Mirosław Mikołajczyk
Prekursorzy dialogu
chrześcijańsko-judaistycznego w
Polsce międzywojennej
Collectanea Theologica 65/2, 93-109
1995
C o llec tan ea T h eo lo g ica 65 (1995) n r 2
M IR O S Ł A W M IK O Ł A J C Z Y K , W R O C IA W
PREKURSORZY DIALOGU CHRZEŚCIJAŃSKO-JUDAISTYCZNGO W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ
Wstęp
R ozw ijający się obecnie d ialog chrześcijańsko-judaistyczny stanow i re z u lta t długiego procesu żm u dnych w ysiłków zm ierzają cych d o w zajem nego p o z n a n ia chrześcijan i Ż ydów , tw orzenia p latfo rm ich w spółd ziałania ze w zględu n a k o m p lem en tarn e relacje ehrześcijaństw a i ju d aizm u .
P od ejm ow ane n a p o cz ątk u X X w ieku chrześcijańskie inic jatyw y dialo g u z Ż yd am i poprzez uw zględnianie w p rob lem aty ce d ialogu w sp om nianych relacji o raz innych asp ek tó w kwestii Ż ydów i ju d aizm u , spełniały w ażn ą rolę w przezw yciężaniu w ielow iekow ych w zajem nych u p rzedzeń chrześcijan i Ż ydów znacznie u tru d n iając y ch dialog m iędzy nim i.
C hrześcijańskie inicjatyw y d ialogu za p o czą tk o w ały proces p rzy gotow yw an ia p a rtn e ra katolickiego d o dialo gu , co w yrażało się m .in. w zróżn ico w an iu oceny ju d aizm u , w u św iad am ian iu chrześ cijanom p o trze b y znajom ości i o b ro n y tego w szystkiego co łączy religię m ojżeszow ą i chrześcijaństw o.
Z e w zględu n a szczególną rolę chrześcijańskich inicjatyw dialogu w dziele zbliżenia chrześcijan i Ż ydów , m o żn a je określić ja k o p re h isto rię d ialo g u chrześcijańsko-judaistycznego p o p rz e
dzającą d ialog p ro w a d zo n y przez instytucje reprezentujące obie religie.
P reh isto rię dialo g u chrześcijańsko-judaistycznego w poszcze gólnych k ra ja ch kształtow ały im plikacje ró ż n o ro d n y c h form obec ności Ż ydów w danym k raju , a zw łaszcza w jeg o k ulturze. W Polsce m iędzyw ojennej preh isto rię d ialog u chrześcijańsko-judaistycznego w yznaczały specyficzne u w a ru n k o w an ia, zdom in o w an ie inicjatyw d ialogu przez chrześcijan, zw łaszcza k ato lik ó w o ra z pod ejm ow ane przez nich p ro b lem y dialo g u i ich recepcja w śro d o w isk ach żydow s kich.
P olsk ą p re h isto rię d ialo gu chrześcijańsko-judaistycznego stan o w i ły p ró b y d ialo g u pod ejm o w an e p rzez jeg o p re k u rso ró w w okresie m iędzyw ojennym . Prezentację ich w k ład u w rozw ój d ialog u p o p rz e dzim y ogólnym zarysem u w a ru n k o w a ń d ialo gu oraz stru k tu ry postaw y chrześcijan w obec Żydów .
I. Uwarunkowania dialogu
W ażn ym w aru nkiem p o p raw n ej analizy p ró b d ialo g u ch rześ cijańsko-judaistycznego za p o czą tk o w an y ch w Polsce m iędzyw ojen nej je st re k o n stru k c ja czynników określających p o staw y p a rtn e ró w dialogu , k o n te k st dialo g u o ra z stru k tu rę p ro blem ó w dialogu.
P odstaw ow ym i w yznacznikam i genetycznymi determ inującym i prehistorię d ialo gu chrześcijańsko-judaistycznego w Polsce były czyn niki zw iązane z dziedzictwem k u ltu ro w y m w yznawców o bu religii oraz z historycznie ukształtow anym i m echanizm am i antago nizow ania w za jem nych ich stosunków w okresie m iędzyw ojennym . Spośród tych czynników , ze względu n a zakres i sposó b determ inow ania przez nie p ró b dialogu, m ożem y w yróżnić czynniki zew nętrzne i wewnętrzne.
A . C z y n n i k i d e t e r m i n u j ą c e z e w n ę t r z n e W całokształcie czynników w aru n k u jący ch chrześcijańskie inicjatyw y d ialo g u z w yznaw cam i ju d aizm u , w ażną rolę - zw łaszcza w pierw szym dziesięcioleciu ok resu m iędzyw ojennego - o degrały czynniki zew nętrzne. Z aliczam d o nich głów nie następ stw a o d m ien nego u k ształto w a n ia sto su n k ó w polsko-żydow skich w poszczegól nych z a b o ra c h o ra z procesu ich zm ian w rezultacie integracji kulturow ej p o o d zyskaniu przez P olskę niepodlegości w 1918 ro k u , ja k rów nież p rzeo b rażeń społecznych, politycznych i go spodarczych w okresie m iędzyw ojennym .
W ażnym czynnikiem zew nętrznym były im plikacje za an g aż o w an ia części duch ow ieństw a k ato lick ieg o w działalno ść p ra w ico wych p a rtii politycznych p ro p a g u ją cy ch antysem ityzm .
N a stę p n y m czynnikiem , k tó ry znacznie o gran iczał zakres p ró b dialogu, a zw łaszcza ich recepcję w śro do w iskach żydow skich była p ro w a d z o n a przez chrześcijan w tych środow iskach działalność m isjo n arsk a. P ro b lem ew angelizacji w śród Ż yd ów o raz kw estia an tysem ityzm u stanow iące rów nież elem enty p o staw y chrześcijan w obec Ż y d ó w z o sta n ą szerzej om ów ione w dalszej części referatu .
Inn ym isto tn y m czynnikiem d eterm in ujący m p ró b y d ialog u były trad ycy jne w środow iskach żydow skich u przedzen ia d o K o ś cioła katolickiego, spotęgo w ane przez antysem ityzm , zw łaszcza chrześcijański o ra z m isje w śród Żydów .
P o n a d to w ażnym czynnikiem decydującym o zakresie p ró b dialogu był rozw ój kościelnych instytucji n au k ow y ch uw zględn iają cych p ro b lem a ty k ę dialo g u o raz pod ejm ow anie tej p ro b lem a ty k i n a łam ach licznych czasopism religijnych i laickich.
