Wartości progowe stanu chemicznego JCWPd a klasyfikacja jakości wód podziemnych

Wartoœci progowe stanu chemicznego JCWPd

a klasyfikacja jakoœci wód podziemnych

Pawe³ M. Leœniak

, Zbigniew Nowicki

, Andrzej Sadurski

, Les³aw Skrzypczyk

Threshold values of the chemical status of ground-water bodies and the national quality classification of groundwater. Prz. Geol., 63: 179–185

A b s t r a c t. The paper deals with implementing water directives of the European Union and making them consistent with national regulations. It has been indi-cated how the existing national law (Regulation of the Ministry of Environment, July 23, 2008) attaches the threshold values of good chemical status in EU direc-tives to the national quality classification. Advanta-ges, disadvantages and consequences of leaving them together, as well as a proposal of their disentanglement have been given.

Keywords: natural baseline, threshold values, groundwater chemical status, groundwater quality classification

Parlament Europejski 23 wrzeœnia 2000 r. zatwierdzi³ Ramow¹ Dyrektywê Wodn¹ (2000/60/WE), która stanowi podstawê legislacji dla zagospodarowania i ochrony œrodo-wiska wodnego w Europie. W 2006 r. wesz³a w ¿ycie Dyrektywa Wód Podziemnych (2006/118/WE) w sprawie m.in. ochrony jednolitych czêœci wód podziemnych (JCWPd) przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu. W zwi¹z-ku z wejœciem w ¿ycie powy¿szych dyrektyw, wszystkie kraje Unii Europejskiej (UE) zobowi¹zane zosta³y do zmodyfiko-wania swojego prawodawstwa dotycz¹cego gospodarowa-nia wodami powierzchniowymi i podziemnymi, w tym tak¿e oceny stanu chemicznego w JCWPd, w celu zapew-nienia spójnoœci z prawodawstwem UE chroni¹cym œrodo-wisko w tym zasoby wodne.

W Polsce do oceny jakoœci wód podziemnych od 1993 r. stosowana jest klasyfikacja jakoœci wód podziemnych, która sk³ada siê z piêciu klas (B³aszyk i in., 1993; Maciosz-czyk & Kazimierski, 2003). Po wprowadzeniu w 2006 r. w krajach UE Dyrektywy Wód Podziemnych (DWP), war-toœci progowe oceny stanu wymagane przez Uniê Euro-pejsk¹ powi¹zano z graniczn¹ III klas¹, w krajowej klasyfikacji jakoœci (opracowan¹ przez Witczaka, 2004, 2005), poprzez za³o¿enie równowa¿noœci wartoœci progo-wych elementów fizykochemicznych2. Warto wspomnieæ, ¿e Unia Europejska nie wymaga stosowania ¿adnej dodat-kowej klasyfikacji jakoœci wód podziemnych ponad obo-wi¹zuj¹c¹ ocenê stanu chemicznego JCWPd.

Celem artyku³u jest podjêcie dyskusji dotycz¹cej za-gadnieñ powi¹zania krajowej klasyfikacji jakoœci wód podziemnych z wartoœciami progowymi elementów fizy-kochemicznych w JCWPd. W artykule przedstawiono ist-niej¹ce krajowe rozwi¹zania prawne oraz poruszono zagadnienia zwi¹zane z koniecznoœci¹ ich modyfikacji. Proponuje siê, w przysz³ej nowelizacji Rozporz¹dzenia Ministerstwa Œrododowiska z 23 lipca 2008 r. (Dz.U. 2008 nr 143 poz. 896) zwanego dalej rozporz¹dzeniem (2008),

uniezale¿nienie wartoœci progowych, wykorzystywanych w ocenie stanu chemicznego wód podziemnych, od warto-œci granicznych klasyfikacji jakowarto-œci wód podziemnych. Poniewa¿ kryteria wydzielania klas jakoœci wymienione w rozporz¹dzeniu s¹ nieprecyzyjne, dlatego zosta³y poda-ne tak¿e alternatywpoda-ne propozycje ich modyfikacji, w tym propozycja rozdzielenia oceny stanu JCWPd od klasyfika-cji jakoœci wód podziemnych.

OCENA STANU CHEMICZNEGO I KLASYFIKACJA JAKOŒCI WÓD

PODZIEMNYCH W ŒWIETLE AKTUALNEGO PRAWA KRAJOWEGO

Zalecenia zawarte w dyrektywach wodnych (RDW i DWP) implementuje do prawa polskiego obowi¹zuj¹ce rozporz¹dzenie (2008), które zawiera m.in. definicje dob-rego i s³abego stanu chemicznego, szczegó³owe wytyczne dotycz¹ce oceny stanu wód podziemnych w JCWPd, jak równie¿ sposoby graficznego przedstawiania wyników ocen stanu chemicznego.

