-331.

19 F.Dumas: Les m anuscripts scientifiques conservés à la bibliothèque d e l ’Institut.

„La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 122-124.

20M.L. Prévost: Le fo n d s P asteur à la Bibliothèque national.„La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 164-170.

21 M. S a c q u i n - M o u l i n : Le fo n d s Curie à la Bibliothèque nationale.„La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 171-177.

22 C. G a z i e 11 o : N otes de travail et p a p iers personnels de savants: Jussieu, Cuvier,

Becqurel.„La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.3 8 0 -3 8 9 .

23 F. P a r o t : Les archives d ’Henri Piéron.„La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 145-149.

24 T. C h a r m a s s o n : Les archives d ’A im é Cotton. „La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 145-149: B. B e n s a u d e - V i n c e n t , C. B l o n d e l , M. M o n n e r i e :

Les archives de P aul Langevin à l ’Ecole supérieure de physique et de chim ie industrielles.

„La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 150-153; D. D e m é 1 1 i e r : Les archives

d ’A lfre d K a stler. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s . 154-158; D. O g i 1 v i e : Le

fo n d s M onod et les archives de l ’Institut Pasteur.„La Gazette des Archives” Nr 145, 1989

s . 159-163.

25 S. D é b a r b a t : Usages scientifiques et difficultés d ’em ploi des archives

astronom iques. „La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s .33 2 -3 4 3 .

26 O. W e 1 f e 1 é : L 'éprouvette archivée...,s.349-358.

27 Por. m.in. Les archives p ersonelles des scientifiques (T. C h a r m a s s o n i in.). Paris 1995; O. W e 1 f e 1 é : L ’éprouvette archivée...,s.3 4 9-358.

28 M. J e a n , M. P o u p a r d i n : Les archives des unités de recherche: le poin t de

vue des scientifiques de l ’Institut national de la recherche agronom ique (I.N.R.A.). „La

Gazette des Archives” Nr 176, 1997 s.2 8 -4 9 .

29 P. B r e t : Formes et fonction s d e la correspondence scientifique autour de la

Révolution: Lavoisier, G uy ton de M orveau et Berthollet, chim istes et éoistoliers (1772-

1822). „La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.3 5 5-379.

30 D. P e s t r e : Archives orales et autobiographiques. Le cas des ph ysiciens dans la

seconde m oitié du XXe siècle. Sources et questions. „La Gazette des Archives” Nr 179,

1997 s.4 2 5 -4 3 6 .

31J . N . B i r a b e n : Sources inexplorables de l ’histoire d es m aladies et de la médecine. „La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.3 4 4-348.

32 H. C h a m b e f o r t : P our une organisation cles archives de l ’Institut national de

33 J. G a u d i 1 1 i è r e : M ais q u ’est-ce donc que l ’expérience P yjam a? C ah ier de laboratoire, correspondance, a rticles et au tobiograph ies com m e sou rces p o u r l ’h istoire

de la biologie contem poraine.„La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.408-424.

Archiwa naukowe we Francji (wybór bibliografii)

Les archives p ersonn elles scientifiques. C lassem ent et conservation (p a r Thèrèes Char- masson, Christiane D em eulnaere-D ouyère, Catherine G aziello et D enise O gilvie). Paris 1995.

B e a u j o u a n G.: L ’exploitation des archives scientifiques. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 103-105.

B e n s a u d e - V i n c e n t B., B l o n d e l C., Monnerie M., Les archives de Paul

Langevin à l ’Ecole supérieure de physique et d e chim ie industrielles.„La Gazette

des Archives” Nr 145, 1989 s .150-153.

B e r t h o n P.: Les archives de l'Académie des Sciences. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s .115-121.

B i 11 o u x C.: Les archives de l ’École polytechnique.„La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s.125-135.

B i r a b e n J.N.: Sources inexplorables de l ’histoire des m aladies et de la m édecine.„La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.344-348.

B r e t P. : Formes et fonction s de la correspondance scientifiques autour de la Révolution: Lavoisier, Guyton de M orveau et Berthollet, chim istes et épistoliers (1 7 7 2 -1 8 2 2 ). „La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.355-379.

C h a m b e f o r t H.: P our une organisation des archives de l ’Institut n ational de la san té

e t de recherche m édicale. „La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.349—351.

C h a r m a s s o n T.: Les archives d ’A im é Cotton. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 145-149.

D a 1 i è s N : Les archives à la bibliothèque de l ’O bservatoire de Paris. „La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.321-331.

D é b a r b a t S.: Usages scientifiques et difficultés d ’em ploi des arch ives astronom iques. „La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.332-343.

D e m é l l i e r D.: Les archives d ’A lfred K astler. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s.154-158.

D e m e u l e n a e r e - D o u y è r e C.: A rchives académ iques et stratégie scientifiques:

l ’exem ple de Louis Pasteur. „La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.390^107.

D u m a s F.: Les m anuscripts scientifiques conservés ci la bibliothèque de l ’Institut. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 122-124.

F o n t a n o n C.: Les archives du C onservatoire national des arts e t métiers. Leur

utilisation p o u r les travaux du bicentenaire. „La Gazette des A rchives” Nr 179,

1997 s.3 0 3 -3 1 3 .

G a u d i 11 i è re J.P.: M ais q u ’est-ce donc que l ’expérience P yjam a? C ah ier de laboratoire,

correspondance, articles et autobiographies com me sources p o u r l ’histoire de la

biologie contem poraine.„La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.4 0 8 -4 2 4 .

G a z i e 1 1 o C.: N otes de travail e t papiers personnels de savants: Jussieu, Cttvier,

Becquerel.„La Gazette des Archives” Nr 179, 1997 s.3 8 0 -3 8 9 .

G i r a r d T.: L'intervention d ’un professionnel des archives dans un gran d établissem ent

scientifique: l ’exem ple du Conservatoire national des arts et m étiers. „La Gazette

des A rchives” Nr 179, 1997 s .3 14-320.

H istoire et mem oire de l ’A cadém ie d es sciences. Guide des recherches (sous la direction

d ’Éric Brian et Christiane D em eulenaere-D ouyère).Paris 1996.

J e a n M., P o u p a r d i n M.: Les archives des unités de recherche: le p oin t de vue des

scientifiques de l ’Institut national de la recherche agronom ique (I.N.R.A.). „La

Gazette des A rchives” Nr 176, 1997 s.2 8-49.

L a i s s u s Y.: Les archives scientifiques du Muséum national d ’histoire naturelle.„La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s . 106-114.

O g i I v i e D.: Archives scientifiques: un patrim oine dans tous ses états.„La Gazette des A rchives” Nr 179, 1997 s.4 3 7 -4 5 3 .

O g i 1 v i e D.: Les fo n d s M onod et les archives de l ’Institut Pasteur. „La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 159-163.

P a r o t F.: Les archives d ’Henri Piéron. „La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 145-149.

P e s t r e D. : A rchives orales et autobiographiques. Le cas des physiciens dans la seconde

m oitié du XXe sidcle. Sources et questions.„La Gazette des A rchives” Nr 179,1997

s.4 2 5 -4 3 6 .

P r é v o s t M.L.: Le fo n d s Pasteur à la bibliothèque national.„La Gazette des Archives” Nr 145, 1989 s. 164-170.

S a c q u i n - M o u l i n M.: Le fon ds Curie à la Bibliothèque nationale.„La Gazette des A rchives” Nr 145, 1989 s. 171-177.

W e 1 f e 1 é O.: L ’éprouvette archivée. Reflexions sur les archives et les matériaux

docum entaires issus de la pratique scientifique contem poraine. „La Gazette des