B . C z y n n i k i d e t e r m i n u j ą c e w e w n ę t r z n e Z naczn y w pływ n a zakres chrześcijańskich inicjatyw d ialo gu w yw ierały ich d eterm in a n ty w ew nętrzne, d o k tó ry ch zaliczam y: stru k tu rę form acji religijnej oraz w ykształcenia teologicznego p re k u rsorów dialogu, a tak że ich krytycyzm w obec trady cy jn ego , n egatyw nego spo so b u p re zen to w an ia p ro b lem a ty k i Ż yd ów i ju d aizm u w lite ratu rze k ato lick iej.
Isto tn y m czynnikiem d eterm in ującym p ró b y d ialo g u był ró w nież ich k o n tek st k ultu ro w y , k tó ry tw orzył przede w szystkim neg aty w ny o b ra z Ż y dów w n au c zan iu i p ra k ty c e K o ścio ła k atolickiego o raz jego w pływ n a k ształtow anie p o staw k ato lik ó w w obec w yznaw ców judaizm u.
W ażnym i czynnikam i determ inującym i chrześcijańskie inic jatyw y d ialo g u w odniesieniu do ich p roblem ów stanow iły: ów czesny
d o ro b e k b a d a ń n a d S tarym T estam entem i ju d aizm em , m eto d y ich p o p u lary z o w an ia o ra z zakres uw zględniania kw estii polem icznych p odejm ow anych przez publicystów chrześcijańskich i żydow skich.
II. Postawa chrześcijan wobec Żydów
P o d ejm o w ane w okresie m iędzyw ojennym p ró b y d ialo g u chrześcijańsko-judaistycznego znacznie u tru d n ia ła , a często wręcz uniem ożliw iała ów czesna p o staw a chrześcijan w obec Ż ydów . S ta n o w iła o n a odzw ierciedlenie, a zarazem integ raln y elem ent w ielo w iekow ych uprzedzeń w odniesieniu d o Ż ydów , p o dtrzy m yw an ych i rozw ijanych w Polsce m iędzyw ojennej.
S po śró d zespołu pog ląd ó w i zach o w ań k o n sty tu u jący ch p o staw ę chrześcijan w obec Ż ydów , najbardziej d eterm ino w ały p ró b y dialogu: antysem ityzm , zw łaszcza jeg o o d m ia n a o k re śla n a ja k o antysem ityzm „chrześcijański” o raz tzw. reduk cjon izm konfesyjny.
A . A n t y s e m i t y z m
A ntysem ityzm w Polsce m iędzyw ojennej stan ow ił b alast w ielo w iekow ych u p rzedzeń antyżydow skich, u trw a la n y ch przez ówczesne realia polityczne, społeczne, g ospodarcze i w yznaniow e.
A n tysem ityzm u tru d n ia ł po d ejm o w an ie chrześcijańskich inic jaty w dialo g u o raz ich recepcję w środow iskach żydow skich przez determ in o w an ie k o n te k stu dialogu, będące konsekw encją wszech- obecności an tysem ityzm u w życiu społecznym , politycznym i g o s po d arczy m II R zeczypospolitej, a tak że przez u dział k ato likó w w u trw a la n iu opinii i stereoty pów antyżydow skich.
W ra m a c h p ro b lem aty k i Ż ydów i ju d a iz m u uw zględnianej w publicystyce katolickiej, p o p u lary z o w an o tradycyjnie negatyw ny o b ra z Ż ydów . Jego treścią był zespół osk arżeń przejętych z trad y cy j nego arsen ału zarzu tó w antyżydow skich uzup ełnion ych pom ó w ie niam i dotyczącym i u d ziału Ż ydów w ru c h u kom unistycznym o raz w działalności m a so n e rii1.
Przez upow szechnienie w lite ratu rz e o k resu m iędzyw ojennego w spo m n ian eg o o b ra zu Ż ydów w ró żnych w ersjach, kształto w an o negatyw ne opinie o Ż ydach stosując sw oistą reto ryk ę n aro d o w ą i religijną d la w yolbrzym ienia rzekom ego niebezpieczeństw a żydow s kiego w odniesieniu d o nieom al w szystkich dziedzin życia społecz nego, politycznego i gospodarczego. D em o n izo w an o rolę Ż ydów w dziejach Polski, przypisyw ano im w inę za wszelkie sytuacje kryzysow e w całym dw udziestoleciu m iędzyw ojennym 2.
S tru k tu ra zarzu tó w antyżydow skich, sp o sób ich fo rm u ło w an ia i arg u m e n to w an ia przez publicystów k ato lick ich stanow iła w yznacz nik zak resu ud ziału kato lik ó w w procesie k ształto w a n ia i u trw a la n ia określon ych o d m ian antysem ityzm u. U d ział ten ch arak tery zo w ał
1 Zob. m.in. I. C h a r s z e w s k i , N iebezpieczeństw o żyd o w skie w niebez p ieczeństw ie ko b iecym , Warszawa 1929; J. K r u s z y ń s k i , D ążenia Ż y d ó w w dobie obecnej, Włocławek 1921; t e n ż e : R o la św iatow a żydostw a, Włocławek 1923; S. T r z e c i a k , R ew olucja a Ż y d z i, „Przegląd Katolicki” 74(1936) 132-134; t e n ż e :
W łasność zie m sk a a Ż y d z i „Przegląd Katolicki” 74(1936) 147-149.
2 Zob. J. K r u s z y ń s k i , N iebezpieczeństw o żydow skie, Włocławek 1923; t e n ż e : S tanislaw S ta szic a kw estia żyd o w ska , Lublin 1926; t e n ż e : Ż y d z i a P olska,
się znacznym zaang ażo w an iem w u za sad n ian iu p o trze b y urzeczyw is tn ian ia antysem ityzm u gospo darczeg o, k u ltu raln eg o i społecznego3. P ro g ra m d ziała ń antyży dow sk ich za w arty w tych ro dzajach antysem ityzm u sp ro w ad zał się d o o g raniczania, a n astęp n ie w yelim i n o w a n ia Ż ydów ze w szystkich dziedzin życia gosp od arczego , k u l tu raln eg o i społecznego. P otrzeb ę zrealizow ania w spom nianego p ro g a m u d ziałań an tyżydow skich u za sad n ian o m .in. zasad am i etyki katolickiej, sankcjam i p raw ny m i kato lickieg o u staw o d aw stw a a n tyżydow skiego z d aw nych w ieków o ra z in te rp re ta c ją w yb rany ch fragm entó w osław ionych „ P ro to k o łó w m ędrców S y jon u” .
A nty sem ityzm ja k o sk ład n ik p o staw y chrześcijan w obec Ż y dów był zróżnicow any w zależności o d s to p n ia ak cep to w an ia tradycyjnie antyżydow skich opinii i stereo ty p ó w lub ich oceny krytycznej. O b o k pow szechnej w ów czas a p ro b a ty an tysem ityzm u oraz selektyw nego ak c ep to w an ia w różn ym zakresie tylko p o szczególnych jeg o o d m ian , w yróżnić m o żn a oceny krytyczne, a naw et negację jed n y ch typów an tysem ityzm u przy rów npczesnym p o p ie ra niu innych jeg o typów .
