Naturalny charakter małżeństwa a jego wymiar sakramentalny w świetle przemówienia papieża Jana Pawła II do Roty Rzymskiej z 1 lutego 2001 roku

Wojciech Góralski

Naturalny charakter małżeństwa a

jego wymiar sakramentalny w

świetle przemówienia papieża Jana

Pawła II do Roty Rzymskiej z 1 lutego

2001 roku

Ius Matrimoniale 7 (13), 7-22

R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

lu s M atrim o n iale 7 (13) 2002

K s. W ojciech G óralski

Naturalny charakter m ałżeństw a a jego wymiar sakram entalny w świetle przemówienia papieża Jana Pawła II do Roty

Rzymskiej z 1 lutego 2001 roku

K olejne, doroczne, już dwudzieste trzecie spotkanie papieża Jana Pawia II z audytoram i i pozostałym i pracow nikam i Roty Rzymskiej, m iało miejsce w dniu 1 lutego 2001 r. w Sali Klem entyńskiej D om u Apostolskiego. Zainaugurow ało ono nowy rok działalności tego Try­ bunału Apostolskiego. Podczas tego spotkania Ojciec święty wygłosił okolicznościowe przem ów ienie podejm ując problem atykę n a tu ra ln e ­ go charakteru m ałżeństwa i rodziny, a także relacji pom iędzy wspo­ m nianym charakterem m ałżeństw a a jego sakram entalnością1.

Nawiązując do treści swoich alokucji do Roty Rzymskiej z 28 stycznia 1991 r.2 i z 21 stycznia 1999 r.,3 Papież, jak sam zaznacza, pragnie potwier­ dzić tradycyjne nauczanie Kościoła o naturalnym wymiarze małżeństwa i rodziny. Czyni zaś to w kontekście szerzącej się kultury indywidualistycz­ nej, która dąży do zamknięcia małżeństwa i rodziny wyłącznie w sferze spraw prywatnych. Tego rodzaju tendencja stanowi, nadmienia Jan Paweł II, jedno z najpoważniejszych wyzwań, przed jakimi stoi obecnie Kościół4.

1. Naturalny charakter małżeństwa

W pierwszej, zasadniczej i znacznie obszerniejszej (od drugiej) części swego przemówienia, Ojciec święty koncentruje swoją uwagę na kwe­

' A llo cu tio Sum m i Pontificis ad A u d ito res, A dm inistros A dvocatosque R o ta e R o m an a e coram adm issos 1 februarii 2001, „C o m m u n icatio n es”33 (2001), n .l, s. 9 - 15.

2 A A S 83 (1991), s. 9 4 7 - 9 5 3 . ’ AAS 91 (1999), s. 6 2 2 - 6 2 7 . 4 A llocutio, jw., n. 2, s. 9.

stii naturalnego charakteru małżeństwa. Podkreśla już na wstępie, że na ten tem at istnieją liczne odniesienia zawarte zarówno w stałym n a­ uczaniu Kościoła, jak i ustawodawstwie kościelnym. Gdy chodzi więc o m agisterium kościelne, to o naturalnym wymiarze m ałżeństwa jako instytucji przypom niał ostatnio Sobór Watykański II stwierdzając w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes, że „sam Bóg jest twórcą małżeństwa obdarzonego różnymi dobram i i celam i”,5 a następnie p o ­ wołując się - przy om awianiu niektórych zagadnień m oralności m ał­ żeńskiej - n a „obiektywne kryteria, uwzględniające n atu rę osoby ludz­ kiej i jej czynów”6. Co się tyczy natom iast ustawodawstwa, to w definicji małżeństwa, zamieszczonej zarówno w kodeksie prawa kanonicznego (kan. 1055), jak i w kodeksie kanonów Kościołów W schodnich (kan. 776 § 1), stwierdza się, że wspólnota całego życia małżonków, „skiero­ w ana jest ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wy­ chowania potom stw a”. Niestety, ubolewa Papież, w panującym aktual­ nie klimacie ukształtowanym przez coraz bardziej upowszechniającą się laicyzację oraz przez wizję małżeństwa i rodziny jako rzeczywistości całkowicie „prywatnych”, naturalny charakter instytucji małżeńskiej jest nie tylko ignorowany, lecz wręcz otwarcie kontestowany7.

Ź ródłem niewłaściwego postrzegania m ałżeństw a są nieporozum ie­ nia narosłe wokół sam ego pojęcia natury. Z apom niano bowiem, za­ uważa Ojciec święty, przede wszystkim o wymiarze metafizycznym n a­ tury, do czego odwołują się dokum enty Kościoła. Poza tym zm ierza się do zredukow ania wszystkiego, co specyficznie ludzkie, wyłącznie do sfery kultury, z jednoczesnym dom aganiem się uznania praw a człowie­ ka do całkowicie swobodnego tw orzenia i działania tak na płaszczyź­ nie indywidualnej, jak i społecznej. W takiej optyce to, co naturalne byłoby czystym faktem fizycznym, biologicznym czy socjologicznym, którym m ożna m anipulow ać przy pomocy środków technicznych - w zależności od własnych potrzeb8.

Owo przeciwstawianie m iędzy kulturą a naturą pozbawia tę o stat­ nią, zauważa Mówca, wszelkiej obiektywnej podstawy i uzależnia ją od samowoli człowieka i władzy. Wyraźnym tego przykładem są próby przedstaw iania związków faktycznych, w tym także hom oseksualnych,

5 N. 48. 6 N. 51.

7 A llocutio, jw., n. 2, s. 9 - 10. s Tamże, n. 3, s. 10.

jako porównywalnych z m ałżeństw em , którem u odm awia się tym sa­ mym charakteru n aturalneg o1'.

Odw ołując się do swojej encykliki Veritatis splendor'0, Ojciec św. stwierdza następnie, że koncepcja czysto em piryczna natury uniem oż­ liwia zrozum ienie tego, że ludzkie ciało nie stanowi czegoś „zew nętrz­ nego” w stosunku do osoby, lecz razem z duszą - o naturze duchowej i nieśm iertelnej - pozostaje w ew nętrzną podstaw ą niepodzielnej isto­ ty, jaką jest człowiek. W wymienionej enuncjacji została uwypuklona doniosłość m oralna tej doktryny, niezwykle doniosłej z punktu w idze­ nia m ałżeństw a i rodziny. W szak różne formy fałszywego spirytuali- zmu, nadm ienia Jan Paweł II, m ogą się łatwo stać źródłem rzekom ego usprawiedliw ienia dla tego, co pozostaje sprzeczne z duchową rzeczy­ wistością węzła m ałżeńskiego11.

