Akademia Obrony Narodowej
Streszczenie
W artykule przedstawiono ogólny model sieci logistycznej jako obiektu zagroĪeĔ typu: zawodnoĞü bezpieczeĔstwa technostruktury sieci, zawodnoĞü bezpieczeĔstwa infrastruktury sieci, zagroĪenia społeczne wewnĊtrzne, zagroĪenia społeczne zewnĊtrzne. Dokonano specyfikacji zagroĪeĔ bezpieczeĔstwa sieci oraz obiektów „wraĪliwych” sieci. BezpieczeĔstwo sieci rozpatrywane jest jako jedna z determinant efektywnoĞci funkcjonowania sieci logistycznej w Ğrodowisku „niebezpiecznym”. Słowa kluczowe: sieci logistyczne, zagroenia bezpieczestwa, ryzyko.
1. Wprowadzenie
Jednym z kluczowych zagadnie efektywnego działania współczesnych sieci logistycznych jest ich bezpieczestwo. We współczesnych systemach logistycznych wystpuje wiele równoległych przepływów rzeczowych i informacyjnych. Mimo skłonnoci do redukcji złoonoci, staj si coraz bardziej wraliwe na wszelkiego rodzaju zakłócenia zwikszajc ryzyko ich zawodnego działania. Zapewnienie sprawnego, a take bezpiecznego działania sieci logistycznej, w warunkach czsto nowych, nietypowych zagroe stanowi podstaw analizy ryzyka. Bezpieczestwo w ujciu analizy systemowej jest ujmowane w dwóch płaszczyznach, jako:
1) własno obiektu charakteryzujca jego odporno na powstanie sytuacji niebezpiecznych (zagroe), przy czym uwag koncentruje si na zawodnoci bezpieczestwa obiektu czyli jego podatnoci na powstanie sytuacji niebezpiecznych; 2) zdolno systemu do ochrony wewntrznych wartoci przed zewntrznymi zagroeniami. Sprawno systemu zabezpieczenia systemów logistycznych jest warunkiem sprawnego funkcjonowania, gdy jej utrata, lub przerwy w działaniu, mog powodowa powane konsekwencje w postaci obnienia jakoci usług logistycznych, a take powodowa sytuacje zagraajce yciu ludzi. Zarzdzanie bezpieczestwem jest zwizane z wyborem metod, technik i rodków zabezpieczajcych funkcjonowanie systemów logistycznych w rodowisku niebezpiecznym.
Sieci logistyczne jako obiekt zagroe rozpatrywa mona w kontekcie:
1) zawodnoci bezpieczestwa systemu zarzdzania sieci (np. zakłócenia procesu podejmowania strategicznych decyzji, koordynacji i synchronizacji działa);
2) zawodnoci bezpieczestwa infrastruktury sieci, przede wszystkim jej technostruktury (transport, komunikacja, łczno);
3) zagroe społecznych wewntrznych i zewntrznych.
Wraliwoci (podatno) struktur sieci logistycznych współczesnej organizacji na rónorodne zagroenia moe skutkowa kryzysem organizacyjnym, zmianami strukturalnymi, a nawet upadłoci.
2. ZagroĪenia bezpieczeĔstwa sieci logistycznych
Systemy logistyczne s naraone na podobne zagroenia jak inne organizacje gospodarcze, jednake niektóre zagroenia wynikaj bezporednio ze specyficznych cech prowadzonej działalnoci. W klasyfikacji zagroe dla bezpieczestwa sieci logistycznych mona stosowa róne kryteria uwzgldniajce, np. charakter, intensywno, zasig, ródło, przyczyn, obszar, dotkliwo i wielko strat (tab. 1, rys. 1).
Tabela 1. Kategoryzacja zagroĪeĔ
lp Kryterium wyrónienia Charakter zagroenia
1 Własnoci fizykalne Materialne, energetyczne, informacyjne, niematerialne
2 Czas trwania Krótkotrwałe, długotrwałe, ewoluujce, narastajce
3 zasig Lokalne, rozległe
4 Stało zasigu terytorialnego Rozprzestrzeniajce si, nierozprzestrzeniajce si
ródło: P. Sienkiewicz, Teoria bezpieczestwa systemów. AON Warszawa, 2004, s. 8–9.
