K ron ika
1053
Po om ów ieniu spraw organizacyjnych, zw iązanych z zaproszeniem gości za granicznych (z Czechosłowacji) na obydwie szkoły historii organizowane w tym roku, przewodniczący zam knął posiedzenie.
W rócisław a B ergan dy
(Poznań)
INSTYTUT HISTORII NAUKI, OŚWIATY I TECHNIKI
SYMPOZJUM „LEKI NATURALNE W TRADYCJI NAUKOWEJ I LUDOWEJ”
W dniach 18-19 V 1988 r. odbyło się w Ciechanowcu sym pozjum „Leki na turalne w tradycji naukowej i ludow ej”, zorganizowane przez Pracownię Historii Farm acji Instytutu Historii Nauki, O światy i Techniki PA N oraz Muzeum Rol nictw a im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu.
Sym pozjum to zgromadziło zainteresow anych tem atyką reprezentantów róż nych dziedzin wiedzy. U czestniczyli w nim przedstaw iciele nauk farm aceutycz
nych, m edycznych, hum anistycznych oraz nauk społecznych.
Obrady otworzył dyrektor Muzeum Rolnictwa mgr Kazim ierz U szyński, który p owitał uczestników , a następnie przedstaw ił rys historyczny Muzeum.
W czasie sympozjum odbyły się 3 sesje.
Sesji przedpołudniowej w dniu 18 maja przewodniczyła prof. Zofia Jerzm anow ska (Akadem ia Medyczna w Łodzi).
Pierw szy referat plenarny noszący tytuł „Ewolucja leków w św ietle zw iązków człowieka z przyrodą” w ygłosiła doc. Barbara Kuźnicka — kierownik Pracow ni H istorii Farm acji Instytutu Historii Nauki, O św iaty i Techniki PAN.
Autorka zwróciła uwagę na następujące problemy: głów ne tendencje w ew o lucji leków w czasach now ożytnych (X V I-X X w.); w spółczesne problemy farm acji i m edycyny na tle zagrożeń środowiskowych; przyczyny renesansu zainteresow ań ziołolecznictw em i innym i form ami m edycyny alternatyw nej; propozycje zintegro w anych badań nad historią lekoznaw stw a w Polsce.
Referentka przywiązuje specjalną w agę do m ożliw ości zbadania dziejów pol skiego lekoznaw stw a w całokształcie kultury narodowej. Uważa, że należy znaleźć metodę, która um ożliwiałaby w ykorzystanie w yników pochodzących z w arsztatu badawczego przyrodnika, historyka, etnologa i dialektologa, przy jednoczesnym w ykorzystaniu m ateriałów archeologicznych, paleobotanicznych, terenowych badań etnograficznych, opracowań językoznawców oraz w spółczesnych osiągnięć fitoche- mii i farm akologii. Przedstawiona tem atyka — zdaniem autorki -— w skazuje na rozległe m ożliw ości badawcze.
W ystąpienie doc. B. Kuźnickiej nasunęło w iele reflek sji i w yw ołało ożywioną dyskusję. Jako pierwszy w ystąpił prof. Stan isław K ohlm unzer stw ierdzając, że w iele leków stosowanych w spółcześnie w yw odzi się z m edycyny ludow ej. Trzeba w ięc szukać w starych annałach. Sporo leków odzyskano ostatnio z m edycyny hinduskiej, egipskiej czy południowoam erykańskiej. Prof. Kohlm unzer poinform o wał o nowym czasopiśmie etnofarm aceutycznym „Journal of Ethnopharm acology”. W opinii doc. Jana Grzybka św iat m edyczny in teresuje się lekiem roślin nym, przykładem czego jest działająca od 2 lat w K rakowie Poradnia Ziołolecznicza (przy A kadem ickiej Spółdzielni Pracy „Zdrowie”). W poradni tej współpracują ze sobą lekarz i farm aceuta, opierając się na doświadczeniach w spółczesnego
lecznictwa, lecz w ykorzystując również elem enty dawnego lekoznaw stw a ludo wego.
W ypowiedź doc. Grzybka stanow iła przykład, że leki pochodzenia roślinnego robią ogromną karierę także w m edycynie oficjalnej. W ielkie rezerwy tkw ią w nierozpoznanych do tej pory przez m edycynę oficjalną — pod względem przy datności leczniczej — ziołach. W iele z nich do dnia dzisiejszego nadal jest stoso w anych w m edycynie ludowej.
