Wajda, Kazimierz
Problematyka społeczno-gospodarcza
w badaniach nad dziejami Prus
Wschodnich od połowy XIX wieku do
roku 1918
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 45-52
K a z i m i e r z W a j d a
PROBLEMATYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA
W BADANIACH NAD DZIEJAMI PRUS WSCHODNICH
OD POŁOWY X IX WIEKU DO ROKU 1918
Stopień zaaw ansow ania b ad ań n a d dziejam i społeczno-gospodarczym i P r u s W schodnich w d ru g iej połowie X IX i początkach X X w iek u je s t n ie ró w n o m iern y t a k pod w zględem problem ow ym , ja k i chronologicznym . W y stęp u ją znaczne różnice m iędzy starszą a now szą lite r a tu r ą i to t a k w sposo bie podejm ow ania te j p roblem atyki, ja k i pod w zględem in te rp re ta c ji b a d a ny ch zjaw isk ekonom icznych i społecznych. Duże różnice in te rp reta cy jn e w iązały się także z przynależnością naro d o w ą badaczy, gdyż lite ra tu ra histo ry czn a stanow iła w ażny oręż o c h a ra k te rze narodow o-politycznym . Dotyczyło to n ie tylko h isto rii politycznej, ale i h istorii społeczno-gospodarczej czy też lite r a tu r y dem ograficznej i ekonomicznej, gdyż rów nież i w ty ch dziedzinach czerpano a rg u m en ty , które o d g ry w ały n ieb ag ateln ą rolę w toczącej się w alce n arodow ościow ej.
W lite ra tu rze nau k o w ej pośw ięconej p ro b lem aty ce społeczno-gospodarczej dziejów P ru s W schodnich om aw ianego o k resu można w yodrębnić dw a zasad nicze ty p y opracow ań, p rzy czym podział te n m iał także w znacznym stopniu c h a ra k te r chronologiczny. Do pierw szego ty p u m ożna zaliczyć opracow ania ekonomiczne, dem ograficzne i socjologiczne, pochodzące głów nie z la t dzie w ięćdziesiątych X IX w iek u i pierw szego dw udziestolecia X X w ieku. A u to ra m i ich byli p ra w ie w yłącznie Niemcy. P ra c e te zajm o w ały się w zasadzie w spółczesnym i sobie procesam i społeczno-gospodarczymi, zachodzącym i n a te renie P ru s W schodnich. Dość rzad k o sięgały one n a to m ias t do okresów wcześniejszych. Często b y ły to tak że opracow ania, które u w zględniały P ru s y W schodnie w ra m a c h analizy ekonom icznej, dem ograficznej czy też socjolo gicznej w iększych całości tery to rialn y ch , głów nie w schodnich czy też północ no-w schodnich prow incji ówczesnej Rzeszy N iem ieckiej. P odstaw ę źródłow ą opracow ań ekonom icznych i dem ograficznych stan o w iły publikow ane dane statystyczne i w y d aw n ictw a spraw ozdaw cze różnego ro d z aju k o rp o rac ji gospo d arczych tudzież zw iązków k o m unalnych. A utorzy p rac socjologicznych w y k o rzy sty w ali w pew n ej m ierze w y n ik i b a d a ń ankietow ych, jak ie p rz e p ro w adzili oni sam i bądź też k iero w an e przez nich zespoły. W okresie m iędzy w o jen n y m zaczynają pojaw iać się opracow ania historyczne, jed n a k zasadni czy przełom w ty m zakresie dokonał się dopiero po 1945 ro k u i to głównie dzięki nauce polskiej. W polskich b ad an iach historycznych tego okresu, tr w a jącego po dzień dzisiejszy, zaznaczył się odczuw alny w zrost z ainteresow ania aspektam i społeczno-gospodarczym i dziejów P ru s W schodnich i w y raźne
46
K a zi m i e r z W a j d aszerzenie horyzontów badaw czych w porów naniu z okresem m iędzyw ojennym ,, choć ciągle w ograniczonym zakresie chronologicznym i problem ow ym . J a k w ykaże bow iem bardziej szczegółowa analiza dotychczasow ego s ta n u b ad ań n ad dziejam i społeczno-gospodarczymi, daleko jest jeszcze do w yczerpania w ęzłow ych n a w et problem ów pow yższych aspektów procesu dziejowego w P ru s ac h W schodnich drugiej połow y X IX i początków X X wieku.