T en am biw alen tn y stosu nek p ublicystów k atolickich do a n tysem ityzm u w y rażał się najczęściej w ak c ep to w an iu anty sem ityzm u gospodarczego, społecznego, k u ltu raln eg o i tzw. chrześcijańskiego przy jedno czesn ym negow aniu an ty sem ityzm u rasistow skiego.
O cena kryty czn a antysem ity zm u ja k o p ro b le m u d ialo g u ch rze ścijańsko-judaistycznego będzie p rzedm iotem an aliz w dalszej części artykułu.
B . A n t y s e m i t y z m c h r z e ś c i j a ń s k i
S po śró d w ym ienionych wyżej typów antysem ity zm u po w ażn ą przeszkodę w procesie p o d ejm o w an ia p ró b d ialo g u stano w ił a n tysem ityzm o k reślan y ja k o chrześcijański. P od staw ę d o k try n a ln ą tego an ty sem ity zm u określała in te rp re ta c ja teolog iczna za rzu tu obw iniającego Ż ydów odpow iedzialnością za zb ro d n ię B
ogobój-3 Zob.: J. C i e m n i e w s k i , W kleszczach ży dow skiego ka pitalizm u, „Ruch Katolicki” 8(1938)1 s. 21-24; E. K o s i b o w i e z, R z u t o ka na dzieje «żydow skiej kw estii», „Przegląd Powszechny” 1 (1934) 143-163; J. K r u s z y ń s k i , D laczego w ystępuję p rzeciw ko Ż y d o m ? Kielce 1923; t e n ż e : W spraw ie żydow skiej, „Przegląd Powszechny” 10(1938) 200-213; P. P o n i s z, Spraw a ży d o w ska w Polsce ze stanow iska narodowego i ka to lickieg o , Częstochowa 1938; H. W i 1 d e с к i, N iebezpieczeństw o żydow skie, Warszawa 1937.
stw a, a zarazem u za sadniającego p rzek o n an ie, iż są n aro d em p rz e klętym i o d rzu co n y m przez B oga. T reścią anty sem ityzm u chrześ cijańskiego byl p o n a d to zespół historycznie ukształto w an y ch bez p o d staw n y ch osk arżeń Ż ydów o zw alczanie chrześcijaństw a, a zw ła szcza K o ścio ła katolickiego.
A ntysem ityzm chrześcijański w Polsce m iędzyw ojennej s ta n o wił re zu ltat o ra z k o n ty n u ację w ielow iekow ego k ształto w a n ia n eg a ty w nego o b ra z u Ż y da w n au czan iu i p ra k ty c e K ościoła katolickiego. Z n ac zn ą rolę w p o p u lary z o w an iu u zasad n ien ia teologicznego tego o b ra z u spełniała ów czesna pub licy sty k a k ato lick a. W licznych p u b lik acjac h p rezen to w an o zarys h istoryczny anty sem ity zm u ch rze ścijańskiego, jeg o założenia d o k try n a ln e , m eto d y realizacji o raz zw iązki z innym i typam i antysem ityzm u. Z ało żen ia d o k try n aln e antysem ityzm u chrześcijańskiego u z a sa d n ia n o arg u m en tam i teolog i cznym i, biblijnym i, historycznym i o raz praw n y m i, d o k tó ry ch zali czano an tyżyd ow skie u staw o d aw stw o kościelne. Szczególną rolę w u za sa d n ia n iu p o d staw d o k try n aln y c h antysem ityzm u chrześcijań skiego spełniały p race ks. S tanisław a T rz eciak a4, ks. Józefa K ru sz y ń skiego 5 i ks. Ignacego C harszew skiego6. P o d o b n e znaczenie p o s ia d a ły p u blik acje w ykazujące zasad n o ść tego an ty sem ity zm u w świetle n au k i św. A u g u sty n a 7 i św. T o m asza z A k w in u 8.
W ażnym elem entem p ro cesu u trw a la n ia an ty sem ityzm u ch rze ścijańskiego było selektyw ne p u b lik o w an ie m ateriałó w zaw ierają cych k rytyk ę antysem ityzm u o ra z dep recjo n o w an ie w ypow iedzi kw estio nu jących lub negujących zaan g ażo w an ie K o ścio ła w k ształ tow anie p o staw antyżydow skich.
4 M.in.: M esja n izm a kw estia żyd o w sk a , Warszawa 1934; P rogram św iatow ej p o lity k i żydow skiej. Konspiracja i dekonspiracja, Warszawa 1936.
5 A zwłaszcza: Ż y d z i a św iat chrześcijański. Włocawek 1924; Z g u b n y w pływ ju d a iz m u na duszę po lską , w: P a m iętn ik ku rsu duszpasterskiego w sprawie sekciarstw a
i innowierstwa. Poznań 1931, 100-120.
6 K rw aw a legenda chrześcijańska c zy k rw a w y zabobon żydow ski? „Pro Christo” 11(1935)1 s. 38-48.
7 J. C z u j , Św . A u g u styn o Ż yd a c h , Kraków 1929.
8 A.D. D r u ż b a c k a , M oralne oblicze kw e stii ży d o w skiej w św ietle n a u ki św. To m a sza z A kw in u , Kraków 1937; T. D o w j a t, N a u k a do kto ra anielskiego podstaw ą naszego a n tysem ityzm u , „Falanga” 3(1938) 32-33 s. 5; K. K o w a l s k i , K w estia ży d o w sk a w średniow ieczu według św. T o m asza z A kw in u , Warszawa 1938; W. W o l a n i n , Ś w . T om asz z A kw in u a kw estia żyd o w sk a , „Rozwój” 11(1928) 339-340, 352, 363-364, 376-377.
A ntysem ityzm chrześcijański stanow ił w skaźn ik in stru m e n ta l nego tra k to w a n ia teologii chrześcijańskiej przez p o d p o rz ąd k o w an ie jej założeniom u tw ierdzający m m echanizm y w rog ości9.
N ależy tu zaznaczyć, że K ościoły n ierzy m sko katolickie w P o lsce m iędzyw ojennej trady cyjnie kryty k o w ały wszelkie o d m iany antysem ityzm u, a zw łaszcza o k reślan ego ja k o chrześcijański.
C . R e d u k c j o n i z m k o n f e s y j n y
Jedn ym z p o stu lató w p rak ty czn y ch w yprow ad zan y ch z a n tysem ityzm u chrześcijańskiego było n aw racan ie Ż ydów n a chrześ cijaństw o. M o ty w o w an o to głów nie arg u m e n tam i teologicznym i i tzw. n aro d o w o -p atrio ty cz n y m i, trak tu jąc y m i przyjęcie przez Ż y dów chrześcijaństw a ja k o m etodę ich asym ilacji w Polsce.