W rozporz¹dzeniu (2008) przyjêto tak¿e klasyfikacjê jakoœci wód podziemnych nie maj¹c¹ zwi¹zku z wymienio-nymi wy¿ej dyrektywami UE. Wykorzystano w nim rów-nie¿ wartoœci t³a hydrochemicznego i wartoœci progowe, wyzanczone przez Witczaka (2004, 2005) na podstawie danych literaturowych i niektórych wyników oznaczeñ sk³a-du chemicznego wód podziemnych G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) oraz wyników monitoringu PIG-PIB z 2003 r. dla 55 elementów fizykochemicznych, tych samych co uwzglêdniane w klasyfikacji jakoœci wód podziemnych. Mo¿liwoœæ regionalizacji hydrogeochemicz-nej, która zosta³a dopuszczona przez DWP w 2006 r. i nie mog³a byæ brana pod uwagê w trakcie wyznaczenia t³a i war-toœci progowych przez Witczaka (Witczak, 2004, 2005). Wczeœniejsza (B³aszyk i in., 1993), ale zmodyfikowana

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; pawel.lesniak@pgi.gov.pl, zbigniew.nowicki@pgi.gov.pl, andrzej.sadurski@pgi.gov.pl, les³aw.skrzypczyk@pgi.gov.pl.

2

Element fizykochemiczny – stê¿enie sk³adnika chemicznego lub wartoœæ wskaŸnika fizykochemicznego. P.M. Leœniak Z. Nowicki A. Sadurski L. Skrzypczyk

(Witczak, 2004, 2005) i obecnie równolegle obowi¹-zuj¹ca w Polsce (Rozporz¹dzenie, 2008), klasyfikacja jakoœci wód podziemnych s³u¿y okreœleniu przydatnoœci wód podziemnych do celów zaopatrzenia w wodê i sk³ada siê z piêciu klas jakoœci (wartoœci graniczne) dla ka¿dego elementu fizykochemicznego (Witczak i in., 2013). Ocenê stanu chemicznego – w punktach – powi¹zano (Roz-porz¹dzenie, 2008) z krajow¹ klasyfikacj¹ jakoœci w taki sposób, ¿e dla ka¿dego elementu fizykochemicznego war-toœci¹ graniczn¹ III klasy jakoœci jest wartoœæ progowa (TV), co oznacza , ¿e wody od I do III klasy zaliczano do stanu dobrego, a wody w klasach IV–V do stanu s³abego.

Wytyczne zawarte w dyrektywie wód podziemnych daj¹ mo¿liwoœæ wyboru wielkoœci obszaru, dla którego s¹ wyznaczane wartoœci progowe. Mog¹ byæ one (ale nie musz¹) ustalane na poziomie kraju, dorzecza (lub czêœci dorzecza miêdzynarodowego), jak równie¿ na poziomie jed-nolitej czêœci wód podziemnych lub grupy JCWPd (RDW, art. 3 pkt 2). Jak wspomniano w obecnie obowi¹zuj¹cym rozporz¹dzeniu zarówno wartoœci progowe, jak i t³o hydro-geochemiczne odnosz¹ siê do ca³ego kraju. Poniewa¿ jednak warunki geologiczne, hydrodynamiczne i hydro-geochemiczne w strefie wymiany wód podziemnych na terenie Polski s¹ doœæ zró¿nicowane, zaistnia³a uzasadnio-na potrzeba opracowania nowych wartoœci t³a hydrogeo-chemicznego i wartoœci progowych, uwzglêdniaj¹cych regionalizacjê hydrogeochemiczn¹ Polski (przy uwzglêd-nieniu ca³ej sieci monitoringu wód podziemnych).

W opracowaniu Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego (PIG-PIB) dla G³ównego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska (GIOŒ), sfi-nansowanym przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowi-ska i Gospodarki Wodnej (NFOŒiGW) w 2013 r. (PIG-PIB, 2013), przedstawiono istniej¹cy stan prawny dotycz¹cy oceny stanu chemicznego JCWPd i klasyfikacji jakoœci wód podziemnych w punktach monitoringowych, jak

rów-nie¿ oszacowano wartoœci t³a i wartoœci progowe w podzia-le na 4 regiony hydrogeochemiczne kraju w oparciu o punkty sieci monitoringu krajowego wód podziemnych. Opracowanie uwzglêdnia przyrodnicze aspekty zró¿n-icowania chemizmu wód podziemnych w zale¿noœci od budowy geologicznej i mo¿e ewentualnie stanowiæ podsta-wow¹ bazê do opracowania nowych aktów prawnych.

W artykule przedstawiono najwa¿niejsze, dyskusyjne zagadnienia dotycz¹ce rozdzielenia oceny stanu chemiczne-go i klasyfikacji jakoœci wód podziemnych.

PROPOZYCJA REGIONALIZACJI HYDROGEOCHEMICZNEJ KRAJU

Przyjêto nastêpuj¹ce kryteria podzia³u Polski na regio-ny hydrogeochemiczne:

1. Typy petrologiczno-geochemiczne utworów, w który-ch wystêpuj¹ poziomy wodonoœne w strefie intensywnej wymiany wód podziemnych, przyjêto – analogicznie jak przy wstêpnej charakterystyce geologicznej JCWPd – utwory krzemionkowe i wêglanowe.

2. Sposób wystêpowania wód podziemnych w strefie intensywnej wymiany tych wód. G³ówne zastosowane wy-dzielenia obejmuj¹ wody w utworach porowych i szczeli-nowych oraz szczelinowo-krasowych, wg podzia³u IHM Europe (2008).