K olejny dyskutant, prof. Jan Kozłowski, podzielił się wrażeniam i z przebiegu obrad M iędzynarodowego K ongresu Fitoterapii w Kolonii, gdzie om awiano pod staw ow e sprawy zw iązane z lekiem roślinnym.
Drugiej części sesji przedpołudniowej przewodniczył prof. Tadeusz Bieńkow ski (Instytut H istorii Nauki, O św iaty i Techniki PAN). W ygłoszone referaty przed staw iały roślinę z punktu widzenia folklorysty, historyka sztuki oraz etnografa. Doc. H elena Kapełuś, folklorystka z Instytutu Badań Literackich PAN, w re feracie pt. „Rola i m iejsce roślin leczniczych w folklorze polskim ” m ówiła o ży w ej w ciąż tradycji w obyczajowości w iejskiej, przejawiającej się obecnością roślin leczniczych i trujących zarówno w obrzędach kościelnych, jak i świeckich. R efe rentka w ym ieniła także m otyw y roślinne — w tym w zm ianki o roślinach lecz niczych — w folklorze pieśni i prozie ludowej.
Inny kierunek badań przedstaw iony został przez m gr Marię Kluk, historyka sztuki z Muzeum Narodowego w Warszawie, w referacie pt. „Symbolika roślin leczniczych w m alarstw ie europejskim czasów now ożytnych”. Sym boliczne ozna kowania roślin w dziełach m alarskich pojaw iły się w w iekach średnich.
Badania sym boliki roślinnej i farm aceutycznej przynoszą w iele cennych infor macji z zakresu historii leków naturalnych.
Kolejny referat pt. „Etnologiczne zainteresowania rośliną” w ygłosił doc. Adam Paluch z Katedry Etnografii U niw ersytetu Łódzkiego. Przedstawiona została rola i znaczenie rośliny w różnych kulturach etnicznych. Na św iecie obserwuje się duże zainteresow anie etnobotaniką, m.in. w Indiach pow stało Św iatow e T ow a rzystwo Etnobotaniczne. W Polsce ta dyscyplina naukowa dopiero zaczyna się rozwijać. Badania prowadzone są głów nie w 2 ośrodkach: w Pracow ni Historii Farm acji Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN oraz w Katedrze Et nografii U niw ersytetu W rocławskiego. Podkreślić należy także pionierskie prace etnobotaniczne, prowadzone przez M. H enslową i jej publikacje z tej dziedziny. Autor zwrócił uwagę, że stan badań nad ziołolecznictw em ludowym jest n iew y starczający. W iele jest prac opisowych, brakuje natom iast syntez, ukazujących roślinę w pełnym kontekście kulturowym .
W dyskusji, jaka w yw iązała się po 3 om ówionych referatach, głos zabrali: doc H. Kapełuś, doc. W. Budziszewska, prof. S. Kohlmunzer, dr M. Henslowa, dr W. Jaroniewski.
Sesji popołudniowej w dniu 18 maja, poświęconej historii nauki oraz etno- farmacji, przewodniczył prof. Stanisław Kohlmunzer (Akadem ia Medyczna w Kra kowie).
Prof. Tadeusz Bieńkow ski, historyk nauki i ośw iaty, w ygłosił referat pt. „Ka m yki zdrowia i szczęścia — m ineralogiczna magia i m edycyna”. Autor przedsta w ił zarys dziejów powstania, rozwoju i schyłku zainteresow ania m inerałami jako lekam i naturalnym i i talizmanam i. Zainteresow ania te p ow stały wśród ludów sta rożytnego Wschodu, żyjących na terenach zasobnych w kam ienie drogocenne. Na obszarach słow iańskich za kam ienie lecznicze i szczęśliw e uważano bursztyn i opal. Rozwojowi analizy chem icznej surow ców farm akognostycznych (zioła, w ody m i
K ron ika
1055
Farm acji Instytutu H istorii Nauki, O św iaty i Techniki PAN) pt. „Balneochem ia i fitochem ia — m etody badawcze w I połow ie X IX w iek u ”. Autorka p rzedstaw iła szybki rozwój m etod w ykonyw ania analizy organicznej, w yw ołany odkryciam i pierwszych alkaloidów (morfina — F. W. Sertürner 1805). W podobny sposób ukazana została ew olucja procesu badawczego w ód m ineralnych.