W yjaśniając naukę Kościoła na tem at m ałżeństw a jako rzeczywisto­ ści naturalnej Papież zaznacza najpierw, iż należy się tutaj odnieść do prawdy ukazanej przez rozum i potw ierdzonej przez O bjaw ienie Boże, k tóre mówi jednoznacznie o ścisłym powiązaniu unii małżeńskiej a „początkiem ” opisanym w K siędze Rodzaju: „stworzył mężczyznę i niew iastę” (1, 27) i „stają się jednym ciałem ” (2, 24)12.

Sprawą fundam entalną w refleksji nad istotą m ałżeństw a chrześci­ jańskiego jest zrozum ienie istotnego powiązania pom iędzy m ałżeń­ stwem owego „początku” i m ałżeństw em sakram entalnym . To ostatnie nie jest istotowo różne - tak ujęte in fieri, jak i in facto esse - od m ał­ żeństwa ustanow ionego przez Boga „na początku”, do którego odnosi się opow iadanie Księgi R odzaju i które w ekonom ii odkupienia naby­ wa waloru i skuteczności sakram entu chrześcijańskiego. Fakt, iż rze­ czywistość naturalna, stwierdza się w alokucji, została autorytatyw nie potw ierdzona i wyniesiona do godności sakram entu przez Jezusa Chrystusa, nie usprawiedliwia bynajmniej upowszechnionej dzisiaj, niestety szeroko, tendencji do ideologizacji pojęcia małżeństwa: jego natury, istotnych przym iotów i celów, która to tendencja dom aga się uznania dla różnych sposobów jego rozum ienia przez wierzących i nie­ wierzących, katolików i niekatolików, tak jakby sakram ent był czymś wtórnym i zewnętrznym w stosunku do rzeczywistości naturalnej, a nie

" Tamże.

1,1 Z ob. A A S (1993), nn. 46 - 50, s. 1169 - 1174. " A llocutio, jw., n. 3, s. 10.

sam ą rzeczywistością naturalną, wskazywaną przez rozum, a przez Chrystusa przyjętą i wyniesioną do rangi znaku i środka zbaw ienia13.

W wywodzie papieskim na tem at naturalnego charakteru m ałżeń­ stwa, szczególnie doniosły wydaje się kolejny fragm ent, w którym zwraca się uwagę na to, że małżeństwo nie jest jednym z wielu związ­ ków między osobam i, który m ożna kształtować według różnorodnych m odeli kulturowych. W szak mężczyzna i kobieta znajdują w samych sobie naturalną skłonność do połączenia się małżeńskiego. M ałżeń­ stwo jednak, jak dokładnie wyjaśnia św. Tomasz z Akwinu, jest n a tu ­ ralne nie dlatego, że „wynika w sposób konieczny z zasad n atu ra l­ nych”, lecz dlatego, że jest rzeczywistością, „ku której skłania natura, lecz która zostaje dopełniona przez wolną w olę”14. Chybione jest więc całkowicie wszelkie usiłowanie przeciwstawiania natury i wolności oraz natury i kultury15.

N ie należy, zdaniem Ojca świętego, podw ażać sam ego istnienia na­ turalnego zamysłu Stwórcy, dotyczącego związku między mężczyzną i kobietą, poprzez uwypuklanie różnic między sytuacją dawną i obecną rodziny, która to tendencja pojawia się nierzadko w badaniach nad in­ stytucją rodziny. Tymczasem bardziej realistyczne jest przyjęcie, że wraz z trudnościam i, ograniczeniam i i wypaczeniami, występującymi u mężczyzny i kobiety, zawsze jest obecna głęboka wzajem na skłon­ ność ich bytowania, która nie jest wytworem ich wyobraźni, i k tóra - w zasadniczych kształtach - szeroko wykracza poza różnice historycz­ no - kulturowe. W rzeczywistości, jedyną drogą, na której m oże się ob­ jawić prawdziwe bogactwo i różnorodność wszystkiego, co należy do samej istoty człowieka, jest wierność wymogom własnej natury. Rów­ nież w małżeństwie, pożądana harm onia między różnorodnością speł­ niania się a istotową jednością jest nie tylko możliwa, lecz także za­ gw arantow ana przez obecną w życiu wierność naturalnym wymogom osoby. Chrześcijanin zresztą zna możliwość liczenia tutaj na m oc laski, zdolnej uzdrowić n atu rę zranioną grzechem 16.

W dalszym ciągu swojej alokucji Jan Paweł II nawiązuje do sprawy wzajem nego, osobowego oddania się m ałżonków (odwołując się do kan. 1057 § 2 kpk i kan. 817 § 1 kkKośc. W sch.), związanego z

odręb-13 A llocutio, jw., n. 4, s. 1 0 - 1 1 .

11 S um m a T heologica, S uppl., q. 41, a. 1, in с. 15 A llocutio, jw., η. 4, s. 11.

oością płciową mężczyzny i kobiety, wraz z caiym bogactwem, także duchowym, wynikającym z tej odrębności. Podkreśla przy tym, że o d ­ w ołanie się do naturalnego wymiaru ich męskości i kobiecości m a d e­ cydujące znaczenie dla zrozum ienia istoty m ałżeństwa. Wszak osobo­ wa relacja m ałżeńska zawiązuje się na naturalnej płaszczyźnie bytowa­ nia osoby na sposób właściwy jednej i drugiej płci17.

Podkreśla też Papież, że sfera aktywności małżonków (ich praw i obo­ wiązków) jest zakorzeniona w sferze ich bytowania znajdując w niej swój naturalny fundam ent. N a mocy szczególnego aktu woli, jakim jest zgoda małżeńska, zawierają oni ze sobą - w sposób dobrowolny - związek „wpisany” już w ich naturę. Związek ten staje się od tej chwili dla obojga prawdziwą drogą powołania, poprzez które m ają oni urzeczywistniać w życiu w łasną osobowość jako odpowiedź na plan Boży18.