3. Kryterium hydrodynamiczne, zwi¹zane z szybkoœci¹ wymiany wód, tj. czasem przep³ywu wód podziemnych na drodze od strefy zasilania do strefy drena¿u. Przedmiotem analizy by³a przede wszystkim tzw. strefa aktywnej wymia-ny wód podziemwymia-nych, która na Ni¿u Polskim odnosi siê do g³êbokoœciowego zasiêgu wystêpowania wód s³odkich. Na terenie Polski wynosi ona zazwyczaj ok. 200–250 m.

W omawianym opracowaniu PIG-PIB wprowadzono pojêcie „strefa intensywnej wymiany wód podziemnych”, w odró¿nieniu od strefy aktywnej wymiany (jw.), a dane i informacje dotycz¹ce tej strefy mia³y decy-duj¹cy wp³yw w procesie decyzyjnym dotycz¹cym regionalizacji. Strefa ta, dla której przyjmuje siê czas wymiany wód poni¿ej 50 lat, ma na terenie Polski œredni¹ g³êbokoœæ ok. 40–50 m, a zosta³a wyznaczona na podstawie analizy wyników oznaczeñ trytowych wykona-nych w latach 2005–2007 w niemal 600 próbkach wód podziemnych, pobranych z ponad 400 otworów sieci krajowej monitoringu wód podziemnych (Nowicki, 2010).

4. Bezpoœredni zwi¹zek wydzielonych re-gionów z granicami jednolitych czêœci wód pod-ziemnych – grupowanie JCWPd w obrêbie wyz-naczonych regionów (ryc. 1).

Analiza dostêpnych materia³ów hydrogeo-logicznych, w tym przede wszystkim istnie-j¹cych podzia³ów regionalnych Polski, map mi¹¿szoœci utworów czwartorzêdowych, map g³êbokoœci wystêpowania s³odkich (zwyk³ych) wód podziemnych, modeli pojêciowych JCWPd oraz schematów przep³ywu wód w obrêbie JCWPd, doprowadzi³y do wydziele-nia na terenie Polski 4 regionów hydrogeoche-micznych A, B, C, D (ryc. 1).

Ryc. 1. Regiony hydrogeochemiczne Polski Fig. 1. Hydrogeochemical regions of Poland

W wyznaczonych regionach hydrogeochemicznych kraju okreœlono t³o hydrogeochemiczne dla wszystkich 55 elemen-tów fizykochemicznych, wymienionych w rozporz¹dzeniu (2008). Stwierdzono niewielkie zró¿nicowanie t³a hydroge-ochemicznego pomiêdzy regionami dla nastêpuj¹cych eleme-ntów fizykochemicznych: NH4, Zn, NO3, Fe, Mn, NO2, Cl,

Ca, HCO3.

PROPOZYCJE OKREŒLENIA WARTOŒCI PROGOWYCH OCENY STANU CHEMICZNEGO

I WARTOŒCI GRANICZNYCH KLASYFIKACJI JAKOŒCI

W opracowaniu PIG-PIB (2013) wyznaczenie wartoœci progowych, które s³u¿¹ do systematycznego sporz¹dzania oceny stanu wód podziemnych, opiera siê na oszacowaniu wartoœci t³a hydrogeochemicznego elementów fizykoche-micznych dla czterech regionów i przyjêtych wartoœci refe-rencyjnych. Wartoœciami referencyjnymi mog¹ byæ stan-dardowe wartoœci dla wód pitnych, standardy œrodowisko-we lub wartoœci ekotoksykologiczne dla danego elementu fizykochemicznego (Wendland i in., 2008). Sposób okreœ-lania zarówno wartoœci t³a, jak i wartoœci progowych nie jest jednolity w krajach UE, pomimo rekomendacji wska-zanych do okreœlenia wartoœci progowych (Mûller i in., 2006) i rozwiniêtych w licznych publikacjach (Wendland i in., 2008; Marandi & Karoo, 2008) w postaci prostych algorytmów. Zgodnie z nimi wartoœci progowe elementów fizykochemicznych nie przekraczaj¹ dopuszczalnego zakresu wartoœci referencyjnych danych elementów.

Przed wyznaczeniem wartoœci progowych, wed³ug pro-cedur wskazanych przez Wendlanda i in. (2008), Marandi & Karoo (2008), przyjêto nastêpuj¹ce kryteria wyboru prób:

– wartoœci progowe nie mog¹ przekraczaæ dopuszczal-nego zakresu wartoœci okreœlonych dla wód pitnych wska-zanych przez ministra zdrowia (Dz.U. 72, poz.466, 2010) z wy³¹czeniem istotnych sk³adników geogenicznych, np. Fe i Mn;

– dla elementów fizykochemicznych nie uwzglêdnio-nych w Rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia z dnia 20.04.2010 r. i w normie UE 98/83/EC, przyjêto jako wartoœci progowe mediany elementów fizykochemicznych charakterystycz-ne dla butelkowanych wód pitnych Europy (Reinmann & Birke, 2010). Przyjêcie tych wartoœci jest za³o¿eniem roboczym. W miarê lepszego rozpoznania chemizmu wód podziemnych wartoœci te bêdzie mo¿na skorygowaæ czy uœciœliæ;