W kolejnym referacie dr W ładysław Szczepański om ów ił le k i pochodzenia zw ie rzęcego w 12 farm akopeach polskich — od 1560 do 1970 r. S tw ierdził on, że w d aw nych farm akopeach leki pochodzenia zwierzęcego b yły dość liczne.
: N astępnie mgr Iw ona Arabas z Pracow ni H istorii Farm acji m ów iła o środ kach narkotycznych w herbarzach polskich X V I i XVII w . Autorka porów nała in form acje o środkach narkotycznych w trzech polskich zielnikach renesansow ych:
Stefana Falim irza, Marcina z Urzędowa oraz Szym ona Syreniusza.
Ostatni referat pt. „Magiczne aspekty pozyskiw ania roślin ” w ygłosił mgr Zbi gniew Libera z K atedry Etnografii U niw ersytetu W rocławskiego.
Problemom językoznaw stwa oraz ziołolecznictw a poświęcona była sesja w dniu 19 maja. Przew odniczył jej doc. Adam Paluch.
Dr Ludwika W ajda-Adam czykowa z W yższej Szkoły Pedagogicznej w Kra kowie, w referacie pt. „Nazwy roślin leczniczych” przekazała cenne inform acje o polskim n azew nictw ie roślin leczniczych w ujęciu historycznym .
W dalszej części obrad przedstawiono prace poświęcone ziołolecznictw u w m e dycynie ludow ej oraz w w eterynarii.
Mgr Lidia Czyż w ygłosiła referat pt. „Ziołolecznictw o ludow e — m ateriały działu etnograficznego Muzeum Okręgowego w Rzeszow ie”, om aw iające lecznictw o ludow e Rzeszowiaków, L asowiaków i Podgórzan na podstaw ie m ateriałów F ran ciszka Kotuli, zebranych w latach sześćdziesiątych. N astępnie lekarz w eterynarii Jerzy Jastrzębski z Muzeum Okręgowego w Łom ży m ówił o tradycji lecznictw a ziołowego zw ierząt. Autor przedstawił sposoby leczenia zw ierząt przy pomocy ziół, a także poglądy rolników na ziołolecznictw o zw ierząt w oparciu o badania prze prowadzone na terenach północno-wschodniej Polski. Ostatni referat pt. „Roślina w w eterynarii lasow iackiej” w ygłosił mgr Jacek Pieczonka z Muzeum W si R a domskiej.
Na zakończenie sesji doc. A. Paluch zapoznał uczestników sym pozjum z na desłaną pracą doc. Jana Tyszkiewicza z Instytutu Historycznego U niw ersytetu W arszawskiego pt. „Ubóstwo leków naturalnych stosow anych przez Tatarów lite w sko-polskich i przyczyny tego zjaw iska”.
Na w niosek uczestników sym pozjum w yw iązała się dyskusja, dotycząca przy szłości badań nad zagadnieniam i, którym pośw ięcone b yły obrady.
Żywą reakcję w yw ołało w ystąpienie prof. Leszka Kuźnickiego, który p ow ie dział, że tem atyka sym pozjum znacznie w ykroczyła poza jej tytuł. W każdym re feracie podkreślano w yjątkow ą rolę roślin w kulturze i gospodarce. Zaproponował w związku z tym zorganizowanie następnej sesji naukowej, poświęconej znaczeniu rośliny w kulturze narodowej. K olejni dyskutanci mgr Andrzej Syroka i m gr Ja romir Jeszke zaproponowali pow ołanie zespołu interdyscyplinarnego pod patrona tem Pracow ni H istorii Farm acji, grupującego uczonych różnych specjalności w celu koordynacji oraz ujednolicenia metod. Podkreślali, że takie zespoły in terd y scyplinarne istnieją już w innych krajach, w Polsce natom iast badania są roz proszone w różnych instytucjach. Propozycja ta spotkała się z żyw ym aplauzem zebranych. Także doc. A. Paluch opowiadał się za koordynacją badań, podkreśla jąc w agę problem ów m etodologicznych, którym należy pośw ięcić w ięcej uwagi. Doc. H. K apełuś w ysunęła propozycję podjęcia starań o w łasn e czasopism o, które dałoby zainteresow anym dostęp do w ielu cennych m ateriałów. W niosek ten
parli doc. A. Paluch i mgr I. Arabas. N atom iast doc. W. Budziszewska zwróciła uwagę na potrzebę sporządzenia kartotek roślin i ich zastosowania, łącznie z p eł nym m ateriałem bibliograficznym.