Z A G R O E N IA B E Z P IE C Z E S T W A S IE C I L O G IS T Y C Z N E J Zwizane z postpowaniem człowieka Zwizane z funkcjonowaniem techniki Katastrofy naturalne Złe intencje Zewntrzni napastnicy Wewntrzni napastnicy Nie przeszkoleni pracownicy Nie odpowiedzialni pracownicy Bez złych intencji
Awarie zasilania, sprztu, katastrofy techniczne, awarie techniczne Niezawodno
systemów
Powodzie, poary, huragany trzsienia ziemi, huragany,
obfite opady, wysokie temperatury Złodzieje, oszuci, organizacje przestpcze, terroryci Niezadowoleni pracownicy
Rys. 1. Ogólna typologia zagroĪeĔ dla bezpieczeĔstwa systemów logistycznych ródło: Opracowanie własne.
Swoiste dla sieci logistycznych zagroenia z „wntrza” systemu s zwizane z funkcjonowaniem jego struktur. Skutkiem realizacji, któregokolwiek z niej wymienionych
zagroe jest kryzys wywołujcy zmiany w strukturach, czsto przynoszc dotkliwe straty finansowe.
Do zagroe o charakterze „wewntrznym” mona zaliczy ryzyka zwizane ze stosowaniem: • lean practices, w których moe wystpowa wydłuenie cyklu dostaw, zwikszenie zakłóce towarzyszcych wzrostowi złoonoci funkcjonowania, ekspozycja na nowe ryzyka: polityczne, regulacyjne, bezpieczestwa, zmiany cen kursów walut;
• outsourcingu, który ogranicza moliwo doboru partnerów i jakoci usług, ogranicza przejrzysto i kontrol;
• just-in-time, w którym wystpuje zmniejszenie lub zredukowanie magazynów, zakłócenia cigłoci dostaw i ryzyko przerw w produkcji;
• rozstrzygni (decyzji) dotyczcych logistyki, które odnosz si do trzech obszarów zarzdzania: obsługi klientów, kosztów logistyki i potencjału logistyki.
Równie obszar odnoszcy si do relacji pomidzy partnerami w łacuchu dostaw, wyraony w specyficznych zagroeniach takich jak np.: brak jednego właciciela, bullwhip effect, chaos, czy inercja moe by przyczyn nieefektywnego funkcjonowania sieci logistycznej. Destrukcyjny wpływ na funkcjonowanie sieci logistycznych wywieraj zagroenia zwizane z działaniem „siły wyszej”: katastrofy naturalne, akty terrorystyczne, ryzyka zmian w warunkach działania wynikajce z niestabilnoci politycznej, prawnej, itp. Istotnymi zagroeniami s ryzyka technostruktury zwizane z decyzjami strategicznymi (np. zmiana lokalizacji, połczenia i podziały firm, zmiana charakteru działalnoci itp.) podejmowanymi na poziomie zarzdu przedsibiorstwa logistycznego. Ponadto do istotne znaczenie maj ryzyka dotyczce wizerunku firmy, sfery public relations, marketingu itp. i ryzyka zwizane z na ogół niespodziewanymi, nagłymi zmianami rynkowymi i ryzyka finansowe.
Ze wzgldu na charakter działalnoci wyróni naley ryzyka bezpieczestwa łacucha dostaw. Wyrónienia si cztery rodzaje ryzyka (rys. 2) zarówno w przypadku zagroe dla bezpiecznej realizacji dostaw i zaopatrzenia, magazynowania i dystrybucji itp. jak i zagroe wynikajcych z funkcjonowania rynku (popytu) oraz procesów kontrolnych. Szczególn rol odgrywaj zdarzenia zakłócajce komunikacj i zarzdzanie sieci logistyczn.
Rys. 2. Ryzyko łaĔcuch dostaw ródło: Opracowanie własne.