– oszacowane wartoœci progowe mog¹ podlegaæ korek-tom eksperckim uwzglêdnij¹cych pochodzenia zanieczy-szczeñ. Elementami fizykochemicznymi wymagaj¹cymi w tym wypadku traktowania eksperckiego s¹ Fe i Mn, któ-rych pochodzenie jest naturalne – geogeniczne, a stê¿enia w jakich wystêpuj¹, przekraczaj¹ normy dla wód pitnych. Dyrektywa Wód Podziemnych zaleca, ¿eby tam gdzie jest to mo¿liwe, uwzglêdniono tak¿e w³aœciwoœci toksyczne, dyspersyjne, trwa³oœæ (kinetykê rozk³adu) oraz zdolnoœci bioakumulacyjne. W opinii autorów niniejszego artyku³u, przy takim postêpowaniu zaciera siê zró¿nicowanie wyni-kaj¹ce z merytorycznie uzasadnionych kryteriów iloœcio-wych i nadu¿ywanie takie wymogu dyrektywy dopuszcza na arbitralne przyjêcie wartoœci progowych.

Dla elementów fizykochemicznych, dla których zos-ta³y ustalone dopuszczalne wartoœci dla wód pitnych (war-toœci referencyjne), war(war-toœci progowe oszacowano wg algorytmu (Marandi & Karoo, 2008):

je¿eli NBL< REF wtedy: TV(1)= (NBL + REF)/2 je¿eli NBL³ REF wtedy: TV(2)= NBL gdzie:

NBL – poziom t³a naturalnego elementu fizykochemiczne-go (przyjêto percentyl 90),

REF – wartoœæ referencyjna elementu fizykochemicznego (np. wg wartoœci dopuszczalnych dla wody przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi ustanowionych przez ministra zdrowia), TV(n)n=1,2– wartoœæ progowa dobrego stanu chemicznego

oddzielaj¹ca wody o dobrym stanie chemicznym od wód o stanie s³abym.

Uwzglêdniaj¹c regiony hydrogeochemiczne, okreœlono nowe wartoœci t³a hydrogeochemicznego i wartoœci progo-we dobrego stanu chemicznego dla 55 elementów fizyko-chemicznych.

Z kolei przyjête w propozycji PIG-PIB zmodyfikowa-ne kryteria okreœlania klas jakoœci wód podziemnych do celów zaopatrzenia w wodê s¹ nastêpuj¹ce:

do klasy I (klasa bardzo dobrej jakoœci wód

podziem-nych) proponuje siê kwalifikowaæ ka¿d¹ wodê podziemn¹, w której wartoœæ ka¿dego elementu fizykochemicznego w punkcie poboru, mieœci siê w zakresie stê¿enia wyzna-czonego t³a hydrogeochemicznego (10 i 90 percentyl) dla tego elementu, co oznacza, ¿e wartoœæ elementu fizykoche-micznego jest kszta³towana wy³¹cznie w wyniku natural-nych procesów zachodz¹cych w wodach podziemnatural-nych (wg dostêpnej wiedzy);

do klasy II (klasa dobrej jakoœci wód podziemnych)

proponuje siê kwalifikowaæ ka¿d¹ wodê podziemn¹, w której wartoœæ przynajmniej jednego elementu fizyko-chemicznego w punkcie poboru jest równa lub przekracza górny zakres wartoœci wyznaczonego t³a hydrogeoche-micznego dla tego elementu fizykochehydrogeoche-micznego, ale war-toœæ ¿adnego elementu nie przekracza 75% wartoœci do-puszczalnej dla wód pitnych;

do klasy III (klasa zadawalaj¹cej jakoœci wód

ziemnych) proponuje siê kwalifikowaæ ka¿d¹ wodê pod-ziemn¹, w której wartoœæ przynajmniej jednego elementu fizykochemicznego w punkcie poboru jest wy¿sza lub rów-na 75% wartoœci dopuszczonej dla wód pitnych dla tego elementu fizykochemicznego, ale wartoœæ ¿adnego ele-mentu nie przekracza wartoœci tego eleele-mentu fizykoche-micznego dopuszczalnej dla wód pitnych;

do klasy IV (klasa niezadawalaj¹cej jakoœci wód

pod-ziemn¹, w której wartoœæ przynajmniej jednego elementu fizykochemicznego w punkcie poboru przekracza wartoœæ elementu fizykochemicznego przyjêt¹ dla wód pitnych, ale dla ¿adnego elementu fizykochemicznego nie przekracza dwukrotnej wartoœci przyjêtej dla wód pitnych;

do klasy V (klasa niezadawalaj¹cej jakoœci wód

ziemnych) proponuje siê kwalifikowaæ ka¿d¹ wodê pod-ziemn¹, w której wartoœæ przynajmniej jednego elementu fizykochemicznego w punkcie poboru przekracza podwo-jon¹ wartoœæ przyjêt¹ jako dopuszczaln¹ dla wód pitnych dla tego elementu fizykochemicznego.

Tak zmodyfikowane definicje klas jakoœci precyzyjnie je okreœlaj¹, nie odwo³uj¹c siê do „wyraŸnego lub s³abego wp³ywu dzia³alnoœci cz³owieku”, jak to ma miejsce w obo-wi¹zuj¹cym rozporz¹dzeniu (2008).