W dotychczasow ej lite ratu rze niew iele jes t ciągle opracow ań, poświęco nych całokształtow i h istorii gospodarczej P ru s W schodnich w in teresu jący m nas okresie. W pew nym stopniu czynił to S tan isław Srokow ski w swoich pracach pośw ięconych te m u regionow i w okresie m iędzyw ojennym . Z kolei h isto rią gospodarczą jednego ty lk o re jo n u P ru s W schodnich p rzed rokiem 1918, a m ianow icie obszaru K łajp ed y , w ty ch granicach, w jak ich w szedł on w skład R epubliki L itew skiej n a mocy t r a k ta tu w ersalskiego, z ajął się G er h a rd W illow eit w sw ojej pracy, k tó ra pośw ięcona je s t całem u okresow i od wczesnego średniow iecza aż po ro k 1945 1. W części dotyczącej in teresu jąceg o nas ok resu jest to jed n ak kom pilacja w y k o rzy stu jąca głów nie opracow ania i to w yłącznie niem ieckie, a choć a u to r sięg n ął do p u b lik a c ji staty sty czn y ch i spraw ozdaw czych, to opracow anie m a c h a ra k te r m ateriało w y , a w sw ojej w a rstw ie in te rp re ta c y jn e j nie odbiega zbyt daleko od stan o w isk a tra d y c y jn e j nau k i niem ieckiej. W polskiej lite ra tu rz e próbę c h a ra k te ry sty k i rozw oju gos podarczego W arm ii i M azur stanow i a rty k u ł B ohdana K oziełło-P oklew skie- go 2. P ro b le m a ty k a społeczno-gospodarcza p rz ew ija się rów nież w bardzo bo gatej pod w zględem ilościow ym lite ratu rze , pośw ięconej dziejom poszczegól nych regionów , m iast, a n a w e t i h istorii poszczególnych wsi. W większości w y padków au to ro m ty ch m onografii brak o w ało szerszych horyzontów i a m b i cji badaw czych, jednakże w starszych o pracow aniach niem ieckich tego ty p u tak że i p ro b lem aty k a społeczno-gospodarcza d ru g iej połow y X IX w ie k u i po czątków X X w iek u p re zen to w an a b yła dość często w o p arciu n ie ty lk o o źród ła d rukow ane, ale rów nież i o- źródła a rch iw a ln e lub b a d an ia ankietow e, prow adzone przez autorów . O pracow ania te przynoszą w iele cennego m a te ria łu faktograficznego dla dziejów społeczno-gospodarczych om aw ianego o k re su, którego n ie m ożna uzyskać n a drodze k w e re n d y źródłow ej z uw agi n a słab y sta n zachow ania archiw aliów z te re n u b. P ru s W schodnich.
Z agadnienia ro ln ictw a w P ru s ac h W schodnich by ły przed 1918 ro k iem przedm iotem k ilk u o p racow ań ekonomicznych, w yłącznie niem ieckich. P ra c e te u w zględniały p ro b lem aty k ę ro ln ictw a w szerszych ra m a c h całości ziem w schodnich Rzeszy (A. B ackhaus), bądź zajm ow ały się ty m działem gospodarki w obrębie P ru s W schodnich czy też poszczególnych ich regionów (Theodor Goltz, J o h a n n H ansen, G e rh ard K rau s, A lfred Szelinsky, H ugo Senftleben, F rie d ric h W egener czy też E rw in E n g e lb re c h t)8. P rz e d sta w ia ły one jed n ak
1 G . W i l l o w e i t , D i e W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e d e s M e m e l l a n d e s , M a r b u r g / L a h n 1969. 2 В . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , R o z w ó j s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y W a r m i i i M a z u r n a t l e P r u s W s c h o d n i c h o d p o ł o w y X I X w i e k u d o r o k u 1939, w : K u l t u r a l u d o w a M a z u r ó w i W a r m i a k ó w , W r o c ł a w 1977, SS. 67— 88. 3 A . B a c k h a u s , A g r a r s t a t i s t i s c h e U n t e r s u c h u n g e n ü b e r d e n p r e u s s i s c h e n O s t e n i m V e r g l e i c h z u m W e s t e n , K ö n i g s b e r g 1898; E . E n g e l b r e c h t , D i e A g r a r v e r f a s s u n g d e s E r m l a n d e s u n d i h r e h i s t o r i s c h e E n t w i c k l u n g , M ü n c h e n 1913; T . G o l t z , D i e E n t w i c k l u n g d e r o s t p r e u s s l- s e h e n L a n d w i r t s c h a f t w ä h r e n d d e r l e t z t e n 25 J a h r e (1856—1881), J a h r b u c h f ü r G e s e t z g e b u n g , V e r w a l t u n g u n d V o l k s w i r t s c h a f t i m D e u t s c h e n R e i c h e , 1833, B d . 7, s s . 809— 856; J . H a n s e n ,
Problematyka społeczno-gospodarcza 47
g łów nie sy tu a cję sobie w spółczesną, rzadziej n a to m ias t sięgały w przeszłość. B ra k szerszej p e rsp ek ty w y historycznej powodow ał, że obraz ro ln ictw a, głów n ie zresztą w ielkiej gospodarki rolnej, m iał raczej c h a ra k te r sta ty sty c zn y i nie u k azy w ał procesów rozw ojow ych zachodzących w ty m dziale produkcji. O kres m iędzyw ojenny n ie w niósł nic istotnego do tego zagadnienia- Dopiero w polskiej lite ra tu rz e historycznej po 1945 ro k u p ierw szą próbę w ty m k ie r u n k u stanow i p raca J a n u sz a J a s iń s k ie g o 4, k tó ry sk u p iając się głów nie n a p ro b lem aty ce re fo rm a g rarn y c h pierw szej połow y X IX w iek u n a W arm ii, pokazuje jednocześnie w ogólniejszym zarysie s k u tk i ty c h p rzem ian d la gos p o d a rk i chłopskiej, w y b iegające w d ru g ą połowę X IX stulecia. W lite ra tu rz e R FN -ow skiej p ro b lem aty k ę gospodarki leśn ej p o d jął w sw ojej p ra cy F rie d rich M ager 5.
