Jasiński, Janusz
"Na swoim i wśród obcych. Z życia
Polaków w Niemczech
międzywojennych", Wojciech
Wrzesiński, Katowice 1971 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 186-187
1973
1 8 6 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
nich. Is tn ia ła tu ró w n ie ż filia b e rliń s k ie j D e u tsc h e G e se lls c h a ft z u m S tu d iu m O st
eu ro p a s. W b a d a n ia w sc h o d n ie a n g aż o w a ły się p o szczególne k a te d ry A lb e rty n y .
W śród w> m ie n io n y c h p rz e z a u to ra o m a w ia n eg o s tu d iu m b a d ac z y n ie m ie ck ich p r o w a d zą c y ch b a d a n ia w sc h o d n ie n ie z n a jd u je m y d w ó c h w a żn y c h n a z w is k n a u k o w có w K ró lew ieck ich : h is to ry k a p r a w a — W ilh e lm a D e u tic k e i g e o g ra fa — F r ie d r ic h a M ag era. J a k o z eszy t d z ie w ią ty „ S c h rifte n des I n s titu ts fü r O std e u ts c h e W ir ts c h a f t” u k a z a ła się w 1921 r. p ra c a W ilh e lm a D e u tic k e p t. O stp re u ss e n u n d d er p o ln isc h e
K o rrid o r. B yło to c h y b a p ie rw s z e w n ie m ie c k ie j lite r a tu r z e o k re ś le n ie ziem P o m o rza
G d a ń sk ie g o te rm in e m „p o lsk ieg o k o r y ta r z a ” . W ro k p ó źn iej w y d a n a z o sta ła w H a m b u rg u , ja k o z eszy t c z w a rty „ V e rö ffe n tlic h u n g e n des G e o g ra p h isc h e n In s titu ts d e r A lb e rtu s U n iv e rs itä t” , p ra c a p ro fe s o ra g e o g ra fii U n iw e rs y te tu K ró le w ie ck ieg o . F r i e d ric h a M a g e ra p t. O stp re u ss e n , D ie n a tü r lic h e n G ru n d la g e n se in e r W ir ts c h a ft e in e
Q u e lle d e u tsc h e r K ra ft. Z a ró w n o W. D e u tic k e j a k і F. M ag e r g łó w n ą u w a g ę p o św ię
c a ją p ro b le m o m g ra n ic w sc h o d n ic h , a p rz e d e w sz y s tk im o d cięciu P r u s W sch o d n ich od R zeszy i z w iąz a n y m z ty m tru d n o ś c io m g o sp o d arcz y m p ro w in c ji. T y m z a g a d n ie n io m z re sz tą p o św ięc a li u w a g ę w szy scy g e o g ra fo w ie i e k o n o m iści n iem ieccy . R eg res g o sp o d arczy w sc h o d n ic h p ro w in c ji s ta r a l i się u k a z a ć ja k o s k u te k w y ty c z e n ia g ra n ic po p ie rw s z e j w o jn ie ś w iato w e j.
O bok in s ty tu tó w d z ia ła ją c y c h ja k o sam o d z ie ln e p la c ó w k i lu b p o w ią za n y c h z u n iw e rs y te ta m i i fin a n s o w a n y c h p rzez p a ń stw o , istn ia ło s ze re g to w a rz y s tw re g io n a ln y c h z a jm u ją c y c h się k rz e w ie n ie m w ied zy h is to ry c z n e j i u z a s a d n ia ją c y c h ra c je p o lity c z n e p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o i jeg o p o lity k ę w o b e c w sc h o d n ie g o s ą sia d a . W P r u sac h W sc h o d n ic h n a jb a rd z ie j czy n n e b y ły H isto risc h er V e r e in fü r E r m la n d w B ra n iew ie, E lb in g er A lte r tu m s g e s e lls c h a ft w E lb lą g u i H isto risc h er V e r e in f ü r R e g ie r
u n g s b e z ir k M a r ie n w e r d e r w K w id z y n ie.