W u za sad n ian iu p o stu la tu n aw raca n ia Ż ydó w p om niejszano zakres d e z a p ro b a ty Ż ydów w obec p ró b ich ew angelizacji, przem il czano nikłe jej rezu ltaty. W celu ich zw iększenia p u b lik o w an o tek sty n aw róco ny ch ju ż Ż ydów n a chrześcijaństw o, k tó rzy przekonyw ali w yznaw ców ju d a iz m u o po trzeb ie konw ersji.
Z re d u k o w an ie w ieloaspektow ej kwestii żydow skiej do p ro blem u konw ersji na chrześcijaństw o stano w iło usank cjo n o w an ie rełigijno-praw nych p o d staw antysem ityzm u chrześcijańskiego.
D ziałalno ść m isjo n a rsk a w śród Ż y dó w była is to tn ą b arierą u tru d n ia ją c ą , czy wręcz uniem ożliw iającą dialog chrześcijańs- ko-judaistyczny. P ró b y tego dialo g u pod ejm o w an e przez chrześcijan często były o d rz u can e przez Ż ydów , k tó rzy oceniali je ja k o d ziałania zm ierzające d o n aw ró cen ia ich n a ch rześcijaństw o, co o znaczało dla Ż ydów przekreślenie ich w ielow iekow ego dziedzictw a n aro d o - w o-religijnego.
N a k a z ew angelizacji w śród Ż ydów d eterm in u jący postaw ę chrześcijan w obec w yznaw ców ju d aizm u znacznie ograniczał zasięg p ró b dialogu, p o d w ażał ich w iary godność w ocenie Ż ydów . P o n a d to p o stu la t n aw ra c a n ia Ż ydów stan ow ił je d n ą z przyczyn deform acji k o n te k stu p ró b dialogu , ja k i niew ielkiego zak resu ich recepcji w środo w isk ach żydow skich.
9 W . C h r o s t o w s k i , Z a sa d n icze a sp ek ty reorientacji K ościoła wobec
III. Problemy dialogu
P ro b lem am i dialo g u chrześcijańsko-judaistycznego były kw es tie ju d a iz m u (lub w ujęciu ju d aizm u ) d o tyczące b ezp ośredn io , albo p o śre d n io chrześcijaństw a i ró ż n o ro d n y c h asp ek tó w życia jego w yznaw ców .
Z ak res p ro b lem aty k i podejm ow anej przez p re k u rso ró w d ia lo gu chrześcijańsko-judaistycznego zdeterm inow any był za d an iam i ówczesnej tradycyjnej ap ologetyki chrześcijańskiej, stanem b a d a ń biblijnych, zw łaszcza n ad S tary m T estam en tem i ju d aizm em o raz przy należnością k o n fesyjną p re k u rso ró w dialogu.
P o n a d to do w ażnych czynników kształtujących zakres tem atyki chrześcijańskich inicjatyw dialogu zaliczam y polem iki prow adzone n a łam ach czasopism , dotyczące zwłaszcza oceny propozycji chrześcijańs kich publicystów kw estionujących negatyw ny sposób trak to w a n ia kwestii Ż ydów i ju d aizm u w Polsce oraz w innych krajach.
P ro b le m a ty k a podejm o w an y ch w okresie m iędzyw ojennym p ró b dialo g u chrześcijańsko-judaistycznego o bejm o w ała przed e w szystkim zagad n ien ia stanow iące im plikacje chrześcijańskiej oceny kwestii Ż y d ó w i ju d a iz m u o raz żydow skiego sp o so b u p rzed staw ian ia oso b y i działalności Jezu sa C h ry stu sa.
A . Ż y d z i i j u d a i z m
D o m in u jącą pozycję w p ro b lem a ty c e dialo g u chrześcijańs ko -judaistyczn ego zajm ow ały kw estie Ż y d ó w i ju d aizm u . W y ek s p o n o w a n ie tych kw estii w ówczesnej refleksji chrześcijańskiej w sk a zuje n a znaczenie im plikacji religijnych i pozareligijnych p ro b lem u Ż y d ó w w P olsce m iędzyw ojennej.
U w zględnianie ow ych specyficznych zależności um ożliwiło b a r dziej krytyczne i obiektyw ne przedstaw ianie kwestii Ż ydów i ju d aizm u w publikacjach p reku rso ró w dialogu. S pośród tych kwestii, stano w ią cych podstaw ow y k rąg tem atyczny dialogu chrześcijańsko-judaistycz nego, w ra m ach jego inicjatyw ko n cen tro w an o się n a chrześcijańskiej interpretacji ju d aizm u oraz krytyce antysem ityzm u.
1. C hrześcijańska in te rp re ta c ja ju d a iz m u
F u n d a m e n ta ln y m prob lem em p o d ejm o w an y m przez p re k u r sorów d ialo g u była chrześcijańska in te rp re ta c ja ju d aizm u . D otyczyła
o n a tych kwestii d o k try n y religijnej ju d aizm u , k tó re determ in ow ały jego w zajem ne relacje z chrześcijaństw em .
S tru k tu ra p ro b lem o w a chrześcijańskiej in terp retacji ju d a iz m u w skazuje na jej p o dw ójny ch adresatów : chrześcijan i Żydów . Przez odpow iedni d o b ó r kw estii ju d a iz m u o raz sp o só b ich in terp retacji k ształto w an o wiedzę chrześcijan w ra m a ch p rz y g o to w an ia d o k t rynalnego d o po djęcia d ialogu z Ż ydam i.
C h rześcijańsk a in te rp re ta c ja ju d a iz m u stan o w iła rów nież w y zw anie d la w yznaw ców religii m ojżeszow ej, ze w zględu n a isto tn e dla nich kw estie k o m en to w an e przez p re k u rso ró w dialogu.
Z ak res pro b lem o w y chrześcijańskiej in terp retacji ju d aizm u obejm ow ał w y b ran e kw estie jego d o k try n y religijnej o raz ich im plikacje teologiczne w odniesieniu do chrześcijaństw a, a tak że jego sto su n k u d o ju d aizm u . Z zag adn ień dotyczących d o k try n y religijnej ju d a iz m u najczęściej p o d ejm o w an o kw estie m o n o teizm u religii m o j żeszowej, jej posłan n ictw o , p roblem ju d a iz m u ja k o drog i zbaw ienia dla Ż ydów , kw estię dziejów ju d aizm u , typologii jego o d m ian o raz zw iązany z tym pro b lem em relacji S tarego T estam e n tu d o T alm udu .