W św ietle powyższego u w idacznia się p o trzeb a rozw inięcia b a d ań n a d rozw ojem ro ln ictw a P ru s W schodnich in teresu jąceg o n as okresu, w ty m m.in. n a d p rzem ia n am i w s tru k tu rz e a g rarn e j, jak ie zachodziły w w y n ik u w zm agającego się od la t osiem dziesiątych X IX w ie k u o d pływ u ludności z ro l n ictw a i ze wsi, ja k i rosnącego w zw iązku z ty m znaczenia zajęć pozarolniczych dla ludności w iejskiej. Dotyczy to zwłaszcza zag a d n ien ia w pływ u, ja k i roz w ój w sferze pozarolniczej w y w ie rał n a przebieg procesów w sam ej gospo darce ro ln ej, co w ostatecznym efekcie u jaw n iło się w zachodzącej do końca X IX w ie k u d e k o n cen tracji przestrzen n ej i w zah am o w an iu k o n cen trac ji p ro du k cji w ro ln ictw ie P ru s W schodnich pod w p ły w e m w zro stu liczby gospo d a rs tw drobnotow arow ych. Słabo zb ad an y je s t tak że przebieg procesów , k tó re zachodziły w gospodarce chłopskiej te j p ro w in cji w ciągu pierw szego ćw ierćw iecza po zakończeniu re fo rm agrarn y ch .
Na p ro b lem aty k ę rozw oju przem ysłu w P ru s a c h W schodnich p rzed 1913 ro k iem zw rócono u w agę w zasadzie dopiero w o statn ich lata ch przed I w o j n ą św iatow ą, jeśli nie liczyć broszury, op u b lik o w an e j przez F rie d ric h a M a r cinkow skiego *. Obok opracow ań, k tó re m ia ły c h a ra k te r zdecydow anie p u b li cystyczny i zajm o w ały się g łów nie p ro b lem em możliwości in d u stria liz a c ji pół nocno-w schodnich p ro w in cji p ru sk ic h (F ran k M uscate, K a rl Mollwo czy też Otto M ünsterberg), u k azały się wów czas tak że i pow ażniejsze p race ekono miczne, k tó ry ch a u to ra m i byli G eorg M etz oraz B runo P f e i f e r 7. P ie rw szy z n ich zajął się całościowo przem ysłem w schodniopruskim , jed n a k że bez zak reślen ia długookresow ych ten d en cji rozw ojow ych. P odo b n y c h a ra k te r m ia
D i e L a n d w i r t s c h a f t i n O s t p r e u s s e n , J e n a 1916; G . K r a u s , L a n d w i r t s c h a f t l i c h e B e t r i e b s v e r h ä l t n i s s e i n O s t p r e u s s e n 1815—1870, K ö n i g s b e r g 1923; A . S z e l i n s k y , G e s c h i c h t e d e r A n w e n d u n g l a n d w i r t s c h a f t l i c h e r G e r ä t e u n d M a s c h i n e n i n d e r o s t p r e u s s i s c h e n L a n d w i r t s c h a f t , L a n d w i r t s c h a f t l i c h e J a h r b ü c h e r , 1938, J g . 86, s s . 671—793; H . S e n f t l e b e n , G r u n d b e s i t z v e r h ä l t n i s s e i n d e r P r o v i n z P r e u s s e n , w : D i e P r o v i n z P r e u s s e n , T l . 2, K ö n i g b e r g 1863, s s . 181—224; F . W e g e n e r , D i e E n t w i c k l u n g d e s B e d a r f s a n H a n d a r b e i t i n d e r o s t p r e u s s i s c h e n L a n d w i r t s c h a f t d e s 29. J a h r h u n d e r t s , M e r s e b u r g 1905. 4 J . J a s i ń s k i , R e f o r m y a g r a r n e n a W a r m i i n a p o c z ą t k u X I X w i e k u , O l s z t y n 1967. 5 F . M a g e r , D e r W a l d i n A l t p r e u s s e n a l s W ir t s c h a f t s r a u m , B d . 2, K ö l n i960. 6 F . M a r c i n k o w s k i , O s t p r e u s s e n s B e r u f f ü r d i e I n d u s t r i e , K ö n i g s b e r g 1872. 7 G . M e t z , D a s G e w e r b e i n O s t p r e u s s e n , J e n a 1918; K . M o l l w o , D i e w i r t s c h a f t l i c h e E n t w i c k l u n g d e r I n d u s t r i e i m O s t e n u n d i h r e E i n w i r k u n g a u f d a s B e v ö l k e r u n g s p r o b l e m , L e i p z i g 1910; O . M ü n s t e r b e r g , D i e w i r t s c h a f t l i c h e n V e r h ä l t n i s s e d e s d e u t s c h e n O s t e n s , B e r l i n 1912; F . M u s c a t e , D i e I n d u s t r i a l i s i e r u n g d e s d e u t s c h e n O s t e n s , G r a u d e n z 1914; B . P f e i f e r , H o l z h a n d e l u n d H o l z i n d u s t r i e O s t p r e u s s e n s , J e n a 1918.