O m a w ia n e s tu d iu m K a ro la F ie d o ra n a s u w a sze re g re fle k s ji ja k n a jb a rd z ie j a k tu a ln y c h . W ielu sp o śró d w y m ie n io n y c h p rz e z a u to ra uczo n y ch n ie m ie c k ic h p r a cu je n a u k o w o do dziś w N ie m ie ck ie j R e p u b lic e F e d e ra ln e j, w ięk szo ść z n ic h je s t w d a lsz y m c iąg u a k ty w n y m i p ra c o w n ik a m i i w sp ó łp ra c o w n ik a m i p la c ó w e k zac h o d - n io n ie m ie c k ie j O stfo rsc h u n g , k tó re j cele, m im o z m ie n io n y ch w a ru n k ó w p o lity c z n y ch w E u r o p ie i n a św iecie, p o zo stały n iezm ien io n e.
B o h d a n K o z ie llo -P o k le w s k i
W o jciech W r z e s i ń s k i , N a s w o im i w śró d ob cych . Z ży c ia P o la k ó w w N ie m
czech m ię d z y w o je n n y c h , K a to w ic e 1971, „ Ś lą s k ”, ss. 72+ n lb . 68 z 271 ilu s tr.
W ojciech W rz esiń sk i, a u to r d w ó ch o b sze rn y c h k siąż e k i w ie lu a rty k u łó w o r u c hu p o lsk im w N iem czech , z o b ra zo w a ł d z ie je z m a g a ń ż y w io łu p o lsk ieg o o k u ltu r ę i ję z y k o jc z y sty w fo rm ie a lb u m u . M o żn a m ieć n a d zieję , że w y so ce a tra k c y jn y s p o sób p rz e d s ta w ie n ia ty c h z a g a d n ie ń sp o w o d u je, iż z ap o z n a się z n im i z n ac z n ie szerszy k rą g c zy teln ik ó w n iż d o ty ch czas. T rz e b a t u je d n o c z e śn ie p rz y p o m n ie ć , że chociaż c ię ża r g a tu n k o w y o m a w ia n e j p o z y cji z a w ie ra się g łó w n ie w m a te ria le i lu s tr a c y j n y m , to je d n a k m a c n a ró w n ie ż w a rto ś ć n a u k o w ą . D o k u m e n ta ln e z d ję c ia są p rz e cież b a rd z o często c en n y m u z u p e łn ie n ie m ź ró d e ł p isa n y c h . N a p rz y k ła d ilu s tra c ja 270 p rz e d s ta w ia b u d y n e k „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” n a ro g u u lic y M ły ń sk ie j w O l szty n ie. W ziąw szy po d u w a g ę ów d o k u m e n t o ra z d a w n ie jsz y p la n m ia s ta b ez t r u d u m o ż n a d o k ła d n ie u s y tu o w a ć tę , ta k w a ż n ą p a m ią tk ę p rzeszło ści O lszty n a , zn iszczo n ą p rz e z h itle ro w c ó w w 1939 r. O czy w iście ilu s tra c je p rz e d s ta w ia ją w ów czas w a r tość, gdy są ro z p o z n an e , z w e ry fik o w a n e i o p isan e. W. W rz e s iń s k i s ta r a l się z a o p a trz y ć p ra w ie w sz y s tk ie z d ję cia w o d p o w ie d n ie k o m e n ta rz e , chociaż w y d a je się, iż n ie zaw sze w y c z e rp a ł w sz y s tk ie m o żliw o ści, ab y ro z p o z n ać osoby, z w łaszcza n a fo to g ra fia c h g ru p o w y c h . N ie zaw sz e te ż w iad o m o , ja k ie g o ro k u i re g io n u d o ty czy p e w n a część re p ro d u k o w a n y c h zdjęć.
A u to r zg ro m a d z ił m a te ria ł ilu s tra c y jn y , d o c ie ra ją c do z b io ró w p ry w a tn y c h , b i b lio tek , m u z e ó w i a rc h iw ó w . O ile je d n a k p o k w ito w a ł im ie n n ie w sp ó łp ra c ę z d a w n y m i d z ia łac z am i ru c h u p o lsk ieg o , to n ie u c zy n ił teg o w s to su n k u do in s ty tu c ji, k tó re p rz y szły m u z p om ocą. R zeczą is to tn ą b y ło b y ró w n ie ż w sk a z a n ie ilu s tra c ji p u b li k o w a n y c h po ra z p ie rw s z y w o m a w ia n y m alb u m ie .