W in terp retacji tych kwestii uw zględniano specyfikę ju d aizm u w odniesieniu do zagad n ien ia m on o teizm u religii m ojżeszow ej o raz p ro b lem u ju d a iz m u ja k o drogi zbaw ienia d la Ż ydów , zw łaszcza w pub lik acjach p ro testan c k ich biblistów , m .in. W ik to ra N iem czy k a 10 i Ja n a S zeru d y 11.
In te rp re ta c ja p o zostałych kwestii zd e term in o w an a była p rze słankam i apologetycznym i. W p osłannictw ie ju d a iz m u w y ró żn iano m isję zacho w ania i szerzenia m on o teizm u o ra z właściw e p o słan n ict w o m esjańskie u k ieru n k o w an e n a o sobę Jezusa C h ry stu sa. N iespeł nienie tego p o słan n ictw a przez Ż ydów w n astęp stw ie odrzucen ia Jezusa C h ry stu sa ja k o M esjasza było o b jaśn ian e ja k o przyczyna o g ro m u nieszczęść, ja k ic h dośw iadczał n a ró d żydow ski.
P o d o b n ie przesłanki apo logety ki chrześcijańskiej w yw arły wpływ n a kw estionow anie przez p re k u rso ró w d ialo g u zw artości ju d aizm u przez u za sad n ian ie b ra k u ciągłości m iędzy ju d aizm em biblijnym , staro testa m e n ta ln y m a ju d aizm em po biblijnym o k re ś lanym rów nież ja k o rabiniczno-faryzejski lub talm udyczny. Judaizm pobiblijn y d ep recjo n o w an o przez k ry ty k ę T a lm u d u o raz przeciw
10 Idea zbaw ienia i odkupienia w religii Starego T estam entu, K ra k ó w 1932. 11 C harakter narodow y i uniwersalny religii izraelskiej, W arszaw a 1922.
staw ianie go S tarem u T estam entow i. W licznych pu blikacjach p o w ielano zestaw tradycyjnie negatyw nych opinii o T alm udzie, w k tó rych przy pisyw ano m u m .in. znaczny u dział w d ep raw o w an iu Ż ydów o raz w p o d trzy m y w an iu w śród nich nienaw iści d o ch rześcijan 12. N eg o w an o rów nież w arto ść p ra c m .in. T ad eu sza Z adereckiego n a te m a t T alm u d u , o sk arżając je o ten d en cy jn o ść13.
K ry ty k a T a lm u d u spełniała w ażn ą rolę w u za sad n ian iu w ro giego s to su n k u ju d a iz m u w obec chrześcijaństw a. T radycyjnie w y k a zyw ano tę w rogość arg u m en tam i religijnym i, stanow iącym i jej genezę o raz sk u tk am i negatyw nego w pływ u ju d a iz m u n a chrześcijań stw o i poszczególne dziedziny życia społecznego chrześcijan. P ro blem negatyw nego asp ek tu relacji tych o b u religii, po dejm o w an y w ra m a ch chrześcijańskiej interp retacji ju d aizm u , ze w zględu na isto tn ą rolę w u za sad n ian iu antysem ityzm u, znacznie u tru d n ia ł chrześcijańskie inicjatyw y dialogu.
E lem entem przezw yciężania tych u tru d n ie ń były p u blikacje ks. E ugeniusza D ąb row skiego prezentu jące p o g ląd y ów czesnych pisarzy żydow skich n a chrześcijaństw o, p o zb aw io n e tradycyjnej w ro g o ści14. P o d o b n ą funkcję spełniały publikacje dotyczące zw iązków S tarego i N ow ego T estam e n tu eksponujące ich w ieloasp ek tow ą w spółzależ n ość p o d p o rz ą d k o w a n ą m esjanizm ow i C h ry s tu s a 15. R elacje S tareg o i N ow ego T estam e n tu rów nież u w y d a tn ia n o w pu blik acjach p o św ięconych żydow skości Je z u sa 16.
In teg raln y m elem entem chrześcijańskiej interp retacji ju d a iz m u były także problem y w ynikające z relacji chrześcijaństw a do ju d a iz
12 Z o b . m .in.: J. К : u s z у ń s k i, Talm ud. Co zaw iera ic o naucza, L ublin 1925; J. P r a n a j t i s , Chrześcijanin w Talm udzie ży d o w skim , W arszaw a 1937; S. T r z e c i a k , T a lm u d o gojach a kw estia ży d o w sk a w Polsce, W arszaw a 1939.
13 Z o b . W . G r o n k o w s k i , T a lm u d y zm a chrześcijaństw o, „M iesięcznik K ościelny. O rg a n A rchidiecezji G nieźnieńskiej i P o z n a ń sk ie j” 52(1937)3 s. 73-74 o ra z je g o recenzję k siążki T . Z a d e r e c k i e g o , T a lm u d w ogniu wieków, W arsz aw a 1935,
zam ieszczonej w „ A ten e u m K a p ła ń s k im ” 22(1936)4 s. 410-415.
14 M .in .: C hrystianizm , a ju d a izm , w: C h rystianizm wobec niew iary i ateizm u, W arszaw a 1935, 98-106.
15 Z ob .: F. R o s ł a n i e c, S ta ry T estam ent a c hrystianizm , W arszaw a 1936; [P. Stach] K s. P .S ., W artość religijna Sta reg o T estam entu i je g o stosunek do N ow ego, „ R u c h T eo lo g iczn y ” . D o d a te k In fo rm ac y jn y d o „P rz e g lą d u T eolo g iczn eg o ” 2(1930)2 s. 24-30; J. T e o d o r o w i e z, O d Jahw e do M esja sza , P o z n a ń 1936.
16 Z o b . W . G r o n k o w s k i , C zy Jezu s b yl z pochodzenia Ż yd em ? „ A ten e u m K a p łań s k ie ” 24 (1938)1 s. 58-71; W . G r a n a t , N arodow ość C hrystusa i g hetto
m u. S po śród nich najczęściej p o d ejm o w an o kwestie: wyższości chrześcijaństw a n a d ju daizm em , o b ro n y przed ju d aizm em zw al czającym chrześcijaństw o o raz egzegezy i o b ro n y S tarego T estam en tu, głów nie ze w zględu n a jego po słan n ictw o m esjań sk ie17.
P odstaw ow e ram y problem ow e chrześcijańskiej in te rp re ta cji ju d a iz m u w yznaczały kwestie historycznie u k ształto w an ych w zajem nych relacji ju d aizm u i chrześcijaństw a, k tó ry ch proces p rzeo b rażeń był zaró w n o sygnalizow any w p u b lik acjach p re k u r sorów d ialogu, ja k i stan ow ił re zu ltat ich w ieloletnich wysiłków. D o k ła d n e zrek o n stru o w an ie tego pro cesu w ym aga p rzean alizow an ia recepcji p ró b d ialo g u w środow iskach chrześcijańskich o raz w ży d o wskich.