48 Kazimierz W ajda
ła p raca F elix a W ag n era o h a n d lu i kredycie w P ru s a c h W sc h o d n ic h 8. W okresie m iędzyw ojennym do p ro b lem aty k i rozw oju przem ysłu i innych pozarolniczych działów gospodarki P ru s W schodnich sięgał w sw oich pracach S tan isław Srokow ski, jed n ak że dla in teresu jąceg o nas okresu nie wychodził on poza lite ra tu rę i p u b lik acje statystyczne, stąd n a d al oczekują sw ego b a d a cza procesy in d u strializac y jn e w P ru s ac h W schodnich w d ru g iej połowie X IX i w początkach X X w ieku. Szczególnie chodzi tu ta j o w sk az an ia u w a ru n k o w ań , k tó re w p ły w ały n a k ie ru n k i i tem po ty c h procesów oraz legły u źródeł ich ograniczoności i względnego niedorozw oju i to nie ty lk o z p u n k tu w idzenia tem p a analogicznych procesów , jak ie zachodziły w środkow ych i zachodnich re jo n ach Rzeszy, ale i ze w zględu n a możliwości surow cow e, jak ie by ły udziałem P ru s W schodnich.
W odniesieniu do p ro b lem aty k i dem ograficznej P ru s W schodnich w d r u giej połowie X IX i w początkach X X w iek u n ajw ięcej uw agi, w lite ra tu rze niem ieckiej, ta k dem ograficznej ja k i ekonom icznej, pośw ięcano problem ow i odpływ u ludności z ro ln ictw a i ze wsi, k tó re to m ig racje k iero w ały się w głów nej m ierze do przem ysłu i in n y ch zajęć pozarolniczych w środkow ych i zachodnich p ro w in cjach Rzeszy, a tylko w ograniczonym zakresie znajdo w ały sw oje ujście w ośrodkach m iejsk ich m acierzystej prow incji. Na b ad a n iach ty ch zaciążyły jed n a k w sposób zasadniczy p race tak ic h a u to ró w jak T heodor Goltz, a n astęp n ie M ax S erin g °, k tó rzy zajm ow ali się tą p ro b lem a ty k ą dla całego obszaru w schodnich ziem Rzeszy. Obaj oni skupili bow iem sw oją u w agę przede w szystkim n a próbach w y k a za n ia ścisłego zw iązku m ię dzy staty sty czn ie p o trak to w a n ą s tr u k tu r ą a g ra rn ą a n a tężen iem odpływ u ludności ze w si i z rolnictw a. P o m ijali n a to m ias t ta k isto tn ą dla tej p roble m aty k i analizę stopnia in te n sy fik a cji p rodukcji rolniczej, k tó ra rzutow ała n a ro zm iary chłonności ludnościow ej ro ln ictw a w poszczególnych rejonach. W podobnym k ie ru n k u poszli tacy au to rzy ja k F ra n z H enkis i A lex an d er R aabe a po 1918 ro k u także A r th u r G o ld in g u . B ad an ia an k ieto w e nad odpływ em ze w si prow adził przed I w o jn ą św iato w ą A rno H o f f m e is te r I2. P ró b ę przezw yciężenia poglądów М аха S erin g a i jego zw olenników stanow ią n a to m ias t p race P e te ra Q uantego, k tó ry podjął w sw ojej książce z 1933 ro k u i jej unow ocześnionej w ersji z 1958 ro k u p roblem w p ły w u procesów in te n syfikacji gospodarki rolnej n a n atężenie odpływ u ludności ze w si i z rolnic
8 F . W e r n e r , D e r H a n d e l u n d d i e K r e d i t b a n k e n i n O s t p r e u s s e n , J e n a 1918. 9 T . G o l t z , D i e l ä n d l i c h e A r b e i t e r k l a s s e u n d d e r p r e u s s i s c h e S t a a t , J e n a 1893; M . S e r i n g , D i e i n n e r e K o l o n i s a t i o n i m ö s t l i c h e n D e u t s c h l a n d , S c h r i f t e n d e s V e r e i n s f ü r S o z i a l p o l i t i k , 1893, B d . 56; t e n ż e , D i e V e r t e i l u n g d e s G r u n d b e s i t z e s u n d d i e A b w a n d e r u n g v o m b a n d e , B e r l i n 1910. 10 F . H e n k i s , D e r E i n f l u s s d e r V e r t e i l u n g d e s G r u n d b e s i t z e s a u f d i e l ä n d l i c h e n W a n d e - r u n g s v e r l u s t e i n O s t p r e u s s e n , D i s s . K ö n i g s b e r g 1908. 11 A . G o l d i n g , D i e W a n d e r b e w e g u n g i n O s t p r e u s s e n s e i t d e r J a h r h u n d e r t w e n d e m i t b e s o n d e r e r B e r ü c k s i c h t i g u n g d e r A b w a n d e r u n g v o m L a n d e , Z e i t s c h r i f t d e s P r e u s s i s c h e n S t a t i s t i s c h e n L a n d e s a m t e s , 1930, B d . 69, s s . 203—234. 12 A . R a a b e , D i e A b w a n d e r u n g s b e w e g u n g i n d e n Ö s t l i c h e n P r o v i n z e n P r e u s s e n s , T l . 1, D i e P r o v i n z O s t p r e u s s e n , D i s s . B e r l i n 1910; A . H o f f m e i s t e r , E r h e b u n g e n ü b e r d e n V e r b l e i b d e r s c h u l e n t l a s s e n e n l ä n d l i c h e n J u g e n d d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n i n d e n J a h r e n 1895, 1900 u n d 1905 u n d d i e W a n d e r b e w e g u n g d e r l a n d w i r t s c h a f t l i c h e n A r b e i t e r d e r 12 t y p i s c h e n K r e i s e n d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n , A r b e i t e n d e r L a n d w i r t s c h a f t s k a m m e r f ü r d i e P r o v i n z O s t p r e u s s e n 19, K ö n i g s b e r g 1907.