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 1 8 7
W p ra c y s to su n k o w o o b fic ie re p re z e n to w a n e są d o k u m e n ty z M az u r, W a rm ii i Powiiśla. W zw iąz k u z ty m n a s u w a się p y ta n ie , czy je s t to w y n ik le p sz e j z n a jo m ości p rz e z a u to ra źró d e ł z te g o te re n u , czy też fo rm y o rg a n iz a c y jn e ru c h u p o ls k ie go n a ty m te re n ie b y ły rz e cz y w iście b o g a tsz e n iż g d zie in d ziej.
N a m a rg in e s ie ilu s tra c ji 47, p rz e d s ta w ia ją c e j ta b lic z k ę z n a p ise m „ P o lla c k '’, k tó r ą m u s ia ły n o sić d zieci w w a rm iń s k ie j w io sce N a g la d y za u ż y w a n ie ję z y k a p o l skiego, m o ż n a do d ać, iż b y ła to u ta r ta , tra d y c y jn a m e to d a g e rm a n iz a c ji. O to b o w iem ju ż G u s ta w G iz ew iu sz w p ie rw s z e j p o ło w ie X IX w ie k u p isał, iż d ziecio m m a z u r sk im za p o s łu g iw a n ie się ję z y k ie m p o lsk im w iesza się n a p ie rs ia c h ta b lic z k ę z n a p ise m „ S tra fe f ü r p o ln isc h e S p r a c h e ” . P o d o b n e w y p a d k i w e w si W u ja k i, p ow . szczy - c ień sk i, d e m a sk o w a ł p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia to w ą n a ła m a c h „ M a z u ra ” re d a k to r K a z im ie rz J a ro sz y k .
I lu s tr a c je w a lb u m ie o b ra z u ją d z ia łaln o ść o rg a n iz a c y jn ą ró ż n y c h d z ie d zin ży cia p o lsk ie g o — a w ięc a g ita c je p rz e d w y b o rc ze , c z a so p iśm ie n n ic tw o i czy teln ic tw o , p ra c e ś w ietlico w e , h a rc e rs tw o , życie sp o rto w e . W iele u w a g i p o św ięco n o sz k o ln ic tw u , ró żn eg o ro d z a ju z e b ra n io m , k o n fe re n c jo m , z jazd o m , a ta k ż e d z ia ła ln o ś c i g o s p o d a r czej, s p e c ja ln ie b a n k o m lu d o w y m . A u to r n ie z a p o m n ia ł ta k ż e o u k a z a n iu k o n ta k tó w z k r a je m . N ie u d a ło się j e d n a k zn aleź ć ż a d n e g o d o k u m e n tu do d z ia ła ln o śc i S a m o p o m o c y M a z u rs k ie j. B r a k u je też p o s ta c i A n d rz e ja S am u lo w sk ie g o , z m a rłe g o w 1928 r.
M a te ria ł ik o n o g ra fic z n y p o p rz e d zo n o k ilk u ro z d z ia łk am i, s u m u ją c y m i w sp o só b zw ięzły s ta n n a sz e j w ied zy o r u c h u p o lsk im w N iem czech p o m ięd zy p ie rw s z ą i d r u g ą w o jn ą św ia to w ą o ra z K a le n d a r iu m w a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń w ż y c iu P o la kó w , o b y
w a te li n ie m ie c k ic h w la ta c h 1919— 1939.