Podstawowymi przyczynami ryzyka w tym obszarze s [9]:
1. Zakłócenia w dostawach: opó nienie lub nieosigalno materiałów od dostawców, prowadzce do niedoboru czci mogcych sparaliowa działanie przedsibiorstw. 2. Zakłócenia w infrastrukturze: opó nienie lub niedyspozycyjno infrastruktury
transportowej, uniemoliwiajce dystrybucj towarów.
3. Zakłócenia urzdze: opó nienie lub brak cigłoci pracy fabryk, magazynów, oraz budynków biurowych, obniajce lub wykluczajce zdolno do kontynuacji operacji.
RYZYKO DOSTAW RYZYKO PROCESÓW RYZYKO POPYTU
4. Zakłócenia we frachcie: naruszenie integralnoci ładunków ora produktów, prowadzce do utraty, pogorszenia jakoci lub fałszowania towarów.
5. Zakłócenia w komunikacji: opó nienia lub niedostpno wewntrznej i zewntrznej infrastruktury komunikacyjnej i informacyjnej, umoliwiajce koordynacj operacji oraz wykonywanie zada.
Czynnikami wpływajcymi na wzrost zagroe s: odległo, czas, wielokrotne manipulacje towarem, brak naleytych zabezpiecze towaru. Skutkiem tych czynników jest zwikszenie ogniw w sieci logistycznej i pojawienie zwikszonej podatnoci na zagroenia naturalne takie, jak: wahania temperatury i wilgotnoci, silne wiatry, niskie i wysokie temperatury, huragany. W obszarze społecznych zagroe mog wystpi niebezpieczestwa np. strajki, kradziee, zniszczenie, uszkodzenie oraz psucie towaru. Jednym z istotnych zagroe s niebezpieczestwa towarzyszce przemieszczaniu towaru midzy uczestnikami sieci logistycznej.
zamówienia magazynowanie wymagania pojedyncze ródło Dostawca zapasów proces system Niepełna dokumentacja Zanieczyszczenia, skaenia Niezgodne ze specyfikacj Brak zarzdzania jakoci
Manipulacja zapasami i zarzdzanie Skaenia budynków
Katastrofy naturalne bezpieczestwo
System kontroli rodowiska Kontynuacja współpracy z dostawc Zagroenie
działalnoci
niedobrowolne - bankructwo dobrowolne – wyjcie z rynku
Zagroeni a dla zapasów
Rys. 3. Typologia zagroĪeĔ dla zapasów ródło: Opracowanie na podstawie [8].
Istotny obszar bezpieczestwa sieci logistycznych stanowi zagroenia w sferze obsługi klienta (tabela 2) oraz w sferze procesów (tabela 3). W dobie zwikszonej konkurencyjnoci zadowolony klient to pewno dochodu i moliwo przewagi nad pozostałymi uczestnikami rynku.
Tabela 2. Przykładowe grupy ryzyka w systemach logistycznych w sferze obsługi klienta
Grupy ryzyka Proces
Dostawcy Wewntrzny łacuch dostaw Odbiorcy
Zarzdzanie relacjami z klientem
1. błd identyfikacji kluczowych klientów lub grup nabywców, 2. nietrafne przewidywanie potrzeb klienta,
3. nieodpowiedni poziom wiadczonych usług, 4. błd w oszacowaniu opłacalnoci klienta,
5. błd wyboru strategii zarzdzania kanałami dystrybucji
Zarzdzanie obsług klienta
6. brak integracji wewntrznej i zewntrznej w zarzdzaniu łacuchem dostaw, 7. proces obsługi w niewystarczajcym stopniu zorientowany na klienta,
8. zbyt mała zdolno partnerów do reagowania na nieoczekiwane zamówienia (niska elastyczno, zbyt wolne dopasowywanie si do wymaga),
9. problemy w zakresie przepływu informacji, 10. zbyt wysokie koszty obsługi.