Problematyka społeczno-gospodarcza 49
tw a ls. Szerszej p ro b lem aty ce dem ograficznej P ru s W schodnich (w ty m także i d la ok resu przed 1918 r.) pośw ięcone b y ły p race tak ic h a u to ró w niem iec k ich ok resu m iędzyw ojennego ja k A lb e rt Hesse, W ern e r H o rn czy R udolf L a w i n u . A spektów ludnościow ych P ru s W schodnich w X IX i X X w iek u dotyczy rów nież p raca H einza R o gm anna pośw ięcona całości ziem w schod nich p a ń stw a niem ieckiego 1!. W polskiej lite ra tu rz e m iędzyw ojennej p roble m aty ce dem ograficznej P ru s W schodnich przed 1918 rokiem , w ty m i za g a d n ien iu sk ład u narodow ościow ego ludności W arm ii i M azur, pośw ięcone by ły p race tak ic h a u to ró w ja k W łodzim ierz W ak a r czy E ugeniusz R o m e r 10. W polskiej lite ra tu rz e historycznej po 1945 ro k u p ro b lem aty ce ru ch ó w w ę d ró w k o w y ch P ru s W schodnich pośw ięcone są p ra ce K azim ierza W ajd y 17 o m i g ra cjac h ludności w iejsk iej Pom orza W schodniego w d ru g iej połowie X IX i początkach X X w ieku. C iągle jed n a k z b ad an ia w y m ag a p ro b lem a ty k a roz w oju dem ograficznego w P ru s a c h W schodnich przed 1918 rokiem . Szczególnie cenne m ogłoby być w yjście poza p u b lik o w an e d a n e statystyczne, dotyczące bądź całej prow incji, bądź też w n ajlep szy m w y p a d k u poszczególnych jej pow iatów , sięgnięcie do m asow ych źródeł dem ograficznych, jak im i są księgi p a rafia ln e czy też a k ta s ta n u cywilnego, k tó re b y pozwoliły n a p rzykładzie dość niew ielk ich n a w e t zbiorowości, ale n a p rzestrzen i dłuższych odcinków czasowych, ukazać p ro b lem aty k ę dem ograficzną w sposób b ard ziej pogłębio ny, k tó ry by um ożliw ił p rzed staw ien ie ty ch zagadnień, k tó re n ie d a ją się zbadać n a p odstaw ie analizy d a n y ch sum arycznych, w ty m m.in. n a u ch w y cenie u w a ru n k o w a ń o c h ara k te rze społeczno-ekonom icznym czy n a w e t bio logicznym, ja k ie o k reślały przebieg procesów dem ograficznych w P ru s ac h W schodnich.