Innym , w ażnym rezultatem chrześcijańskiej in terp retacji ju d a i zm u było w zbogacenie tradycyjnego o b ra z u ju d a iz m u w św iad o m o ści chrześcijan, m .in. przez krytyczne oceny negatyw nych opinii 0 judaizm ie, ja k i uw zględnianie kw estii w spólnych chrześcijanom 1 Ż ydom , co um ożliw iło zap o czątk o w an ie w ów czas reorientacji p o staw y chrześcijan w obec Żydów .
2. C h rześcijań ska k ry ty k a antysem ityzm u
W ażnym w ątkiem chrześcijańskich inicjatyw d ialog u była k ry ty k a antysem ityzm u. S tanow iła o n a m iern ik procesu przełam y w an ia b a rie r u tu d n iający ch lub uniem ożliw iających dialog, m .in. poprzez w skazyw anie n a w sp ólną płaszczyznę dla chrześcijan i Ż y dów , ja k ą była k ry ty k a i zw alczanie an tysem ityzm u, zw łaszcza rasistow skiego.
Z ak res kry ty k i tego anty sem ity zm u podejm ow anej przez p re k u rso ró w dialo g u o bejm ow ał w ieloaspekto w ą krytyk ę założeń d o k t rynalnych anty sem ity zm u rasistow skiego, ja k im była ideologia rasiz m u o raz jej im plikacji p rak ty czn y ch w odniesieniu do Żydów , a stanow iących zespół p raw n ie u san k cjo n o w an y ch form ich dys krym inacji. Ideolog ia rasizm u była pow szechnie k ry ty k o w a n a tak
17 Zob. m.in.: J. A r c h u t o w s k i , S ta ry T esta m en t i k r y ty c y (U w a g i o książce X . A rcyb. J. Teodorow icza p t. O d Jahw e do M e sja sza ), Kraków 1937; W. G r o n - k o w s к i, K a to lik w obec dzisiejszych uprzedzeń do Starego T estam entu, „Ateneum Kapłańskie” 25(1939)3 s. 225-244.
przez a u to ró w k a to lic k ic h 18, ja k i p ro te sta n c k ic h 19. W ykazyw ano za ró w n o w rogość rasizm u w obec chrześcijaństw a, ja k i to , iż rasizm po zostaje w sprzeczności z chrześcijaństw em i je st przez niego odrzucany.
W ażnym elem entem k rytyki d o k try n aln y c h p o d staw anty sem i tyzm u rasistow skiego była analiza d o k u m en tó w kościelnych zaw ie rających n eg atyw ną ocenę rasizm u 20. O cenę tę u za sad n ian o rów nież n a u k ą św. P a w ła 21 i św. A u g u sty n a o rasizm ie22 o ra z w ypow iedziam i d u cho w ieństw a K ościołów chrześcijańskich p o tępiający ch rasizm i an ty sem ity zm 23.
N a szk ico w an a wyżej chrześcijańska k ry ty k a antysem ityzm u rasistow skiego o raz potępienie przez katolickich p re k u rso ró w d ia lo gu p o g ro m ó w antyżydow skich, k o n tra sto w a ło często z ak c ep to w a niem przez nich innych typów an tysem ityzm u. A m b iw alentny sp o sób p re zen to w a n ia kwestii anty sem ity zm u w ra m a ch p ro b lem aty k i d ialogu przez jego p re k u rso ró w odzw ierciedlał nie tylko b ra k konsekw encji w ocenie antysem ityzm u, ale i społeczne skutki b alastu w ielow iekow ych uprzedzeń antyżydow skich, co w rezultacie znacz nie ogran iczało zasięg chrześcijańskich propozycji dialogu.
18 M.in.: J. P a s t u s z k a , F ilozoficzne p o d sta w y rasizm u, „Ruch Katolicki” 9 (1939) 157-172; t e n ż e: K ry ty k a św iatopoglądu rasistow skiego, „Ruch Katolicki” 9)1939) 305-321; t e n ż e: R a sizm a chrześcijaństw o, „W iara i Życie” 18(1938) 294-299; t e n ż e : R a sizm ja k o światopogląd. „Ruch Katolicki” 9(1939) 101-116; F. S a w i с к i,
N ow oczesne teorie rasowe, „Przegląd Powszechny” 51(1934) 19-33; S. S o b a l k o w - s к i, R eligia krw i, rasy - ubóstwienie narodu ja k o now e niebezpieczeństw o naszych czasów , „Ruch Katolicki” 8(1938) 498-517; S. S z y d e l s k i , P roroctw a m esjańskie a dzisiejszy rasizm , Lwów 1939; W. Z b i e r o w s k i , R a sizm a ka to licyzm , „K ultura” 4(1939) 18 s. 1-2.
19 J. F r e u d e n h e i m , R asizm , „Zwiastun Ewangeliczny” 10(1939) 133-135; D.R. K e s s e l r i n g , P aństw o. N a ró d i R a sa a nasza teologiczna rzeczyw istość,
„Przegląd Ewangelicki” 5(1938) 592-594, 602-603, 614-615, 623-624.
20 Zob.: Kongregacja Sem inariów i U niw ersytetów przeciw teoriom rasizm u
„Prąd” 25(1938)5 s. 267-268; S. P i a s e с к i, C zyta ją c list p a sterski [kard. A. Hlonda
O ka to lickich zasadach m oralnych], „Prosto z mostu” 2(1936) 15-16 s. 1; W ażne enuncjacje O jca św. o nacjonalizm ie i rasizm ie oraz o stosunku A .K . do nich, „Ruch Katolicki” 8(1938)8 s. 342-345.
21 Zob. F. R o s ł a n i e c, R a sizm w św ietle n a u k i św. Paw ia, Warszawa 1939. 22 J. С z u j, Sw . A u g u styn a rasizm , „Ateneum Kapłańskie” 31 (1939) 1 s. 1-12. 23 Zob. m.in.: D. B a l t h a z a r , B iskup D ebreczynu o chrześcijaństwie, obłędzie rasow ym i prześladow aniu Ż y d ó w , „Człowiek Wolny - Zew Sumienia” 1(1936) 17 s. 3;
G dy nienaw iść szaleje... G łosy duchow ieństw a chrześcijańskiego, Warszawa 1936;
K ościół ew angelicki pro testu je przeciw ko a n tysem ityzm o w i, „Człowiek Wolny - Zew Sumienia” 1(1936)6 s. 5.