N aturalny ch arakter m ałżeństw a uwidacznia się następnie, bardzo wyraziście, w naturalnym ukierunkow aniu tej instytucji, a więc ku do­ bru m ałżonków oraz ku zrodzeniu i wychowaniu potom stw a. U k ieru n ­ kow anie to (stanow iące ch arak ter teologiczny), pozostaje przy tym istotną cechą męskości i kobiecości. N aturalny wymiar małżeństwa, zaznacza Mówca, jest lepiej zrozumiały, gdy nie oddziela się go od ro ­ dziny. M ałżeństw o i rodzina są nierozdzielne, ponieważ m ęskość i ko­ biecość osób związanych m ałżeństw em są ze swej istoty otw arte na przyjęcie daru potom stw a. Bez takiej otw artości dobro m ałżonków nie byłoby godne takiego m iana19.

W istotę małżeństwa, zauważa w dalszym ciągu swej ałokucji Jan Pa­ weł II, wpisane są także jego istotne przymioty: jedność i nierozerwal­ ność, nie są bowiem żadną m iarą prawami „zewnętrznymi” w stosunku do małżeństwa. Tylko wówczas, gdy małżeństwo postrzegane jest jako związek angażujący osobę w urzeczywistnianie jej naturalnej struktury relacyjnej, która pozostaje w istocie taka sam a poprzez życie osobowe, związek ten m oże istnieć ponad przem ianam i życia, podejmowanymi wysiłkami, a nawet kryzysami, z jakimi zmaga się nierzadko ludzka wol­ ność w życiu i w spełnianiu swoich zadań. Jeżeli natom iast związek m ał­ żeński uważa się jako oparty wyłącznie na osobistych przymiotach, zain­ teresowaniach lub upodobaniach, to jest rzeczą oczywistą, że nie jawi się on jako rzeczywistość naturalna, lecz jako sytuacja zależna od aktualne­

17 Tam że, n. 5, s. 11. 18 Tam że, n. 5, s. 11 - 12. w Tam że, n. 5, s. 12.

go trwania woli, zależnego od zachodzących faktów i istniejących uczuć. Nie ulega wąmliwości, że węzeł małżeński powstaje w wyniku zgody, tj. aktu wołi mężczyzny i kobiety, jednakże zgoda małżeńska urzeczywist­ nia m ożność istniejącą już w naturze mężczyzny i kobiety. Sama więc nierozerwalna moc węzła opiera się na naturalnym charakterze związku dobrowolnie zawartego pomiędzy mężczyzną i kobietą211.

Z kolei Ojciec święty przechodzi do wskazania konsekwencji wyni­ kających z przytoczonych wyżej przesłanek ontologicznych; konse­ kwencje te są liczne. O graniczając się jedynie do najważniejszych i naj­ bardziej aktualnych z punktu widzenia kanonicznego prawa m ałżeń­ skiego, M ówca zauważa więc najpierw, że wizja m ałżeństwa jako rze­ czywistości naturalnej pozwala z łatwością dostrzec naturalny charak­ ter zdolności do zawarcia m ałżeństwa, co deklaruje kan. 1058 kpk i kan. 778 kkKośc.W sch.: „Wszyscy m ogą zawrzeć m ałżeństwo, którym nie zabrania tego praw o”. Ż ad n a interpretacja norm odnoszących się do niezdolności konsensuałnej (por. kan. 1095 kpk i kan. 818 kkKośc.W sch.) nie byłaby popraw na, gdyby przekreślała w praktyce zasadę sform ułow aną przez Cycerona: „Z wewnętrznej natury czło­ wieka należy czerpać przepisy praw a”21. Przepis zawarty w powołanym kan.1058 kpk staje się jeszcze bardziej jasny, gdy weźmie się pod uw a­ gę, że związek m ałżeński ze swej natury dotyczy męskości i kobiecości osób zaślubionych, nie chodzi więc o związek, który wymagałby ze swej istoty szczególnych cech ze strony kontrahentów . Gdyby było inaczej, m ałżeństw o ograniczałoby się wyłącznie do doraźnego związku pom ię­ dzy osobam i, a jego właściwości i trwałość zależałyby jedynie od istnie­ nia bliżej nie określonego uczucia m iędzyosobowego22.

Taka wizja m ałżeństwa (jako rzeczywistości naturalnej), stwierdza następnie Jan Paweł II, ludziom o pewnej m entalności, bardzo dzisiaj rozpowszechnionej, m oże się wydawać sprzeczna z wymogami realiza­ cji osobowej. Ludziom tym trudno jest zrozumieć, że może istnieć m ałżeństw o prawdziwe, którem u nie powiodło się. W yjaśnienie tego jest wpisane w kontekst integralnej wizji życia - ludzkiej i chrześcijań­ skiej. N ie tutaj jest miejsce, nadm ienia Ojciec święty, na głębsze roz­ ważanie prawd, k tóre rzucają światło na tę kwestię, w szczególności prawdy o ludzkiej wolności w obecnym stanie natury upadłej, lecz o d ­

2,1 Tamże. 21 D e legibus, II.

kupionej, prawdy o grzechu, przebaczeniu i łasce. Wystarczy przypo­ mnieć, że również małżeństwo podlega logice krzyża Chrystusowego wymagając wysiłku i poświęcenia, związanego także z bólem i cierpie­ niem, jed n ak nie uniemożliwia - w połączeniu z przyjm owaniem woli Bożej - pełnej i autentycznej realizacji osobowej, urzeczywistnianej w pokoju i pogodzie ducha23.

Inn ą konsekwencją wynikającą z przesłanek ontologicznych, przyto­ czonych przez Papieża we wcześniejszym fragm encie przem ówienia, jest to, że sam akt zgody małżeńskiej staje się - na tle naturalnego wy­ m iaru m ałżeństw a - bardziej zrozumiały. W szak on właśnie jest obiek­ tywnym p unktem odniesienia do naturalnej skłonności, którą człowiek urzeczywistnia w życiu. Stąd właśnie wynika norm alność i p ro sto ta prawdziwej zgody małżeńskiej. Jej wizja jako aktu akceptacji określo­ nego wzorca, ukształtow anego przez k ulturę lub prawo pozytywne, nie jest realistyczna i m oże niepotrzebnie skom plikować procedu rę orze­ kania w sprawie ważności m ałżeństwa. Chodzi przecież o ustalenie, czy osoby, poza zidentyfikowaniem jed n a przez drugą, rzeczywiście zrozum iały istotny wymiar naturalny ich „m ałżeńskości”, k tóra im pli­ kuje - j a k o coś nieodłącznego - wierność, nierozerw alność oraz p o ten ­ cjalne ojcostwo / macierzyństwo, jako dóbr, k tó re uzupełniają tę re la­ cję wynikającą ze sprawiedliwości24.