Zarzdzanie popytem
11. brak równowagi midzy oczekiwaniami klientów a moliwociami wszystkich elementów sieci logistycznej,
12. brak lub niewystarczajcy przepływ informacji o popycie z punktów sprzeday i od kluczowych klientów,
13. nieodpowiednie metody prognozowania popytu, 14. niezrozumienie potrzeb rynku,
15. brak integracji z klientem, 16. zmienno popytu, 17. moda,
18. stosunki z kontrahentami, 19. siły konkurencyjne na rynku, 20. potencjał rynku,
21. inflacja,
22. zmienno regulacji prawnych, 23. siła oddziaływania promocji i reklamy, 24. struktura i siła odbiorców,
25. substytucja produktów.
ródło: [2].
3. Zarządzanie ryzykiem
Podstaw zarzdzania ryzykiem jest niezbdny zasób danych i wiedzy o funkcjonowaniu sieci logistycznej i jej otoczenia. Pozwala to na rozpoznanie i z katalogowanie czynników i ródeł ryzyka, oszacowanie prawdopodobiestwa ich wystpienia oraz strat powstałych w wyniku ich realizacji.
Współczesne zarzdzanie ryzykiem ma na celu [5]:
1) minimalizacj lub redukcj negatywnych skutków pojawiajcego si ryzyka w rónych obszarach działalnoci organizacji;
2) szukania szans rozwoju dziki przedsiwziciom podejmowanym w sferach podwyszonego ryzyka.
Rys. 4. Mapa ryzyka zagroĪeĔ sieci logistycznej w obszarze realizacji zamówienia klienta. (Cyfry odpowiadają wyróĪnionej grupie ryzyka w tabeli 2)
ródło: [2, s. 19].
Proces zarzdzania ryzykiem obejmuje funkcje identyfikacyjno-ewaluacyjne (faza analizy ryzyka) i planistyczno-kontrolne (faza sterownia ryzykiem).
Rezultatem identyfikacji jest dokument tzw. rejestr ryzyka, który jest zestawieniem rozpoznanych grup ryzyka w odniesieniu do poszczególnych obszarów działania, zarówno strategicznego (zwizanego z podejmowaniem decyzji), jak i operacyjnego (uzalenionego od biecej działalnoci gospodarczej). Opis zagroe zwłaszcza w przypadku ich kumulacji czsto wymaga analizy korelacji rónych procesów równoległej i szacowania skutków tych zagroe jednoczenie.
Oszacowanie zagroe wymaga przeprowadzenia estymacji jakociowej lub ilociowej, albo wykorzystania technik obu metod jednoczenie z uwzgldnieniem wpływu czasu. Faz analizy koczy ewaluacja, podczas której dokonuje si porównania oszacowanego ryzyka z załoonymi normatywnymi wska nikami (standardami). Stanowi to podstaw formułowania kryteriów w fazie planowania przedsiwzi („antyryzkownych”). Klasyfikacja poszczególnych rodzajów ryzyka, oszacowanie i ewaluacja w ostatecznym porzdku prowadzi do zaproponowania działa zmierzajcych do ich eliminacji, redukcji lub ich złagodzenia według strategii budowanych w fazie zarzdzania ryzkiem, która obejmuje planowanie, kontrol i monitoring (tabela 4).