DYSKUSJA SKUTKÓW WPROWADZENIA REGIONALIZACJI HYDROGEOCHEMICZNEJ

KRAJU I UNIEZALE¯NIENIA KLASYFIKACJI JAKOŒCI OD WARTOŒCI PROGOWYCH

Wed³ug Witczaka (2005, s. 66), zalet¹ wydzielenia klas jakoœci jest „mo¿liwoœæ monitorowania antropogenicznych zmian sk³adu wody jeszcze w czasie fazy pocz¹tkowej przejœcia do klas ni¿szych”. Jest to pogl¹d dyskusyjny,

Ryc. 2. Dotychczasowa klasyfikacja jakoœci wód podziemnych oparta na wartoœciach progowych (Rozporz¹dzenie MŒ, 2008) i jej modyfikacja w zwi¹zku z regionalizacj¹ (PIG-PIB, 2013)

Fig. 2. Current groundwater quality classification based on threshold values designated in 2008, and the new proposal (PIG-PIB, 2013) involving regionalization

Ryc. 3. Zlewnia Wis³oka na tle regionów hydrogeochemicznych Fig. 3. TheWis³ok watershed against hydrogeochemical regions A and D

bowiem do monitorowania (w czasie) antropogenicznych zmian sk³adu wody podziemnej nie jest niezbêdna klasyfi-kacja jej jakoœci, natomiast wystarczy przeprowadziæ ana-lizê trendu zmian wytypowanych elementów fizyko-chemicznych (co jest zgodne z zaleceniami UE). Klasyfi-kacja jakoœci wód podziemnych, je¿eli ma nadal funkcjo-nowaæ, wymaga krytycznego spojrzenia i korekty, np. nieprecyzyjnego opisu klas jakoœci (wp³yw, wyraŸny wp³yw lub brak dzia³alnoœci cz³owieka na wartoœci przyj-mowane przez wartoœci elementów fizykochemicznych), niezgodnoœci z DWP takich jak „ocenê stanu chemicznego przeprowadza siê, ustalaj¹c klasê jakoœci wód podziem-nych…”(Rozporz¹dzenie, 2008, § 4 ust. 2), czy te¿ reko-mendacji wykorzystywania œrednich arytmetycznych przy ocenie stanu w stosunku do zbiorów elementów fizykoche-micznych, które zwykle nie maj¹ rozk³adu normalnego itd. (Rozporz¹dzenie, 2008).

W istniej¹cym ustawodawstwie (Rozporz¹dzenie, 2008) w¹tpliwoœci budzi uzale¿nienie ustalania wartoœci progo-wych elementów fizykochemicznych, charakterystycznych dla JCWPd od wartoœci granicznych klas jakoœci. Klasyfi-kacja jakoœci dotyczy wody jako surowca do zaopatrzenia ludnoœci w punktach poboru, a wartoœci progowe oceny stanu s¹ miernikami ogólnego stanu chemicznego wód podziemnych, uwzglêdniaj¹cego zakres interakcji z eko-systemami wodnymi, pochodzeniem zanieczyszczeñ i in. (DWP, 2006, za³. 2). Jest to wiêc zasadnicza niespójnoœæ powi¹zania wartoœci progowych i wartoœci granicznych klasyfikacji jakoœci.

Potencjalnie wa¿nym mankamentem pozostawienia dowi¹zania wartoœci progowych oceny stanu do klasyfika-cji jakoœci jest ewentualna zmiana wartoœci progowych wynikaj¹ca np. z arbitralnej decyzji Komisji Europejskiej, która wymusza³aby koniecznoœæ zmiany wartoœci granicz-nej III klasy jakoœci wód podziemnych i konsekwentnie pozosta³ych klas jakoœci. Istotnym tego przyk³adem mo¿e byæ narzucenie przez KE krajom cz³onkowskim UE warto-œci progowej dla azotanów wynosz¹cej 50 mg/dm3, cho-cia¿ wartoœæ ta ró¿ni siê drastycznie od t³a naturalnego, które w Polsce wynosi 0,00–3,24 mg/dm3 wg PIG-PIB, (2013) a 0–5 mg/dm3wed³ug Rozporz¹dzenia (2008).

Nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê, ¿e w istniej¹cym ustawo-dawstwie (Rozporz¹dzenie, 2008) wartoœci progowe zosta³y wykorzystane w klasyfikacji jakoœci wód podziem-nych, jako równowa¿ne III klasie jakoœci wód, ale ich ewentualne zastosowanie, uwzglêdniaj¹ce podzia³ na regiony, wymaga³oby zró¿nicowania regionalnego klasyfi-kacji jakoœci wód podziemnych (ryc. 1, 2) przynajmniej dla tych elementów fizykochemicznych, które maj¹ zró¿ni-cowane regionalnie wartoœci progowe.

Spowodowa³oby to zwiêkszenie liczby stron tabeli z klasyfikacj¹ jakoœci wód podziemnych, ale nie to jest naj-wa¿niejsz¹ wad¹ takiej integracji. Niesie to tak¿e inne praktyczne problemy w porz¹dku prawno-administracyj-nym, które wyst¹pi¹ zw³aszcza na obszarach granicznych regionów hydrogeochemicznych. Przyjmijmy bowiem, ¿e dokumentacja hydrogeologiczna wybranego obszaru zlew-niowego obejmuje dwa regiony o zró¿nicowanych warto-œciach progowych (ryc. 3, region A i B). Przy jednakowym stê¿eniu, np. rozpuszczonego ¿elaza w dwóch regionach, punkty te bêd¹ klasyfikowane jako maj¹ce ró¿ne klasy jakoœci.