Nawiązując do przem ów ienia papieża Piusa X I do R oty Rzymskiej z 13 listopada 1949 r., Jan Pawel II przytacza fragm ent tej alokucji d o ­ tyczący relacji prawa pozytywnego do praw a naturalnego. Przypom ina więc, że jego poprzednik podkreślił, że naw et najgłębsza i najbardziej subtelna nauka o prawie nie m oże wskazać innego kryterium - dla o d ­ różnienia praw niesprawiedliwych od sprawiedliwych, zwykłego prawa stanow ionego od prawa prawdziwego - poza tym, które jest poznaw al­ ne przy pom ocy sam ego tylko światła rozum u z natury rzeczy i sam ego człowieka, tj. prawa wpisanego przez Stwórcę w serce człowieka i je d ­ noznacznie potw ierdzonego przez Objawienie. Jeżeli prawo i nauka praw a nie chcą zrezygnować z jedynego drogowskazu, zdolnego utrzy­ m ać je na właściwej drodze, m uszą uznać „obowiązki etyczne” jako norm y obiektywne, odnoszące się także do porządku praw nego25.

25 Tam że, s. 13. 24 Tam że, n. 7, s. 13.

25 Tam że, s. 13 - 1 4 ; Z o b P rzem ów ienie p ap ieża Piusa X I do R oty Rzymskiej z 13 X I 1949 r., A A S 41 (1949), s. 607.

2. Sakramentalność małżeństwa chrześcijan

W drugiej części swojej alokucji papież Jan Paweł II poruszył krótko tem at związany z kwestią relacji między charakterem naturalnym m ał­ żeństwa a jego sakram entalnością. Jako motyw podjęcia tego wątku Oj­ ciec święty wskazał okoliczność, iż od czasu Soboru Watykańskiego II p o ­ dejmowano często próby umocnienia nadprzyrodzonego wymiaru m ał­ żeństwa wraz z propozycjami teologicznymi, duszpasterskimi i prawni­ czymi, niezgodne z tradycją, jak np. ta, która stawia wymóg wiary do za­ warcia małżeństwa26.

P odejm ując te n o statn i w ątek, O jciec święty przypom ina n a w stę­ pie, iż już w początkach swego pontyfikatu, po Synodzie B iskupów z 1980 r., pośw ięconym rodzinie, omówił tę kw estię w adh ortacji apostolskiej Familiaris consortio, kiedy to zaznaczył: „W śród sa k ra ­ m entów , m ałżeństw o m a tę cechę w yróżniającą je od innych, że jest sak ram en tem rzeczywistości ju ż istniejącej w ekonom ii stw orzenia, że jest tym samym przym ierzem m ałżeńskim , k tó re zo stało u s ta n o ­ w ione przez Stw órcę «od p o cz ątk u » ”27. W konsekw encji je s t jedy ną drogą, pozw alającą określić rzeczywistość, k tó ra od sam ego p o c z ą t­ ku je st zw iązana z ek onom ią zbaw ienia, a w pełni czasów stanow i j e ­ den z siedm iu sak ram en tó w w znaczeniu właściwym dla Nowego Przym ierza, jest odw ołanie się do rzeczywistości n atu ra ln ej p rz e d ­ staw ionej w Piśm ie Świętym: w K siędze R odzaju (1, 17; 2, 18 - 25). To w łaśnie uczynił Jezus m ów iąc o nierozerw alności w ęzła m ałże ń ­ skiego28. P o dobnie też po stąp ił św. Paweł, ukazując ch a ra k te r „w iel­ kiej tajem nicy”, k tó rą je st m ałżeństw o „w odniesieniu do C hrystusa i do K ościoła29.

O bok argum entu (za brakiem zasadności żądania wiary jako w arun­ ku do zawarcia m ałżeństw a), nawiązującego do pochodzenia m ałżeń­ stwa, Jan Paweł II ucieka się do kolejnego. Zauw aża mianowicie, że małżeństwo, choć jest znakiem oznaczającym łaskę i udzielającym ją, jest zarazem jedynym z siedm iu sakram entów, który nie wiąże się z działaniem zm ierzającym bezpośrednio do osiągnięcia celów n ad ­ przyrodzonych. M ałżeństw o bowiem ma jako cele, nie tylko przew aża­

26 A llocutio, jw., n. 8, 14. 27 AAS 73 (1981), s. 163.

28 Z o b . M t 19, 3 - 12; M k 10, 1 -2 ). 29 Z ob. E f 5, 32.

jące, lecz wynikające z jego charakteru naturalnego: dobro m ałżonków oraz zrodzenie i wychowanie potom stw a311.

W innym ujęciu, podkreśla Ojciec święty, znak sakram entalny pole­ gałby na odpowiedzi wiary i życia chrześcijańskiego małżonków, wskutek czego byiby pozbawiony obiektywnej treści, która pozwala zaliczyć go do prawdziwych sakram entów chrześcijańskich. Przesłanianie zatem natu ­ ralnego charakteru małżeństwa i sprowadzanie go wyłącznie do zwykłe­ go subiektywnego doświadczenia prowadzi też pośrednio do zanegowa­ nia jego sakramentalności. I odwrotnie: właśnie należyte zrozumienie tej sakram entalności w życiu chrześcijańskim jest czynnikiem, który kieruje ku dostrzeżeniu na nowo znaczenia naturalnego wymiaru małżeństwa31.