Proces przezw yciężania sprzeczności tkw iących w am b iw alen t nej ocenie antysem ityzm u zo stał zainicjow any m .in. przez M arię W inow ską, k tó ra w k ilk u p u b lik acjach p o d d a ła ostrej krytyce w szelkie o d m ian y an ty sem ity zm u 24.
C ennym uzupełnieniem katolickiej refleksji n a d antysem ityz m em była jeg o k ry ty k a p ro te sta n c k a . D o tyczyła o n a założeń d o k t rynalny ch an ty sem ityzm u, jego przejaw ów o ra z ud ziału chrześcijan w ich realizacji. S po śró d o d m ian an ty sem ityzm u najczęściej k ry ty k o w an o w p u b lik acjach p ro testan c k ich antysem ity zm rasistow ski i tzw. chrześcijański.
P ro testan ck a k ry ty k a antysem ityzm u, p od ob nie ja k katolicka, była zróżnicow ana. N ajbardziej w nikliw ą i to ta ln ą ocenę krytyczną antysem ityzm u przeprow adził Paweł H ulka-L askow ski, któ ry w licz nych publikacjach w ykazyw ał bezzasadność istnienia antysem ityzm u, określając go ja k o antychrystianizm 25. K ry ty k a antysem ityzm u chrześcijańskiego stanow iła p rzedm iot kilku arty ku łów P aw ła H ulki- -Laskow skiego, m .in. zatytułow anego Psychoanaliza antysem ityzm u chrześcijańskiego, opublikow anego w 1927 ro k u n a łam ach czasopis m a „Życie W olne” . P odo bnie zdecydow anie negatyw ną ocenę a n tysem ityzm u zaw ierały publikacje zam ieszczone w czasopiśm ie bap- tystycznym „N o w e D ro g i” o raz adw entystycznym „Sługa Z b o ru ” .
W pro testan ck iej krytyce anty sem ity zm u w ystępow ały rów nież elem enty am biw alentnej jego oceny, m .in. w pu blik acjach K a ro la K o tu li26 i C zesław a L echickiego27.
C h rześcijań ska k ry ty k a antysem ityzm u p o d ejm o w an a przez k atolickich i p ro testan c k ich p re k u rso ró w d ialo g u p op rzez kw es tionow anie chrześcijańskich p o d staw d o k try n aln y c h antysem ityzm u o raz w ykazyw anie zasadniczych sprzeczności pom iędzy nim a chrze ścijaństw em , spełniała w ażn ą rolę w u w iary g o d n ian iu p ró b dialogu z w yznaw cam i ju d a iz m u o ra z w procesie zm ian p o staw chrześcijan w obec Żydów .
24 M .in. w arty k u łac h : G losy chrześcijan, „ P io n ” 6(1938)6 s. 1-3; A n ty se m ityzm
wobec n a u ki K ościoła, „ P io n ” 7(1939)10 s. 2-3; D o redakcji «K ultury», „ P io n ”
6 (1938)51-52 s. 11-12.
25 M .in. w p u b lik acji p t.: M echanizacja św iata, „C zło w iek W o ln y - Zew S u m ien ia” 2(1937)38 s. 2.
26 A n ty se m ity zm a m y , „ P rz eg ląd E w angelicki” 5(1938) 591, 601-602, 616, 626-627.
N ależy tu zaznaczyć, iż zasięg chrześcijańskiej k rytyki a n tysem ityzm u był o g raniczon y za ró w n o przez liczne p ub likacje p re zentujące am b iw ale n tn ą ocenę antysem ityzm u, ja k i przede w szyst kim przez zespół ró żn o ro d n y ch śro d k ó w o d działy w ania K o ścio ła katolickiego i praw icow ych p a rtii p olitycznych kształtujących i utrw alający ch opinie i p ostaw y antyżydow skie.
B . K w e s t i a c h r y s t o l o g i c z n a w u j ę c i u ż y d o w s k i m
P ro b lem aty k a chrześcijańskich inicjatyw d ialo gu obejm o w ała tak że ocenę kwestii chrystologicznej w ujęciu żydow skim . K w estia ta stan o w iła tradycyjny, a zarazem niezw ykle w ażny w ątek d ialo g u system atycznie po dejm ow any przez jeg o p re k u rso ró w ze w zględu n a fu n d a m e n taln e znaczenie kwestii chrystologicznej w teologii ch rześ cijańskiej.
W zględy apologetyczne zaw ażyły n a sposobie krytyki tradycyj nie negatyw nego stosunku Ż ydów do C hrystusa. K ry ty k a ta sp row a dzała się głów nie d o w yeksponow ania ró żnorod ny ch konsekw encji odrzucenia Jezusa C hrystusa przez Ż ydów ja k o M esjasza o raz ich w spółudziału za śmierć Jezusa, co w rezultacie u tru d n iało , czy wręcz uniem ożliw iało podejm ow anie p ró b d ialogu z w yznaw cam i judaizm u.
W ażn ym elem entem w ysiłków zm ierzających d o przezw ycięże n ia tych tru d n o ści było uw zględnianie w p ro b lem aty ce d ialog u zm ian w ocenie Jezusa C h ry stu sa w ystępujących w literatu rze żydow skiej począw szy o d X IX w ieku.
E w olucja p o staw Ż ydów w obec Jezu sa C h ry stu sa stano w iła p rz ed m io t analizy krytycznej przepro w ad zo n ej m .in. przez ks. E u ge niusza D ą b ro w sk ieg o 28. W jej ra m a ch zestaw iano w ydane w X IX i X X w ieku prace n a tem at C h ry stu sa n ap isan e przez Jó zefa S alv ad o ra, H e in rich a G ra etza , G eigera, E. L udw iga, G e ra ld a F ried- lan d era i Jó zefa K lau sn era. P o n a d to w ykazyw ano w p ra cac h w ym ie nionych a u to ró w proces o d ch o d zen ia o d tradycyjnie w rogiego sto su n k u Ż y d ó w d o C hrystusa, ja k rów nież tendencję d o jud aizacji C h ry stu sa, w y rażającą się w u jm o w an iu G o w yłącznie w k a te g o
28 M .in. w p racach : C hrystianizm a ju d a izm , w: C hrystianizm wobec niew iary
i a teizm u, W arsz a w a 1935, 93-119; C ztery głośne dzieła o C hrystusie Panu, „P rzeg ląd
K a to lic k i” 74(1936) 56-57, 67-68; „ G ło s K a p ła ń s k i” 10(1936) 5-13; C hrystus, W arsza w a 1939.
riach ju d aizm u . P o d o b n e k ry teriu m zasto sow ał p ub licysta ew angeli cki M .B . B uchen w artykule: Z m ia n a p o sta w y nowoczesnych Ż yd ó w do Pana Jezusa C hrystusa29.