P o p r a w m y k ilk a p o tk n ię ć W . W rz esiń sk ie g o . K siąż e cz k ę A B C d z ia tw y p o ls k ie j
w N ie m c z e c h n a p is a ł F ra n c is z e k J a n k o w s k i, a S zczęsn y Z a p o lsk i to je s t je g o p s e u d o -
r i m Cii. 72). N ow e B u try n y n o szą po o s ta tn ie j w o jn ie n a z w ę C h a b e rk o w o , s tą d nie m o ż n a m ó w ić o is tn ie n iu 2 szk ó ł p o ls k ic h — w N o w y ch B u try n a c h i C h a b e rk o w ie (ss. 69— 70). O k ręg o w y S ą d P ra s o w y w K ró le w c u p o z b a w ił w 1936 r. p r a w d z ie n n ik a rs k ic h n ie F r a n c is z k a Ja n k o w s k ie g o (s. 65,). lecz W a c ła w a J a n k o w sk ie g o .
A lb u m N a s w o im i w śró d o b c yc h w y d a n o e ste ty c z n ie , re p ro d u k c je fo to g ra fii, p rz e cież często a m a to rs k ic h i zn iszczo n y ch , w y sz ły s to su n k o w o w y ra ź n ie , czy teln ie. W y ra ż o n a p rz e z a u to ra n a d z ie ja , że k s ią ż k a „ p rz y b liż y tr a d y c je ta m ty c h d n i, p o m oże z ro z u m ie ć i do cen ić sen s w a lk i, ja k ą m u s ie li w ów czas to c z y ć P o la c y n a z ie m ia c h n a d o d rz a ń s k ic h i n a d b a łty c k ic h ” — w y d a je m i się — z o sta n ie sp ełn io n a.
J a n u s z J a siń s k i
H e le n a L e h r , E d m u n d O s m a ń c z y k , P o la cy sp o d z n a k u R odła, W a rs z a
w a 1972, W y d a w n ic tw o M in is te r s tw a O b ro n y N a ro d o w e j, ss. 317, 3 n lb , w t e k ście 474 ilu s tr. + l p ły ta .
W p rz e c iw ie ń s tw ie do a lb u m u W o jc iec h a W rz esiń sk ie g o , h is to ry k a (por. re c e n z ję w n in ie js z y m zeszycie „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ), k s ią ż k ę P o la cy sp o d
z n a k u R o d ła p rz y g o to w a li d z ia łac z e p o lo n ijn i. E d m u n d O sm a ń c z y k b y ł b o w ie m r e
d a k to re m „M łodego P o la k a w N ie m c ze c h ” o ra z „ P o la k a w N ie m c ze c h ” . R ó w n ież H e le n a L e h r p e łn iła fu n k c ję r e d a k to r k i „M łodego P o la k a w N ie m c z e c h ” , a n a s tę p n ie d z ia ła ła ja k o in s tr u k to r k a z u ch ó w w c e n tr a li Z w ią z k u H a r c e r s tw a P o lsk ie g o w N iem czech . A lb u m te n w y d a n o z o k a zji p ię ć d z ie się c io le tn ie j ro c z n ic y Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h (1922— 1972). A u to rz y , z a b ie ra ją c się do je g o o p ra c o w a n ia , z a a p e lo w a li do d a w n y c h d z ia łac z y Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h o m a te r ia ł d o k u m e n ta c y jn y . R e z u lta ty a p e lu o k a z a ły się n a d sp o d z ie w a n ie w ie lk ie . P a m ią tk i sw o je w yp o ży czy ło lu b u d z ie liło p o trz e b n y c h in f o r m a c ji a ż 71 osób, n ie z a le ż n ie od 13 b i b lio te k , m u z e ó w i a rc h iw ó w , k tó re ta k ż e u d o s tę p n iły sw o je zb io ry . W s u m ie z a m ieszczo n o w a lb u m ie 474 ilu s tra c je . D u ż ą ich część o p u b lik o w a n o w k o lo ra c h , co n ie w ą tp liw ie zw ięk sz y p o p u la rn o ś ć k s ią ż k i.’
N ie za le ż n ie od p o d p isó w po d ilu s tra c ja m i, n a k o ń c u p u b lik a c ji a u to rz y z a m ie ś cili b o g a te p rz y p is y z d o d a tk o w y m i in fo r m a c ja m i o tre ś c i re p ro d u k o w a n y c h zdjęć. C en n e s ą z w łaszcza n o tk i b io g ra fic z n e , ch o ciaż w id a ć w n ic h p e w n ą n ie k o n s e k