Z drugiej strony, zauważa Papież, stawianie sakramentowi wymogów intencjonalnych lub dotyczących wiary, sięgających dalej niż sam a inten­ cja zawarcia małżeństwa zgodnie planem Bożym powziętym „na począt­ ku”, nie tylko stwarzałoby poważne zagrożenia, które zostały wskazane w adhortacji apostolskiej Familiaris consortio32', nieuzasadnione i dyskry­ minujące osądy czy wątpliwości dotyczące ważności małżeństw już zawar­ tych, zwłaszcza przez ochrzczonych niekatolików, lecz także mogłoby prowadzić nieuchronnie do oddzielenia małżeństwa chrześcijan od m ał­ żeństwa innych osób. To zaś byłoby głęboko sprzeczne z prawdziwym zna­ czeniem zamysłu Bożego, według którego to właśnie rzeczywistość stwo­ rzona jest „wielką tajem nicą” w odniesieniu do Chrystusa i Kościoła33.

Swoją alokucję Jan Pawei II kończy powierzając jej adresatów opiece Matki Bożej, Zwierciadła Sprawiedliwości, a następnie udzielając błogo­ sławieństwa apostolskiego. Jednocześnie zaznacza, iż odczuwał potrzebę podzielenia się swoimi refleksjami z audytorami i innymi pracownikami oraz adwokatami Roty Rzymskiej w ceiu udzielenia im wskazówek i wsparcia w pełnieniu przez nich cennej posługi dla dobra Ludu Bożego34.

3. Uwagi na kanwie alokucji papieskiej

Przemów ienie ojca świętego Jana Pawia II do Roty Rzymskiej z 1 lutego 2001 r. zawiera niezm iernie doniosłe przypom nienie dwóch

11 A llocutio, jw., n. 8, s. 14. 32 Z ob. n. 68.

” A llocutio, jw., n. 8, s. 14 - 15.

fundam entalnych praw d w odniesieniu do m ałżeństwa: charakteru n a­ turalnego tej instytucji oraz wzajemnej relacji tego charakteru do sa- kram entalności związku.

Obydwie z poruszonych prawd zostaiy osadzone w stałym naucza­ niu Kościoła, wyrażonym m.in. - w ostatnich czasach - w doktrynie Va­ ticanum II. Ich doniosłość jawi się w kontekście lansowanej wspóicze- śnie w wielu środowiskach koncepcji m ałżeństw a i rodziny, pom ijają­ cej a niejednokrotnie i kontestującej naturalny ch arak ter tych instytu­ cji. K oncepcja ta, stanowiąca echo postępującego procesu sekularyza­ cji, deform uje wręcz instytucję m ałżeńską w stosunku do zamysłu Stwórcy względem niej. Powrót więc do pojęcia natury oraz m ałżeń­ stwa jako rzeczywistości naturalnej nabiera szczególnego znaczenia.

Ważnym elem entem kontekstu alokucji papieskiej jest okoliczność, iż małżeństwo jest niejednokrotnie przedstawiane w podwójnej, przeciw­ stawnej sobie optyce: z jednej strony, byłaby to zwykła instytucja n atu ­ ralna, świecka, z drugiej zaś chodziłoby o rzeczywistość całkowicie nową i różną od tej pierwszej, ustanowioną przez Chrystusa. W rzeczywistości natom iast chodzi o jedną i tę samą rzeczywistość kryjącą w sobie p o ­ dwójny aspekt związany z porządkiem naturalnym i nadprzyrodzonym 35. C hcąc podkreślić ową jedność „dwuwymiarową” m ałżeństw a chrze­ ścijańskiego, Ojciec święty kieruje najpierw swoją uwagę ku istocie m ałżeństw a jako rzeczywistości tkwiącej w porządku stworzenia. Przy­ pom inając więc, że małżeństwo jest czymś, co jest zakorzenione b a r­ dzo głęboko w naturze ludzkiej, czyni odniesienie do ontologii m ał­ żeństwa jako rzeczywistości naturalnej. D aje do zrozum ienia, że o sta­ teczną podstaw ą dla relacji między m ałżeństw em „początku” i m ał­ żeństwem - sakram entem pozostaje relacja pom iędzy stworzeniem i odkupieniem 36. W takim właśnie kontekście, a więc w historii zbawie­ nia, należy um ieścić m ałżeństwo. Instytucja m ałżeństw a jest rzeczywi­ stością, k tóra przechodzi różne etapy na równi z n atu rą ludzką37. Jest to rzeczywistość właściwa tej naturze, stosownie do jej kondycji. Trady­

33 Z ob. M. G as i A ixendri, A n n o tazio n i sulla d im en sio n e giuridica dei m atrim o n io cristia-no nel p en siero di J. H erv ad a, w: II co n cetto di D iritto cacristia-nonico. S toria e p rospettive, a cura di C.J. E rràzu ris, M .L. N av arro , M ilano 2000, s. 360 - 361.

36 Z ob. C. C affarra, L a teologia del m atrim o n io con riferim en to al. C.I.C., w: Teologia e D iritto C anonico, C ittà del V aticano 1987, s, 153 - 163.

37 Z ob. M .G as i A ixendri, E ssenza dei m atrim o n io cristiano e rifiu to d élia dignità sacra- m entale. R iflessioni alia luce del re c e n te discorso del P ap a alia R o ta, „Ius E cclesiae” 13 (2001), nr 1, s. 1 2 6 - 1 2 7 .

cja teologiczna wyróżnia w historii zbawczej ludzkości trzy sytuacje kształtujące istnienie ludzkie: natu ra stw orzona w stanie pierw otnej sprawiedliwości, natu ra upadła po grzechu pierw orodnym , natura o d ­ kupiona wraz z W cieleniem Syna Bożego. M ałżeństw o przeszło przez te trzy etapy historii zbawienia towarzysząc naturze ludzkiej. W ten sposób więc m ożna mówić w rzeczywistości o trzech sytuacjach m ał­ żeństwa: m ałżeństw o stworzenia, m ałżeństw o w stanie grzechu i m ał­ żeństwo objęte O dkupieniem . Te trzy etapy instytucji m ałżeńskiej nie dotyczą trzech różnych rzeczywistości, k tóre m ożna by nazywać m ał­ żeństwem , gdyż sukcesywnie jed n a zajm uje miejsce drugiej, lecz przedstaw iają trzy m om enty historyczne obejm ujące tę sam ą i jedyną rzeczywistość m ałżeńską, a każdy z nich wnosi pew ne novum w n iektó­ rych swoich aspektach38.