N ajm n iej n a to m ia s t zaaw an so w an e są b a d an ia n a d zm ianam i, k tó re za chodziły w s tru k tu rz e społecznej, położeniu i m entalności ludności P ru s W schodnich. W lite ra tu rz e niem ieckiej p rzed I w o jn ą św iato w ą i to zarów no w o p raco w an iach o c h a ra k te rz e ekonom icznym , ja k i socjologicznym zajm o w ano się głów nie ro b o tn ik a m i rolnym i. Czyniono to je d n a k w sposób dość je d n o s tr o n n y 1S, sk u p iając się głów nie n a ich położeniu m a te ria ln y m . U źró deł takiego k ie ru n k u zain tereso w ań leżała w pierw szy m rzędzie chęć w y ja ś n ien ia przyczyn o d p ły w u ludności ze w si i z ro ln ictw a. B yły to p ra ce t a k ich au to ró w ja k M ax W eber, Otto G erlach, K a rl K a e rg e r 19, k tó rzy zajm o
13 P . Q u a n t e , D i e F l u c h t a u s d e r L a n d w i r t s c h a f t , U m f a n g u n d d i e U r s a c h e n d e r l ä n d l i c h e n A b w a n d e r u n g d a r g e s t e l l t a u f G r u n d n e u e r e n T a t s a c h e n m a t e r i a l s , B e r l i n 1933; t e n ż e , D i e A b w a n d e r u n g a u s d e r L a n d w i r t s c h a f t , K i e l 1958. 14 A . H e s s e , D i e B e v ö l k e r u n g v o n O s t p r e u s s e n , J e n a 1916; W . H o r n , D i e B e v ö l k e r u n g s v e r t e i l u n g i n O s t p r e u s s e n u n d i h r e V e r ä n d e r u n g e n , K ö n i g s b e r g 1931; R . L a w i n , D i e B e v ö l k e r u n g v o n O s t p r e u s s e n , K ö n i g s b e r g 1930. 15 H . R o g m a n n , D i e B e v ö l k e r u n g s e n t w i c k l u n g i m p r e u s s l s c h e n O s t e n i n d e n l e t z t e n h u n d e r t J a h r e n , B e r l i n 1937. 16 W . W a k a r , S t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a P r u s W s c h o d n i c h , w : P r u s y W s c h o d n i e , P r z e s z ł o ś ć i t e r a ź n i e j s z o ś ć z i e m i , P o z n a ń 1932; E . R o m e r , P o l a c y n a k r e s a c h p o m o r s k i c h i p o j e z i e r n y c h , L w ó w 1919. 17 K . W a j d a , M i g r a c j e l u d n o ś c i w i e j s k i e j P o m o r z a W s c h o d n i e g o w l a t a c h 1850—1914, W r o c ł a w 1989. 18 P o r . n p . A . s c h e r , D i e l ä n d l i c h e n A r b e i t e r w o h n u n g e n i n P r e u s s e n . E i n e U m f r a g e , B e i l i n 1897. 19 M . W e b e r , D i e V e r h ä l t n i s s e d e r L a n d a r b e i t e r I m o s t e l b t s c h e n D e u t s c h l a n d , S c h r i f -4. K M W
50 Kazimierz W ajda
w ali się P ru s a m i W schodnim i w szerszych ra m a c h te ry to ria ln y ch , bądź o p ra cow ania pośw ięcone ty lk o P ru so m W schodnim lub poszczególnym ich re jo nom (Felix G e rh ard t, E rn st P o h l i E v alo tte P r e u s s ) 20. P ra c e te by ły w znacz nej m ierze o p a rte o w łasn e b a d an ia ankietow e autorów lub prow adzone pod ich kieru n k iem . B adania te zostały zapoczątkow ane przez se m in a riu m М аха W e b era n a przełom ie la t osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych ХГХ w ieku, przy czym ankietow ano w y b ra n e m a ją tk i n a tere n ie w szystkich w schodnich p ro w incji pruskich. W polskiej lite ra tu rz e historycznej n iek tó re cząstkow e p ro b lem y dziejów robotników ro ln y ch podjęto dopiero po 1945 ro k u (Tadeusz G rygier, K azim ierz W a jd a ) 21. O w iele m niej zajm ow ano się ro b o tn ik am i p rze m ysłow ym i. W pierw szym rzędzie należy tu w ym ienić stu d iu m M u lerta, p rzed staw iające położenie i m o ty w y n a p ły w u do K rólew ca pochodzących ze w si ro botników , o p arte o w y n ik i an k ie ty przeprow adzonej w początkach X X w ieku. Zbliżona sw oim c h a ra k te re m b yła opu b lik o w an a w streszczeniu d y se rtac ja d o k to rsk a K ä th e K a lis k y ’ej n a te m a t sy tu a cji ekonom icznej ch ałupników k ró le w ie c k ic h 22. P ew n e asp ek ty p ro b lem aty k i k lasy robotniczej p re zen to w ały rów nież n iek tó re w spom niane już poprzednio prace, k tó re pośw ięcone były przem ysłow i w schodniopruskiem u. W pierw szym rzędzie w skazać na leży na O skara M u l e r ta 2S, k tó ry p rzed staw ił w sw ojej p ra cy tak ie problem y ja k li czebność robotników przem ysłow ych, płace robocze, a tak że n iek tó re p rz e ja w y ich w a lk i ekonomicznej. O p ro b lem aty k ę położenia k las y robotniczej za h a czała tak że p ra ca M a rtin a Pohlego o w a ru n k a c h m ieszkaniow ych w m iastach w schodniopruskich przed 1914 ro k iem i w la ta c h w o jn y ś w ia to w e j24. W o k re sie m ięd zyw ojennym n ie u kazała się żadna in n a m o n o g rafia pośw ięcona w ca łości czy choćby w części k lasie robotniczej w lata ch przed 1918 rokiem . Do tyczy to w zasadzie i lite r a tu r y historycznej po 1945 roku, nie licząc pew nej liczby a rty k u łó w dotyczących ru c h u robotniczego, k tó re w sposób dość szki cowy, a ozęsto frag m e n ta ry c zn y d o ty k ały ta k ic h problem ów , ja k liczebność i położenie w schodniopruskiej k lasy robotniczej w okresie do 1918 roku.