Konsekwencj¹ utrzymania równowa¿noœci pomiêdzy wartoœci¹ progow¹ a III klas¹ jakoœci by³oby zró¿-nicowanie klas jakoœci w regionach, a przecie¿ klasyfika-cja jakoœci wód musi byæ jednolita na obszarze kraju.

Z tego powodu w opracowaniu PIG-PIB (2013) zapro-ponowano uniezale¿nienie klasyfikacji jakoœci wód pod-ziemnych od wartoœci progowych oceny stanu. Postuluje siê zast¹pienie wartoœci progowych przez wartoœci referen-cyjne elementów fizykochemicznych dla wód pitnych, któ-re pe³ni³yby rolê wartoœci granicznych III klasy jakoœci. W przypadkach braku wartoœci referencyjnych w postaci wartoœci dopuszczalnych dla wód pitnych, wykorzystanoby wartoœci dotycz¹ce elementów fizykochemicznych dla butelkowanych wód pitnych z obszaru Europy (Reinmann & Birke, 2010). Dotyczy to nastêpuj¹cych referencyjnych elementów fizykochemicznych: Sn, F, Co, K, Ti, W, Ca, HCO3. Wprowadzenie wartoœci elementów

fizykoche-micznych referencyjnych dla wód pitnych jako wartoœci granicznych III klasy pozwoli³oby unikn¹æ zró¿nicowania regionalnego klasyfikacji jakoœci wód podziemnych i jest jedynym sposobem pozostawienia jednolitej dla ca³ego kraju klasyfikacji jakoœci wód pod-ziemnych (ryc. 4).

Przyjmuj¹c III klasê jakoœci jako zbiór war-toœci dopuszczalnych dla wód pitnych, klasyfi-kacja jakoœci mog³aby pe³niæ dotychczasow¹ rolê i byæ stosowana jednolicie w ca³ym kraju. Niezale¿ne sposoby okreœlania stanu wód w JCWPd i ich jakoœci by³yby wiêc zgodne z ustawodawstwem europejskim i krajowym.

Za oddzieleniem klasyfikacji jakoœci wód podziemnych od oceny stanu chemicznego prze-mawia tak¿e, wskazany w aktach prawnych, zakres wykonywanych oznaczeñ. Dla potrzeb krajowej klasyfikacji jakoœci obowi¹zkowe jest analizowanie 55 elementów fizykochemicz-nych, zgodnie z rozporz¹dzeniem (2008). Jednak¿e dla potrzeb oceny stanu JCWPd zaleca siê ozna-czenia 32 elementów fizykochemicznych (Roz-porz¹dzenie, 2011), z których 12 (arsen, kadm, o³ów, rtêæ, amoniak, chlorki, siarczany,

trój-Ryc. 4. Klasyfikacja jakoœci wód podziemnych oparta na wartoœciach progowych (PIG-PIB, 2013) wykorzystuj¹ca wartoœci dopuszczalne dla wód pitnych jako III klasy jakoœci (propozycja) – bez regionalizacji; NWP – wartoœci elementów fizykochemicznych dopuszczalnae dla wód pitnych

Fig. 4. Groundwater quality classification based on threshold values designated in (PIG-PIB, 2013), with the use of drinking water limit as quality class III (proposal) – without regionalization, NWP – limit values for drinking water

chloroetylen, tetrachloroetylen, przewodnoœæ) jest wymaga-nych przez DWP. Nie ma ¿adnego merytorycznego uzasadnienia, ¿eby wyniki oznaczeñ w ocenie stanu che-micznego elementów fizykochemicznych, takich jak np. Fe, Mn, U, tlenu i wielu innych, traktowaæ jako wskaŸniki zanieczyszczeñ. Koniecznoœæ selektywnego wykorzystwania tych oznaczeñ do oceny ogólnej chemizmu wód, identyfika-cji naturalnych procesów hydrogeochemicznych i tych trak-towanych jako wskaŸniki zanieczyszczeñ, powinna jasno wynikaæ z aktualnych aktów prawnych. Warto tu wspo-mnieæ, ¿e do wykonania oceny stanu przeprowadza siê tysi¹ce analiz fizykochemicznych. Postulat selekcji ozna-czanych elementów fizykochemicznych wykorzystywa-nych do oceny stanu wód podziemwykorzystywa-nych JCWPd jest jednym z wa¿niejszych w niniejszym artykule.