W sp o m n ian a wyżej tendencja w lite ratu rz e żydow skiej do judaizacji o sob y i n au c zan ia C h ry stu sa, ja k i ówczesne polem iki w okół p o ch o d z en ia C h ry stu sa spow odow ały, iż w p ro blem aty ce chrystologicznej d ialo g u uw zględniano kw estię żydow skości C h ry s tusa. P odejm ow ali ją m .in. ks. W ito ld G ro n k o w sk i w artykule: C zy Jezus b ył z pochodzenia Ż yd em ? 30 o ra z ks. W incenty G ra n a t w publikacji pt.: N arodow ość C hrystusa i ghetto ław kow e31.
U w zględnianie w pro b lem aty ce dialo g u p ro cesu ew olucji kw es tii chrystologicznej w ujęciu żydow skim , stan o w i elem ent wysiłków p re k u rso ró w d ialo g u zm ierzających do rozszerzenia płaszczyzn d o k try n aln y c h d ialo g u o zag adnienia w spólne d la chrześcijan i Ż y dów.
K ry ty c zn a ocena zm ian p o staw y Ż yd ów w obec C hry stu sa sygnalizow ała proces przezw yciężania w zajem nych uprzedzeń u tru d niających inicjow anie dialogu. P odejm o w anie przez p re k u rso ró w dialo g u kw estii chrystologicznej w ujęciu żydow skim określało chrześcijańską recepcję zm ian sto su n k u Ż ydów do Jezusa C h ry stu sa.
P o n a d to chrześcijańska in terp re tacja elem entów pozytyw nych żydow skiej chrystologii stan ow iła p ropozycję dialo g u za ad re so w an ą d o w yznaw ców ju d aizm u , uśw iad am iającą im p o trze b ę dalszych zm ian w żydow skim ob razie C h ry stu sa ja k o w spólnej z chrześ cijanam i płaszczyzny dialogu.
Zakończenie
P reh isto rię dialo g u chrześcijańsko-judaistycznego w Polsce m iędzyw ojennej tw orzyła elita sp o śró d d u ch o w ień stw a i laik atu katolickiego. R e fe ra t stan o w i p ró b ę re k o n stru k cji ich w k ład u w z a p oczątk o w an ie dialo gu, a zw łaszcza w proces przezw yciężania licznych tru d n o ści sp o w odow anych w ielow iekow ym i an ty żyd ow s kim i uprzedzeniam i.
29 „ Z w ia stu n E w an g eliczn y ” 19(1937) 285-286, 292, 300. 30 „ A te n e u m K a p ła ń s k ie ” 24(1938) 1 s. 58-71.
C hrześcijańskie inicjatyw y d ialo g u p o d ejm o w an e w dw udzies toleciu m iędzyw ojennym angażow ały c o raz więcej k ato lik ó w i p ro te stan tó w u zasadniający ch za ró w n o p o trze b ę ich rozw ijania, ja k i elim in ow an ia b arie r u tru d n iając y ch ich recepcję w środ ow iskach chrześcijańskich i żydow skich.
W problem atyce p ró b d ialogu chrześcijańsko-judaistycznego uw zględniano kwestie fundam entaln e d la dzieła zbliżenia chrześcijan i Ż ydów , a k tó re dotychczas obciążone były balastem wielowiekowej wzajemnej w rogości. Z tych względów w yeksponow ano w p ro b lem a tyce dialogu kwestie Ż ydów i ju d aizm u , a zw łaszcza jego interpretację chrześcijańską oraz krytykę antysem ityzm u. Sposób podejm ow ania tych kwestii przez prekursorów dialogu sygnalizow ał odchodzenie od tradycyjnego m yślenia o Ż ydach, odzw ierciedlał proces przezwycięża nia trud ności w obiektyw nym przedstaw ianiu zagadnień w spólnych d la chrześcijan i Żydów , ja k i specyficznie żydow skich.
S p o śró d w spom niany ch kw estii szczególną rolę w u w iary g o d nieniu p ró b dialo g u spełniała chrześcijań ska k ry ty k a antysem ityzm u, zw łaszcza p o przez w ykazyw anie w ew nętrznych sprzeczności tk w ią cych w założeniach d o k try n aln y c h antysem ityzm u, szczególnie zaś - rasistow skiego o ra z tzw. chrześcijańskiego. Liczne pu blikacje p re k u rso ró w d ialo g u zaw ierające k ry ty kę an tysem ity zm u stanow iły isto tn y elem ent działań zm ierzających d o zm niejszenia rezerw y Ż ydów w obec p ró b dialo g u z nim i.
C h rześcijańskie inicjatyw y d ialo g u p o d ejm o w an e przez jeg o p re k u rso ró w m iały niewielki zasięg w Polsce m iędzyw ojennej, co stanow iło re zu ltat m .in. dy sp ro p o rcji m iędzy zakresem oddziaływ a n ia czasopism uw zględniających p ro b lem a ty k ę dialo g u z czasop is m am i za an gażow an ym i w u trw a la n ie o p inii i stereo ty p ó w an ty ży d o w skich. P o n a d to zasięg chrześcijańskich inicjatyw d ialo g u był o g ra niczony przez sw oistą m achin ę antysem ityzm u , ja k ą stan ow iła d ziałaln ość instytucji, p artii politycznych i ró żn o ro d n y ch organizacji p ro p a g u ją cy ch w społeczeństw ie p o lsk im nienaw iść (w rogość) do Żydów . In n ą p rzyczyną niew ielkiego zasięgu chrześcijańskich inic ja ty w d ialo g u w Polsce m iędzyw ojennej była nieznaczna w ów czas recepcja p o d o b n y c h inicjatyw d ialo g u pod ejm o w an y ch zagranicą.
P o m im o iż chrześcijańskie inicjatyw y d ialo g u angażow ały niewielki k rą g katolickiej i p ro testan ck iej inteligencji, ad reso w an e były d o znacznie szerszych kręgów i to z a ró w n o chrześcijańskich, ja k i żydow skich.
P o d su m o w u jąc znaczenie chrześcijańskich inicjatyw d ialo gu należy stw ierdzić, iż za p oczątkow ały one proces przezw yciężania ró ż n o ro d n y ch u p rzedzeń chrześcijan w obec Ż ydów , m .in. przez w skazyw anie n a zw iązki chrześcijaństw a z ju d aizm em o raz krytykę antysem ityzm u. W ażnym m iernikiem znaczenia chrześcijańskich inicjatyw dialo g u p odejm o w an y ch w Polsce m iędzyw ojennej był ich wpływ n a p rz eo b ra żen ia w dziedzinie sto su n k ó w polsko-żydow skich, co potw ierdził m .in. udział chrześcijan w ra to w a n iu Ż ydów podczas okupacji hitlerow skiej w Polsce.