D otychczasow y sta n b a d ań sk ła n ia do w ysunięcia k ilk u p o stu lató w pod
t e n d e s V e r e i n s f ü r S o z i a l p o l i t i k , 1892, B d . 55; O . G e r l a c h , D i e A r b e i t e r v e r h ä l t n i s s e d e r b ä u e r l i c h e n B e t r i e b e i n O s t p r e u s s e n i m 1900; J e n a 1914; K . K a e r g e r , D i e S a c h s e n g ä n g e r e i , B e r l i n 1890. 20 F . G e r h a r d t , D i e L a n d a r b e i t e r i n d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n , D i s s . H e i d e l b e r g , L u c k a 1902; L a n d a r b e i t e r v e r h ä l t n i s s e d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n , E r h e b u n g d e r L a n d w i r t s c h a f t s k a m m e r f ü r d i e P r o v i n z O s t p r e u s s e n g e l e i t e t u n d . . . h e r a u s g e g e b e n v o n O t t o G e r l a c h , L f . 1— 4, B e r l i n 1913— 1922; Б . P o h l , D i e L o h n - u n d W i r t s c h a f t s v e r h ä l t n i s s e d e r L a n d a r b e i t e r i n M a s u r e n i n d e n l e t z t e n J a h r z e h n t e n , M a g d e b u r g 1908; E . P r e u s s , D i e o s t p r e u s s i s c h e L a n d a r b e i t e r s c h a f t , i h r e E n t w i c k l u n g v o n d e r G r ü n d u n g d e r O r d e n s t a a t e s b i s z u r G e g e n w a r t , D i s s . K ö n i g s b e r g 1932. 21 т. G r y g i e r , Z z a g a d n i e ń p o ł o ż e n i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e g o r o b o t n i k ó w r o l n y c h W a r m i i i M a z u r w I p o ł o w i e X I X w i e k u , P r a c e i M a t e r i a ł y E t n o g r a f i c z n e , 1957, t . 19, s s . 155— 179; K . W a j d a , R o b o t n i c y z a k o r d o n o w l w r o l n i c t w i e P r u s W s c h o d n i c h , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - - W a r m i ń s k i e , 1988, n r 4, s s . 573—587; t e n ż e , R o b o t n i c y r o l n i P o m o r z a W s c h o d n i e g o n a p r z e ł o m i e X I X i X X w i e k u . S k ł a d i r o z w ó j l i c z e b n y , w : P o l s k a k l a s a r o b o t n i c z a . S t u d i a H i s t o r y c z n e , t . 3, 1972, SS. 322— 347. 22 K . K a l i s k y , D i e H a u s i n d u s t r i e l n K ö n i g s b e r g i n P r . , D i s s . K ö n i g s b e r g , A l l e n b u r g 1907. 23 O . M u l e r t , V i e r u n d z w a n z i g o s t p r e u s s i s c h e A r b e i t e r u n d A r b e i t e r f a m i l i e n . E i n V e r g l e i c h i h r e r l ä n d l i c h e n u n d s t ä d t i s c h e n L e b e n s v e r h ä l t n i s s e , J e n a 1908. 24 M . P o h l e , W o h n u n g s n o t u n d W o h n u n g s b a u i n O s t p r e u s s e n , J e n a 1919; p a t r z p r z y p i s y 8— 8.
Problematyka społeczno-gospodarcza 51
adresem h isto ry k ó w społecznych, z ajm u jący ch się d ziejam i poszczególnych klas i w a rs tw społecznych w P ru s a c h W schodnich p rzed 1918 rokiem . W pierw szym rzędzie dotyczy to zajęcia się dziejam i klasy robotniczej, z uw zględnieniem ta k ic h m om entów ja k rozw ój liczebny i sk ład oraz źródła r e k ru ta cji, a tak że w a ru n k i bytow e i aktyw ność społeczno-polityczna ro b o t ników. Szczególnie isto tn e będzie tu ta j uchw ycenie sk ła d u narodow ościow ego pozarolniczej klasy robotniczej n a ziem iach W arm ii i M azur. O drębnego po tra k to w a n ia w y m ag ają rów nież dzieje ro b o tn ik ó w ro ln y ch w P ru s a c h W schod nich w d ru g iej połowie X IX i początkach X X w ieku, ze szczególnym uw zględ nien iem ta k ic h aspektów , ja k rozw ój liczebny i zm ian y w położeniu ekono micznym. W arto byłoby się tak że pokusić o p rzed staw ien ie s p ra w y m e n ta l ności tej k lasy społecznej. Dotyczy to tak że dziejów chłopstw a n a W arm ii i M azurach w okresie pouw łaszczeniow ym : chodziłoby tu ta j zwłaszcza o u k a zanie ta k ic h problem ów , ja k rozwój liczebny i p rzem ian y w s tra ty fik a c ji tej w arstw y , w a ru n k i byto w e i m entalność społeczna, w ty m tak że kształto w an ie św iadom ości naro d o w ej i aktyw ności społeczno-politycznej chłopstw a. Poży teczne b y łoby zajęcie się rów nież i in n y m i g ru p a m i społeczno-zaw odow ym '. Dotyczy to m.in. tak że i duch o w ień stw a diecezji w arm iń sk iej. Z b ad an ie s k ła du narodowościow ego, pochodzenia społecznego, a tak ż e m en talności d uchow nych katolick ich tej diecezji pozwoliłoby n iew ątp liw ie n a w y ja śn ien ie w ielu isto tn y ch s p ra w dla dziejów politycznych W arm ii w d ru g iej połow ie X IX i początkach X X wieku.