M a łe S z k o d y w s ie c i lo g is ty c z n e j d u Īe
małe prawdopodobieĔstwo zagroĪeĔ bezpieczeĔstwa wysokie 1 3 3 Ryzyko małe 9 Ryzyko Ğrednie Ryzyko wysokie 2 2 3 1 2 4 3 1 3 7 4 3
Tabela 3. Przykładowe grupy ryzyka w systemach logistycznych w sferze procesów
Realizacja zamówie
1. niedotrzymanie czasów realizacji, 2. spadek liczby zamówie,
3. brak integracji pomidzy procesami produkcji, dystrybucji, transportu, 4. niedotrzymanie warunków umów przez przewo ników, operatorów etc., 5. niedotrzymywanie przez dostawców norm technicznych,
6. system kontroli jakoci materiałów, 7. terminowo dostaw,
8. wady ukryte materiałów, 9. posiadanie zapasów zbdnych, 10. zmienno cen materiałów, 11. zmiany warunków dostaw,
Zarzdzanie procesem produkcyjnym
12. złe zaplanowanie produkcji,
13. brak elastycznoci w procesie produkcyjnym, 14. awarie maszyn i urzdze,
15. stosunki z kontrahentami,
16. niezbilansowanie układu produkcyjnego, 17. ograniczenia w transformacji produktów, 18. niedobory czynników produkcji, 19. elastyczno linii produkcyjnych, Zaopatrzenie
20. nieodpowiednie dostawy materiałów pod wzgldem iloci, jakoci, czasu, miejsca i kosztów,
21. problemy z przepływem informacji,
Rozwój produktów i ich komercjalizacja
22. brak integracji midzy klientami,
23. zbyt długi czas pojawienia si nowego produktu, 24. problemy z integracj poziom w łacuchu dostaw, 25. niedopracowanie rozwiza,
26. niewiara w sukces, 27. brak dowiadczenia, 28. naladownictwo rozwiza,
29. niedoszacowanie przewidywanych kosztów, 30. nietrafienie w gusta odbiorców,
31. zuycie ekonomiczne projektowanych rozwiza, 32. niedotrzymanie okrelonych terminów realizacji, 33. niedobór kapitałów,
34. opó nienie w stosunku do konkurencji.
ródło: E. Kuliska, [2].
W analizie systemowej bezpieczestwa sieci logistycznej załoono, e na efektywno systemu maj wpływ:
• niezawodno systemu jako jego zdolno do sprawnego (bez uszkodze, awarii, błdów itp.) funkcjonowania w okrelonym czasie;
• bezpieczestwo systemu jako jego zdolno do skutecznego zabezpieczenia czyli odporno na zagroenia zewntrzne.
Problem zarzdzania bezpieczestwem systemu mona sprowadzi do wyboru takiej strategii bezpieczestwa (rodków zabezpieczenia systemu przed zagroeniami) ze zbioru strategii dopuszczalnych, dla której np. warto oczekiwana skutków (strat) zagroe przyjmuje warto minimaln, pod warunkiem, e koszty zastosowania strategii (wdroenia rodków zabezpieczenia) nie przekrocz wartoci granicznej (dopuszczalnej).
Naley zauway, e zarówno problem zarzdzania niezawodnoci, jak i problem zarzdzania bezpieczestwem systemu, mona sprowadzi do zagadnie: (1) minimalizacji funkcji ryzyka pod warunkiem, e warto efektów (uytecznoci) uzyskiwanych dziki funkcjonowaniu systemu bdzie nie mniejsza od wartoci granicznej (podanej) albo (2) maksymalizacji funkcji efektywnoci systemu pod warunkiem, e warto ryzyka nie przekracza wartoci dopuszczalnej (bezpiecznej.
Tabela 4. Procedury postĊpowania w ramach fazy zarządzania ryzykiem
Etap analizy ryzyka Podjte działania
Planowanie
Okrelenie wska ników poziomu akceptacji poszczególnych rodzajów ryzyka, które musi nastpi jeszcze zanim wykorzystane one zostan w fazie analizy ryzyk Sporzdzenie uporzdkowanej listy zidentyfikowanych rodzajów ryzyka wraz z przypisanymi im poziomami akceptacji
Wybór najbardziej odpowiednich sposobów działania wzgldem kadego z ujawnionych rodzajów ryzyka, nakrelenie moliwoci zarzdzania tymi ryzykami
Jeli ryzyko jest akceptowalne sporzdzamy wstpny plan zarzdzani ryzykiem definiujc wyjciowe wymagania kontroli
Sprawdzamy czy proponowane działania nie powoduj nieoczekiwanych konsekwencji
Przedstawieni planu do akceptacji
Kontrola
Koordynowanie poszczególnych elementów realizacji planu zarzdzania ryzykiem ze sob i z biec działalnoci
Gromadzenie informacji dotyczcych stopnia realizacji przyjtego planu zarzdzania ryzykiem
Sprawdzeni czy załoone wska niki akceptacji ryzyka nie zostały przekroczone i czy podjte kroki redukujce ryzyko s efektywne
Ustalenie przyczyn zmiany statusu ryzyka. Jeli wymagane s korekty ponawiamy analiz ryzyka.