Nieuchronnie nasuwa siê tak¿e pytanie, czy jest potrze-ba utrzymywania klas jakoœci wód podziemnych? Takiej klasyfikacji nie ma ¿aden z krajów UE. W Polsce klasyfi-kacja jakoœci zosta³a wprowadzona jako pewnego rodzaju odpowiednik klas jakoœci wód powierzchniowych. Warto jednak zwróciæ uwagê na fakt, ¿e w przypadku wód po-wierzchniowych ich z³a jakoœæ niemal zawsze wynika z obecnoœci zanieczyszczeñ antropogenicznych, których spektrum jest niezwykle szerokie i podlega zmianom w ró¿nych prach roku oraz podczas stanów powodziowych lub suszy hydrologicznej. Klasy jakoœci wód powierzch-niowych na ogó³ doœæ dobrze odzwierciedlaj¹ stan zanie-czyszczeñ, przy czym s¹ równie¿ wygodne do oceny stanu i kierunku zmian hydrochemicznych. Zupe³nie inaczej przedstawia siê sytuacja w odniesieniu do wód podziem-nych. Klasa jakoœci wód podziemnych na terenie Polski najczêœciej zale¿y od miejscowych warunków hydrogeo-chemicznych (g³ównie od zawartoœci Fe i Mn), a wysokie wartoœci cech fizykochemicznych maj¹ zazwyczaj przy-czyny geogeniczne. To, ¿e wody podziemne wpadaj¹ w zakres klasy IV i V klasyfikacji jakoœci tylko sporadycz-nie jest efektem oddzia³ywañ antropogenicznych, i z regu³y ich zasiêg jest lokalny. Klasyfikacja jakoœci wód podziem-nych ma znaczenie jedynie przy ocenie zakresu ich uzdatnia-nia w przypadku poboru do celów konsumpcyjnych.

PODSUMOWANIE

Przedstawione zagadnienia zwi¹zane z implementacj¹ dyrektyw wodnych UE do ustawodawstwa polskiego mog¹ skutkowaæ nastêpuj¹cymi modyfikacjami w zakresie aktu-alizacji rozporz¹dzenia (2008):

1. Pozostawienie obecnego stanu wyra¿onego w Roz-porz¹dzeniu Ministerstwa Œrodowiska z dn. 23 lipca 2008 r., w którym wartoœci progowe oceny stanu chemicznego s¹ jednoczeœnie przypisane do wartoœci granicznych III klasy jakoœci wód podziemnych (bez regionalizacji hydrogeo-chemicznej kraju) i skorygowanie definicji klas, jak w ni-niejszym opracowaniu.

2. Rezygnacja z planów regionalizacji hydrogeoche-micznej i oddzielenie klasyfikacji jakoœci wód podziem-nych od wartoœci progowych oceny stanu chemicznego. Taki wariant sprzyja uproszczeniu legislacji krajowej.

3. Rezygnacja z planów regionalizacji hydrogeoche-micznej i usuniêcie klasyfikacji jakoœci wód podziemnych. Jest to najbardziej uproszczony wariant rozwi¹zania omawia-nych zagadnieñ, a przy selekcji analizowaomawia-nych elementów fizykochemicznych pozwoli zracjonalizowaæ koszty analiz.

4. Wprowadzenie regionalizacji hydrogeochemicznej kraju. Konsekwencj¹ regionalizacji bêdzie oddzielenie klasyfikacji jakoœci wód podziemnych (która musi byæ jed-nolita dla ca³ego kraju) od wartoœci progowych oceny sta-nu chemicznego (które mog¹ byæ zró¿nicowane w kraju). Jest to propozycja autorów (PIG-PIB, 2013).

5. Wprowadzenie regionalizacji hydrogeochemicznej i utrzymanie powi¹zania pomiêdzy klasyfikacj¹ jakoœci a ocen¹ stanu. Nie zalecane.

6. Uwzglêdnienie regionalizacji hydrogeochemicznej i usuniêcie klasyfikacji jakoœci wód podziemnych. Taka sytuacja istnieje w wiêkszoœci pañstw Unii.

Zespó³ PIG-PIB, dzia³aj¹c na zamówienie GIOŒ, reko-mendowa³ rozwi¹zanie w punkcie 4., jednak¿e nale¿y wspomnieæ, ¿e warunkiem wykonania opracowania mia³o byæ uwzglêdnienie regionalizacji kraju. Okaza³o siê jed-nak, ¿e ¿adna z wartoœci elementów fizykochemicznych zalecanych do monitorowania przez UE nie wykazuje wyraŸnego zró¿nicowania regionalnego. Nie wykazuj¹ takiego zró¿nicowania tak¿e, co wynika z opracowania PIG-PIB (2013), dwa ostatnio do³¹czone do aneksu II B Dyrektywy Wód Podziemnych, elementy fizykochemicz-ne – NO2i fosfor ca³kowity, zwiêkszaj¹ce minimaln¹ listê

zanieczyszczeñ z 10 do 12 (Poprawka do DWP, 2014).

POSTULATY AUTORÓW

Rozporz¹dzenie z 2008 r. w opinii autorów powinno byæ zaktualizowane ze wzglêdu na nieœcis³oœci meryto-ryczne i jêzykowe. W nowym rozporz¹dzeniu postuluje siê zatem uwzglêdnienie nastêpuj¹cych zagadnieñ:

– nie wprowadzanie regionalizacji hydrogeochemicznej kraju;

– rozdzielenie oceny stanu wód od ich klasyfikacji lub usuniêcie klasyfikacji jakoœci wód podziemnych z tekstu rozporz¹dzenia (2008);

– opracowanie nowego zakresu selekcji elementów fizykochemicznych uwzglêdniaj¹cego poprawkê do DWP (Poprawka do DWP, 2014) i te elementy fizykochemiczne, które s¹ rzeczywistymi wskaŸnikami zanieczyszczeñ.