Dla dziejów P ru s W schodnich jak o całości isto tn e znaczenie m iało b y za jęcie się w ielk im i w łaścicielam i ziem skim i z u w ag i n a ich znaczenie w życiu politycznym prow in cji i całego ówczesnego p a ń stw a niem ieckiego. Chodziłoby tu ta j o pokazanie ro zw oju liczebnego i sk ła d u tej klasy, k tó rą n ieu s ta n n ie zasilali przybysze z niem ieckich kręg ó w m ieszczańskich, n a b y w ają cy m a ją t ki ziem skie na te re n ie prow incji, co obok p rz em ia n ekonom icznych w w iel k iej gospodarce ro ln ej stanow iło jed n ą z isto tn y ch dźw igni p rocesu p rz e kształcan ia się ziem iań stw a niem ieckiego w k ap italisty czn y ch przedsiębiorców rolnych. P ożądane było b y tak że ijstalenie, ja k dalece w sp o m n ian e procesy w p ły w ały n a przek ształcan ie się m en talności i postaw te j klasy społecznej w d ru g iej połow ie X IX i początkach X IX w ieku. W szystkie u k a za n e w yżej prob lem y b adaw cze w y m a g ają oczywiście sięgnięcia po nowe, dotychczas nie w y k o rz y stan e lu b też słabo u w zg lęd n ian e ty p y źró d eł t a k ręko p iśm ien nych, ja k i d ru k o w an y ch , w ty m tak ż e m asow ych źró d eł o c h ara k te rze jed nostkow ym . D I E S O Z I A L Ö K O N O M I S C H E P R O B L E M A T I K I N D E N F O R S C H U N G E N Ü B E R D I E G E S C H I C H T E O S T P R E U S S E N S S E I T D E R M I T T E D E S 19. J A H R H U N D E R T S B I S 1918 Z u s a m m e n f a s s u n g D e r V f . p r ä s e n t i e r t d e n b i s h e r i g e n S t a n d d e r F o r s c h u n g e n ü b e r d i e s o z i a l ö k o n o m i s c h e G e s c h i c h t e O s t p r e u s s e n s i n d e r e r w ä h n t e n P e r i o d e : e i n e r s e i t s h a n d e l t e s s i c h d a b e i u m ä l t e r e , h a u p t s ä c h l i c h d e u t s c h e , ö k o n o m i s c h e , s o z i o l o g i s c h e u n d d e m o g r a p h i s c h e B e a r b e i t u n g e n , d i e 4*
52 Kazimierz W a jd a g r ö s s t e n t e i l s a u s d e r Z e i t u m d a s E n d e d e s 19. J a h r h u n d e r t s u n d d e r e r s t e n z w a n z i g J a h r e d e s 20. J a h r h u n d e r t s s t a m m e n , a n d e r e r s e i t s u m d i e i m m e r n u r i n u n b e d e u t e n d e m M a s s e v o r h a n d e n e n g e s c h i c h t s w i s s e n s c h a f t l i c h e n A r b e i t e n . A u f g r u n d d e r A n a l y s e d e r b i s h e r i g e n F o r s c h u n g s e r g e b n i s s e s o w o h l d e r p o l n i s c h e n , a l s a u c h d e r d e u t s c h e n " W i s s e n s c h a f t f o r d e r t d e r V f . d e n w e i t e r e n A u s b a u d e r F o r s c h u n g e n ü b e r F r a g e n , w i e d i e E n t w i c k l u n g d e r L a n d w i r t s c h a f t ( m i t b e s o n d e r e r B e r ü c k s i c h t i g u n g d e r V e r ä n d e r u n g e n i n d e r A g r a r s t r u k t u r , d i e i n O s t p r e u s s e n a n d e r J a h r h u n d e r t w e n d e 19.— 20. e i n g e t r e t e n w a r e n ) , d a n n ü b e r d e n I n d u s t r i a l i s i e r u n g s p r o z e s s i n d i e s e r R e g i o n , i n s b e s o n d e r e a b e r ü b e r d i e F a k t o r e n , d i e d i e s e n P r o z e s s h e m m t e n . D e r V f . w e i s t a u c h a u f d i e N o t w e n d i g k e i t h i n , d i e d e m o g r a p h i s c h e n P r o z e s s e i n d e r z w e i t e n H ä l f t e d e s 19. u n d i n d e n A n f ä n g e n d e s 20. J a h r h u n d e r t s z u u n t e r s u c h e n , s o w i e d i e G e s c h i c h t e d e r e i n z e l n e n s o z i a l e n K l a s s e n u n d S c h i c h t e n , • i n s b e s o n d e r e d i e G e s c h i c h t e d e r a u s s e r l a n d w i r t s c h a f t l i c h e n A r b e i t e r k l a s s e O s t p r e u s s e n s , s o w i e d e s B a u e r n t u m s i n E r m l a n d u n d M a s u r e n z u e r f o r s c h e n .