Należy zauważyć, że małżeństwo „początku” m iało niewątpliwie wymiar nadprzyrodzony, wymiar łaski - jak m iała go również natura ludzka w stanie pierw otnej sprawiedliwości - wyższy od tego, jakiego wymaga się w stosunku do wymiaru czysto naturalnego. W łaśnie p a­ pież Jan Paweł II podkreślił w swojej katechezie na tem at miłości ludz­ kiej ciągłość pom iędzy m ałżeństw em stworzenia, które jest „sakra­ m entem pierw otnym ” a sakram entem O dkupienia Nowego Przym ie­ rza39. W rzeczywistości porządek zam ierzony przez Boga jest po rząd ­ kiem w Chrystusie, a więc porządkiem nadprzyrodzonym od począt­ ku40. Nie istnieje zatem małżeństwo „świeckie”: naturalne, cywilne oraz m ałżeństw o „św ięte”: sakram entalne, kanoniczne. Istnieje jedno jedyne m ałżeństwo, które od początku posiada wymiar nadprzyrodzo­ ny i najściślejsze powiązanie z planem Bożym stworzenia i O dkupie­ nia. Nie m ożna mówić o dwóch poziom ach rzeczywistości: naturalno - świeckim i nadprzyrodzono - sakram entalnym . Tradycja chrześcijań­ ska pojm ow ała m ałżeństw o jako rzeczywistość świętą od początku jej istnienia, w pisaną w zamysł Boży zbawienia, a nie jako rzeczywistość świecką. K ażde więc małżeństwo ma wymiar święty, inaczej sakram en­ talny sensu lato, natom iast m ałżeństw o zaw arte pomiędzy chrześcija­ nam i zachowuje charak ter znaku świętego (sakram entu). Tak jak łaska

M Z ob. J. H erv ad a, D iàlogos so b re el a m o r y el m atrim o n io , P am plona 1987, s. 3 1 1 - 3 1 2 ; G as i A ixendri, jw., s. 127.

” Z ob. Ja n Paw el II, U om o e d o n n a lo creo, R o m a 1985, passim.

11 Z ob. M .A . O rtiz, S acram en to y form a del m atrim onio. E l m atrim o n io canonico ceie- b ra d o en fo rm a no o rd in aria, P am plona 1995, s. 20.

Boża nie burzy natury, lecz ją udoskonala, tak chrzest podnosi n atu rę ludzką do godności dziecka Bożego nie pozbawiając jej rysu osoby ludzkiej41. Również m ałżeństw o zostało podniesione do poziom u n ad ­ przyrodzonego pozostając jed n ak taką sam ą rzeczywistością, jaką było „na początku”, choć dostosow aną - bez żadnych istotnych zm ian - do nowego stworzenia, które pow staje z odrodzenia chrzcielnego. „Pier­ w otna” sakram entalność m ałżeństw a lokuje się w perspektywie unii Chrystusa z Kościołem jako figura42.

Alokucja papieska zm ierza do przypom nienia, że sakram entalność m ałżeństw a nie jest jakim ś „dodatkiem ” zewnętrznym do m ałżeństwa naturalnego, lecz jest raczej stanem m ałżeństwa: stanem bytu nie jest coś „dołączonego” do bytu, lecz sposób istnienia w porządku egzysten­ cjalnym43. W ten sposób, m ałżeństw o „początku” i m ałżeństw o sak ra­ m entalne nie są dwiema rzeczywistościami, lecz dwoma m om entam i tej samej i jedynej rzeczywistości małżeńskiej. Trafnie to ujął I. D e L u­ go stwierdzając, że „Chrystus nie chciał zm ieniać warunków owego k ontraktu [ m ałżeństw a - W.G.], lecz taki, jaki jest - podnieść, tak aby ilekroć ważny będzie kontrakt, pom iędzy ochrzczonymi miałby on również charak ter sakram entu”44. Tę tradycję przyjęła zasadniczo judy- katura R oty Rzymskiej, wyrażając ją w powiedzeniu: qui vult contrac­

tum, vult sacram entum 45. Wreszcie кап. 1055 § 2 kpk, stwierdzający, że

pom iędzy ochrzczonymi nie m oże istnieć ważne małżeństwo, k tó re nie byłoby sakram entem , nie stanowi jedynie reguły prawnej, lecz raczej jest deklaracją teologiczną tej samej rzeczywistości, która w jakiś spo­ sób w arunkuje podm iot ochrzczony: gdy ochrzczeni chcą zawrzeć prawdziwe małżeństwo, przyjmują jednocześnie sakram ent4'’.

W arto zwrócić uwagę na to, iż odw ołanie się przez Ojca świętego do własnej adhortacji apostolskiej Familiaris consortio, gdzie podkreśla

41 H erv ad a, jw., s. 310.

42 G as i A ixendri, jw., s. 127 - 130. 45 H erv ad a, jw., s. 310.

44 „N oluit C hristus variare co n d itio n es illius co n tractu s, sed illum qualis est elevare, ut q u o ties validus esset in ratio n e co n tractu s, in ter b ap tisa to s h a b e re t etiam ratio n em sa c ra ­ m e n ti”. D e iustitia e t iure, t. 2, L ugduni 1642, s. 95.

45 Zob. m .in. dec. c. M attioli z 2 7 II 1953 r., S R R D ec. 45 (1953), s. 149 - 150; dec. c. Pom- p e d d a z 9 V 1970 r„ S R R D ec. 62 (1970), s. 476.

4,1 Z ob. C. B urke, L a sa cra m e n ta lità del m atrim onio: riflessioni canoniche, w: Sacram en- talità e validité del m atrim o n io nella giu risp ru d en za dei T ribunale della R o ta R o m ana, C ittà del V aticano 1995, s. 156.

się, że sakram ent m ałżeństw a jest jedynym sakram entem zakorzenio­ nym już w ekonom ii stworzenia, uwypukla prawdę, iż m ałżeństw o „po­ czątku” zachowuje właściwą sobie trwałość i dynamikę bez „w chłonię­ cia” ich przez wymiar sakram entalny w porządku nadprzyrodzonym . Rzeczywistość, k tó ra została ustanow iona jako znak sakram entalny, zachowuje tę sam ą istotę w porządku naturalnym , jeśli chodzi o ele­ m enty konieczne dla swojego ustanow ienia, celów, dóbr i istotnych przymiotów47. W przypadku m ałżeństw a - w odróżnieniu od pozosta­ łych sakram entów - znak sakram entalny nie jest czymś różnym od sa­ mej rzeczywistości małżeńskiej; nie wymaga się tutaj żadnego czynnika specyfikującego, właśnie dlatego, że sam o małżeństwo już zostało ustanow ione dla ochrzczonych jak o sakram ent48.