Monitoring Kontrola zgodnoci wykorzystania ustalonych limitów zasobów z planem
zarzdzania ryzykiem
4. Podsumowanie
Centraln kategori analizy systemowej bezpieczestwa sieci logistycznej jest efektywno rozpatrywana jako relacja midzy uzyskanymi w okrelonym czasie korzyciami (przychodami, uytecznoci) a poniesionymi nakładami na ich uzyskanie. Czynnikiem obniajcym podany poziom efektywnoci s zagroenia bezpieczestwa poszczególnych elementów (wzłów) i powiza midzy nimi czyli składowych kadej sieci logistycznej (łacucha dostaw). Zapewnienie podanego bezpieczestwa poziomu sieci logistycznej oznacza konieczno: (1) zarzdzania jakoci (towarów, usług), (2) zarzdzanie niezawodnoci (rodków technicznych, urzdze), (3) zarzdzanie ryzykiem zagroe zewntrznych (podatnoci, odpornoci elementów sieci). S to trzy podstawowe obszary bezpieczestwa sieci logistycznych. Ze wzgldu na rosnce koszty poniesionych szkód (strat) problem bezpieczestwa sieci logistycznych mona sprowadzi do problemu zarzdzania ryzykiem logistycznym, za racjonalnym narzdziem wspomagajcym decyzje jest analiza systemowa. Naley podkreli konieczno stosowania standardów takich, jak ISO 28000:2007 (rys. 5).
Rys. 5. Przykład zastosowania standardów ISO 28000:2007 oraz innych standardów i wybranych projektów w zarządzaniu bezpieczeĔstwem sieci logistycznej
%LEOLRJUDILD
[1] Buła P.: Zarządzanie ryzykiem w jednostkach gospodarczych. Aspekt uniwersalistyczny. Kraków 2003.
[2] Kuliska E.: Zarzdzanie ryzykiem w łacuchu dostaw. Logistyka 2007, nr 1.
[3] Sienkiewicz P., wieboda H., Szymonik A., i in.: Model wojskowego systemu logistycznego dla NCW i GOW. AON Warszawa 2009.
[4] Sienkiewicz P.: Teoria i inĪynieria bezpieczeĔstwa systemów, AON, Warszawa 2007
[5] Sienkiewicz P.: (red.), Zarządzanie ryzykiem w sytuacjach kryzysowych. AON Warszawa 2006.
[6] Sitkowski L.: Zarzdzanie bezpieczestwem dla łacucha dostaw – ISO 28000, W: Przemysł i ĝrodowisko. JakoĞü – Zarządzanie, nr 4(13)/2009
[7] Szymonik A.: Logistyka w bezpieczeĔstwie. Difin, Warszawa 2010.
[8] Waters C. Donald J.: Donald Waters, Supply Chain Risk Management: Vulnerability and Resilience in Logistics. Philadelphia, 2007.
[9] Yossi Sheffi, James B.Rice Jr.: Building the Resilient Enterprise. “MIT Sloan” Management Review, 2005, vol.47 no.1, W: http://web.mit.edu/sheffi/www/selectedMedia/smr_ vol47No1.pdf.
SYSTEMS ANALISYS OF LOGISTIC NETWORKS SAFETY Summary
In the report, a general model of logistic network was introduced as object of the threats of type: the failure of safety of the technostructure net, the failure of safety of the infrastructure net, the social internal threats, the social external threats. The specification of threats of safety net was executed as well as “sensitive” objects net. The safety of the logistic network is considered as one of the determinant of the efficiency functioning in “dangerous” of the environment logistic network.
Keywords: logistic network, security, risk.
Piotr Sienkiewicz Halina wieboda
Wydział Bezpieczestwa Narodowego Akademia Obrony Narodowej
Al. gen. A. Chruciela 103, 00-910 Warszawa e-mail: p.sienkiewicz@aon.edu.pl