Nie uwzglêdnienie klasyfikacji jakoœci wód podziem-nych w nowym rozporz¹dzeniu, które zast¹pi roz-porz¹dzenie z 2008 r., nie musi oznaczaæ rezygnacji z jej stosowania w Polsce, nie wymaga jednak ¿adnych umoco-wañ prawnych i mog³oby byæ nadal stosowane w doku-mentacjach i syntezach hydrogeologicznych (tak jak przed 2008 r.). Obawa przed decyzjami KE wprowadzaj¹cymi arbitralne zmiany wartoœci progowych, jak to by³o w przy-padku azotanów, winna byæ powa¿nie brana pod uwagê, bo w przypadku nie rozdzielenia oceny stanu od klasyfikacji jakoœci bêdzie powodowa³o koniecznoœæ ka¿dorazowej zmiany wartoœci granicznych.

Autorzy dziêkuj¹ profesorowi S. Witczakowi (AGH) i pro-fesorowi J. Górskiemu (UAM) za cenne uwagi.

LITERATURA

B£ASZYK T., MACIOSZCZYK A. & GOSPODAREK J. 1993 – Kla-syfikacja jakoœci zwyk³ych wód podziemnych dla potrzeb monitoringu œrodowiska. PIOŒ, Warszawa.

DYREKTYWA Parlamentu Europejskiego 98/83/EC z dn. 3 listopada 1998 r. dotycz¹ca jakoœci wód przeznaczonych do spo¿ycia przez ludzi.

DYREKTYWA Parlamentu Europejskiego 2000/60/WE z dn. 23 paŸ-dziernika 2000 r. ustanawiaj¹ca ramy wspólnego dzia³ania w dziedzinie polityki wodnej. (Ramowa Dyrektywa Wodna – RDW).

DYREKTYWA Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/118/WE z dn. 12 grud-nia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszcze-niem i pogorszezanieczyszcze-niem ich stanu (Dyrektywa Wód Podziemnych – DWP). Dz.U. nr 372 z dn. 27.12.2006 r.

INTERNATIONAL Hydrogeological Map of Europe 1 : 5 000 000 – 2008 Eds. P. Clos i in.

MARANDI A. & KAROO E. 2008 – Natural background levels and threshold values of monitored parameters in the Cambrian – Vendian groundwater body, Estonia. Environ. Geology, 54: 1217–1225. MACIOSZCZYK A & KAZIMIERSKI B. 2003 – Monitoring wód pod-ziemnych w œwietle nowych przepisów prawa. WPH, XI., 2, Gdañsk, MÜLLER D., BLUM A., HART A., HOOKEY J., KUNKEL R., SCHEIDLEDER A., TOMLIN C. & WENDLAND F. 2006 – Final pro-posal for a methodology to set up groundwater threshold values in Europe, BRIDGE research project, BackgroundcRiteria for the IDenti-fication of Groundwater thrEsholds, co-funded by the European Com-mission within the Sixth Framework Programme, D18 report, UBA-A Umweltbundesamt GmbH.

NOWICKI Z. 2010 – [W]: Mitrêga J. i in., Ocena stanu chemicznego i iloœciowego JCWPd w 2007r. Bibl. Monit. Œrod. GIOŒ. Warszawa. PIG-PIB 2013 – Okreœlenie zakresów regionalnych t³a hydrogeochemicz-nego i weryfikacja wartoœci progowych dobrego stanu chemiczhydrogeochemicz-nego. POPRAWKA do DWP 2014 – Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu.

REIMANN C. & BIRKE M. 2010 – Geochemistry of European Bottled water. Borntraeger Science Publishers, s. 268.

ROZPORZ¥DZENIE Ministra Œrodowiska w sprawie kryteriów i spo-sobu oceny stanu wód podziemnych. Dz.U. 2008 nr 143 poz. 896. ROZPORZ¥DZENIE Ministra Zdrowia zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie jakoœci wody do spo¿ycia przez ludzi. Dz.U. 72, poz. 466 z dn. 20 kwietnia 2010.

ROZPORZ¥DZENIE Ministra Œrodowiska w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych czêœci wód powierzchniowych i podziemnych. Dz.U. 2011 nr 1550 za³. 4 z dn. 15 listopada 2011. WENDLAND F., BERTHOLD G., BLUM A., ELSASS P., FRITSCHE J.-G., KUNKEL R. & WOLTER R. 2008 – Derivation of natural background levels and threshold values for groundwater bodies in the Upper Rhine Valley (France, Switzerland and Germany). Desalination, 226: 160–168. WITCZAK S. 2004 – Ekspertyza dotycz¹ca weryfikacji kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych. Cz. II Stan chemiczny wód podziemnych, GIOŒ, Warszawa.

WITCZAK S. 2005 – Problemy implementacji Dyrektyw Unii Euro-pejskiej dotycz¹cych ochrony jakoœci wód podziemnych. Wspó³. Pro-blemy Hydrogeol., T XII, Toruñ 2005.

WITCZAK S., KANIA J. & KMIECIK E. 2013 – Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaŸników zanieczyszczeñ wód podziem-nych i metod ich oznaczania. Bibl. Monit. Œrod. GIOŒ, Warszawa. Praca wp³ynê³a do redakcji 9.06.2014 r.