Podczas gdy znak w pozostałych sakram entach realizuje się za p o ­ m ocą obrzędu świętego, m ocą którego m ateria osiąga swoją siłę o zna­ czającą i zbawczą, to sakram ent m ałżeństw a nie jest czymś innym niż m ałżeństw o pierw otne lub sakram ent stworzenia, podniesiony do sta­ nu sakram entu Nowego Przym ierza - nie poprzez m oc działającą o b ­ rzędu lub cerem onii świętej, lecz wskutek wzniosłego faktu, że oblu­ bieńcy zostali poprzez chrzest umieszczeni w sposób trwały w przym ie­ rzu m ałżeńskim Chrystusa i Kościoła4“'. N ie jest więc możliwe zastoso­ wanie w stosunku do m ałżeństw a tzw. hileform izm u sakram entalnego, poniew aż znak sakram entalny jest w pełni określony w planie n a tu ra l­ nym i nie m a potrzeby dalszego określania poprzez specjalne formuły sakram entalne, intencję szafarza itd. Sakram ent nie jest darem łaski poprzez znak przymierza m ałżeńskiego dokonanego przez przew idzia­ ny obrzęd, lecz jest darem , który chrześcijanin osiąga poprzez rzeczy­ wistość swojego m ałżeństw a. Stąd też nie jest możliwe dla ochrzczo­ nych w ażne m ałżeństwo, k tó re nie byłoby sakram entem 5“.

Wolno zatem powiedzieć, że w stosunku do struktury sakram entalnej małżeństwa nie jest adekwatne przyjmowanie rozróżnienia pomiędzy znakiem sakram entalnym i sakram entem 51. Znak bowiem stanowi sa­ kram ent, co oznacza, że istnieje doskonała zbieżność pomiędzy znakiem

47 G as i A ixendri, jw., s. 130 - 131. 48 Tamże, s. 132.

" Z ob. P. B arberi, L a celeb razio n e dei m a trim o n io cristiano. II tem a negli uitim i decenm della teologia cattolica, R o m a 1982, s. 567 - 568.

G as i A ixendri, jw., s. 133.

sakram entalnym i sakram entem , ponieważ niepotrzebna jest intencja specjalnie sakram entalna. Obydwie te rzeczywistości identyfikują się z samym małżeństwem, którego zaistnienie zależy od woli prawdziwie małżeńskiej małżonków52. Identyczność zachodząca pomiędzy m ałżeń­ stwem, znakiem sakram entalnym i sakram entem pozwala zrozumieć, że sakram ent dzieli z konieczności koleje łosu małżeństwa. W takiej optyce nietrudno wyjaśnić sprawę powstania ważnego i sakram entalnego węzła małżeńskiego także w sytuacji zawierania małżeństwa przez pełnom oc­ nika czy też zawieranego w form ie nadzwyczajnej (bez udziału duchow­ nego), a także w przypadku małżeństwa uważnionego w zawiązku oraz małżeństwa naturalnie ważnego pomiędzy nieochrzczonymi, które w m om encie przyjęcia przez nich chrztu staje się sakram entem . W świe­ tle tych stwierdzeń zrozum iałe stają się słowa Jana Pawła II wypowie­ dziane w alokucji, iż m ałżeństwo charakteryzuje się i wyróżnia spośród innych sakram entów tym, że jest sakram entem rzeczywistości już istnie­ jącej w ekonomii zbawienia, i że w pełni czasów stanowi jeden z siedmiu sakram entów w znaczeniu właściwym dla Nowego Przymierza53.

G odność sakram entalna nie jawi się jako elem ent lub przym iot m ał­ żeństwa chrześcijańskiego, lecz jako wymiar nadprzyrodzony samego

małżeństwa. Sakram entałność sytuuje się w konsekwencji w płaszczyź­

nie absolutnie różnej od tej, k tórą kształtują elem enty wzajem nego obdarow ania m ałżeńskiego, konstytuujące węzeł małżeński. Jest to je ­ den z podstawowych motywów, dla których godność sakram entalna nie byłaby oceniana według tych samych param etrów , co w odniesie­ niu do istotnych przymiotów i elem entów m ałżeństw a54.

Refleksja nad specyfiką m ałżeństw a jako sakram entu (rzeczywisto­ ści porządku stworzenia wyniesionej do godności znaku zbawczego) prowadzi do przyjęcia, że intencja kontrahentów , którzy są szafarzam i sakram entu, nie musi kierow ać się ku sakram entow i, wiara zatem nie stanowi elem entu, który wchodziłby w sposób bezpośredni w sferę wy­ mogów ważnego pow stania m ałżeństw a sakram entalnego; wystarczy tutaj właściwa intencja zawarcia małżeństwa według zamysłu Boga55.

Jeśli podniesienie m ałżeństw a do godności sakram entu nie zm ienia jego istoty, określonej „od początku”, to przedm iot zgody m ałżeństwa

52 Lo C astro, Tre studi sui m atrim o n io , M ilano 1992, s. 392; G as i A ixendri, jw., s. 133. 55 G as i A ixendri, jw., s. 133 - 134.

54 Tamże, s. 135. " Tamże.

sakram entalnego powinien być identyczny w stosunku do przedm iotu zgody m ałżeństw a, k tó re sakram entem nie jest. Nie oznacza to, że sa­ kram entalność stanowi elem ent „zewnętrzny” w stosunku do m ałżeń­ stwa, ponieważ sam o obdarow anie m ałżeńskie sytuuje się w centrum tajem nicy m ałżeństw a sakram entalnego. W ymiar sakram entalny jest czymś wewnętrznym w stosunku do obdarow ania m ałżeńskiego, lecz usytuowany jest na innej płaszczyźnie, w taki sposób, że w powstaniu m ałżeństw a - poprzez obdarow anie m ałżeńskie - urzeczywistnia się sakram ent. W tej perspektywie należy przyjąć, że nie jest koniecznym elem entem przedm iotu konsensu m ałżeńskiego bezpośrednie i wyraź­ ne chcenie, poza m ałżeństw em , jego sakram entalności. Ta ostatnia b o ­ wiem nie pow staje z woli m ałżonków, lecz Chrystusa56.