W zakończeniu sym pozjum doc. Barbara Kuźnicka podsum owując i zam yka jąc obrady, podkreśliła interdyscyplinarny charakter sesji. Jest to dla przyszłości badań nad historią lekoznaw stw a bardzo ważne.
W Pracow ni Historii Farm acji prowadzone są prace w 2 kierunkach: 1) historii nauki — głów nie historii farm acji i chem ii — oraz 2) etnofarmacji, dziedziny z pogranicza nauk przyrodniczych i hum anistycznych. K ierunek pierwszy repre zentow any jest przez Zespół Historii Farm acji i Chemii, drugi — przez Sem inarium Etnofarm aceutyczne (obydwie instytucje działają pod patronatem Pracowni). W tej sytuacji problemy, którym poświęcone było sympozjum, mogą być rozw ijane w ramach Sem inarium, aż do czasu, gdy •— być m oże — pow stanie inny zespół ba dawczy. Propozycja rozpoczęcia starań o czasopismo, które byłoby poświęcone etno- naukom przyrodniczym jest słuszna i celow a. Istnieją już w św iecie takie pisma, jak „Journal of Ethnopharm acology”, „Curare”, „Ethnobotanik”. Jednak realia dnia dzisiejszego m ałą stwarzają nadzieję na pow ołanie podobnego czasopism a w P ol sce. Mimo to Pracownia w pełni popiera projekt i będzie sprzyjać w szelkim w tym kierunku działaniom. Problem opracowania pełnej kartoteki roślin leczniczych jako m ateriału dokum entacyjnego jest bardzo w ażny ze w zględu na planowany słow nik historycznych nazw synonim icznych roślin leczniczych w Polsce. Od w ielu lat gro m adzone m ateriały do kartotek gatunków będą m iały nowy wzór zapisu.
B eata W ysakow ska
(Warszawa)
WIZYTA DRA R. FUNDARKA W POLSCE
W dniach 24-27 V 1988 r. przebywał w Polsce, na zaproszenie Instytutu H i storii Nauki, O światy i Techniki PAN, dr Radoslav Fundarek, w ybitny historyk farm acji, twórca Muzeum Farm acji w B ratysław ie.
Celem pobytu dra Fundarka było zapoznanie się z działalnością Pracowni H i storii Farm acji, zajmującej się tem atyką zbliżoną do jego zainteresowań oraz na w iązanie współpracy w zakresie etnofarm acji.
26 m aja 1988 r. odbyło się seminarium Pracow ni H istorii Farmacji, na któ rym dr R. Fundarek w ygłosił referat pt. „Z badań nad historią leków naturalnych w S łow acji”. Zainteresow ania dra R. Fundarka skupiają się w okół historii leków pochodzenia naturalnego (roślinnych, zw ierzęcych i m ineralnych) oraz historii lecz nictw a ludowego. Bierze on udział w opracow yw aniu programu badawczego „Roz wój leków naturalnych w Słow acji od czasów najdaw niejszych do chw ili obecnej”. W sw ojej pracy badawczej autor korzysta przede w szystkim z rękopisów, jak np. XVII w. rękopisy liptow skie (oryginał znajduje się w Budapeszcie, w B ratysław ie są fotokopie), XVIII w. orawski rękopis poświęcony lekom roślinnym , czeskie her barze z XVI w., farm akopee stosow ane na terenie Słow acji (Augsburska, W iedeńska i Praska).
Dr Fundarek współpracuje z etnografam i (z Zakładem Etnografii Wydziału Filozoficznego U niw ersytetu w B ratysław ie w zakresie etnofarmacji) oraz z języ koznawcam i (z Instytutem Języka Słow ackiego w zakresie term inologii botanicz nej). Jednak do tej pory nie dopracowano się wspólnej metody działania. Prof.