Jeśli wymogi dotyczące ważnej zgody małżeńskiej są identyczne dla ochrzczonych i nieochrzczonych, to - jak podkreśla Ojciec święty - stawianie w stosunku do sakram entu w arunków odnoszących się do in­ tencji lub wiary (poza sam ą intencją zawarcia m ałżeństw a zgodnie z zamysłem Stwórcy), nie licząc nieuzasadnionych i dyskryminujących osądów czy wątpliwości dotyczących ważności zawartych ju ż m ał­ żeństw (zwłaszcza przez niekatolików ochrzczonych), m ogłoby nie­ uchronnie prow adzić do chęci separow ania m ałżeństw a chrześcijan od m ałżeństw a innych osób, a więc do zjawiska ściśle związanego z seku­ laryzacją. B rak wiary, według utrwalonego poglądu Roty Rzymskiej, nie ma znaczenia, gdy chodzi o ważność czy nieważność małżeństwa, gdyż niekoniecznie niesie ze sobą brak woli m ałżeńskiej57. W orzecze­ niu rotalnym c. P om pedda z 9 m aja 1970 r. stwierdza się, że właściwa intencja zawarcia m ałżeństw a jest tradycyjnie uważana za wystarczają­ cą do ważnego zawarcia m ałżeństwa chrześcijańskiego (sakram entu)58. „Ilekroć m ałżonkowie ochrzczeni, czytamy w wyroku tegoż ponensa

56 Z ob. P.J. V iladrich, E l co n sen tim ien to m atrim onial. T ècnicas de calificatión y exegesis de las causas canonicas d e n u lid ad (cc. 1095 - 1107), P am p lo n a 1998, s. 183.

57 Z ob. m .in.: dec. с. Stankiew icz z 29 IV 1982 r., R R D e c . 74 (1982), s. 247; D ec. с. S e rra ­ no z 18 IV 1986 r., R R D e c . 78 (1986), s. 289; Dec. с. B u rk e z 23 V I 1987 r., R R D ec. 79 (1987), s. 395; D ec. с. B occafola z 15 II 1988 r., R R D e c . 80 (1988), s. 89; D ec. с. P om pedda z 16 1 11995 r., R R D e c . 87 (1995), s. 4; D ec. с. G iannecchini z 18 X II 1996 r., „M o n ito r E cc­ lesiasticus” 123 (1998), s. 570; N ie zyskały szerszego u zn an ia próby d o k o n an ia zm iany w tym w zględzie w stanow isku R oty Rzym skiej, zapoczątkow ane wyrokiem c. Pinto z 28 V I 1971 r., S R R D ec. 63 (1971), s. 588 - 589; Z ob. C. G ullo, G u id a rag io n ata alia giu risp ru d en za rotale in tem a di rilevanza d ella dignità sa cra m e n ta le dei m atrim onio, w: S acram en talità e validità del m atrim o n io , C ittà del V aticano 1995, s. 286.

z 16 stycznia 1995 r., spełniają to, co niezbędne jest z praw a n atu ra ln e­ go i zawierają związek w form ie kanonicznej, pow staje nierozerw alny węzeł małżeński i sakram ent”51’. W tym samym orzeczeniu (chodzi w nim o uważnienie w zawiązku małżeństwa cywilnego) wybitny audy­ tor rotalny stwierdza, że aby sanatio in radice było ważne, bynajmniej nie wymaga się wiary w sakram entalność m ałżeństwa, wystarczy b o ­ wiem konsens m ałżeński wyrażony wobec urzędnika stanu cywilnego, nigdy nie odwołany6'1.

B rak wiary nie stanow i zatem źródła nieważności m ałżeństw a, a tym samym - pom iędzy ochrzczonymi - sakram entu.

L’indole naturale del m atrim onio e la sua dim ensione sacram entale alla luce del discorso del papa Giovanni Paolo II alia Rota Romana del 1 febbraio 2001

Sommario

N e i su o d isc o rso p r o n u n c ia to a lia R o ta R o m a n a il 1 fe b b ra io 2 001, il p a p a G io v a n ­ ni P a o lo I I h a to c c a to il te m a rig u a rd a n te l’in d o le n a tu r a le d e l m a trim o n io e il su o ca- r a tte r e sa c ra m e n ta le . L a p r im a p a r te di q u el d isc o rso è s ta ta a m p ia m e n te c o n s a c ra ta alla rifle ssio n e su ll’e s se n z a n a tu r a le d ei v in co lo m a trim o n ia le (il m a trim o n io è u n a re- a ltà p r o fo n d a m e n te ra d ic a ta n e lla n a tu r a u m a n a ). N e lla s e c o n d a ,p a r te invece il S a n to P a d r e si so ffe rm a b r e v e m e n te sul r a p p o rto tr a l ’in d o le n a tu r a le d e l m a trim o n io e la s u a s a c ra m e n ta lità (il s e g n o s a c ra m e n ta le n o n è q u a lc o s a di d iv e rso d a lla s te s s a re a ltà m a trim o n ia le ).

D o p o a v e r p r e s e n ta to le te si d e lla a llo c u z io n e p a p a le l’a u to r e a g g iu n g e a lc u n e o sse- rv azio n i su lla sp e c ific ità dei m a trim o n io c o m e s a c ra m e n to (la r e a ltà del o r d in e d e lla c re a z io n e e la v a ta a lla d ig n ità d el se g n o salvifico).

R R D e c . 87 (1995), s. 4.

Tam że, s. 7. W w yroku stw ierdza się jed n o cześn ie, iż m ężczyzna - zaw ierając m ałżeń­ stwo cywilne - zam ierzał zaw rzeć praw dziw e m ałżeństw o,stosow nie d o p raw a n a tu raln eg o i zgodnie z zam ysłem Stwórcy. Z ob. tam że.