Jasiński, Janusz
"Polscy i niepolscy Prusacy. Szkice z
historii Mazur i Warmii", Edward
Martuszewski, Olsztyn 1974 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 539-541
B E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA 639 T a k t e k s t s a m e j H is to ry i, j a k i K o m e n ta r z z a o p a trz o n o w p rz y p is y u m ie szc z o n e p rz y k o ń c u p ra c y (ss. 111— 128). W p rz y p is a c h te k s to w y c h d a n o w a ż n ie js z e o d m ia n - k i te k s tu , n a to m ia s t p rz y p is y rz e cz o w e w y ja ś n ia ją osoby, n a z w y g e o g ra fic z n e, w y d a rz e n ia . tru d n ie js z e z w ro ty . P o lsz cz y z n ę s z e s n a s to w ie c z n ą p o m a g a z ro z u m ie ć d z i sie jsz e m u c zy te ln ik o w i s p e c ja ln y sło w n ic z e k (ss. 129— 138), p rz y g o to w a n y p rz e z F r a n c is z k a P e p ło w sk ieg o . W p rz y p is a c h rz e cz o w y c h z re z y g n o w a n o z p o d a w a n ia ź ró d ła w ia d o m o śc i, s to s u ją c tu z a s a d y p r z y ję te w s e r ii „ B ib lio te k i N a ro d o w e j” . N ie z w y k le c en n y m u z u p e łn ie n ie m d z ie łk a K ro m e r a je s t z ałąc z o n a r e n r o d u k c ja C a ria M a rin a O la u sa M a g n u s a z 1539 ro k u . M a p a ta , p o k a z u ją c a w sp o só b m a lo w n ic z y a ró w n o c z e ś n ie n a d sp o d z ie w a n ie w ie r n y k r a j e w b a s e n ie M o rz a B ałty ck ie g o , n ic d y jeszcze n ie d o c ze k a ła sie w P o lsc e t a k w s p a n ia łe j r e p r o d u k c ji b a rw n e i. ja k ą w y k o n a n o d o o m a w ia n e g o w y d a w n ic tw a . Z a s łu g a w ty m n ie w ą tp liw ą J ó z e fa G ru s z k i 7. Z a k ła d ó w G ra fic z n y c h w T o ru n iu . S z k o d a n a to m ia s t w ie lk a , że w K o m e n ta r z u b r a k ja k ie jk o lw ie k in fo rm a c ji o te j m a p ie . W sz y stk o , co o n ie j sie c z y te ln ik d o w ia d u je . to w y d ru k o w a n e n a o d w ro c ie : ..F ra g m e n t m a p y O la u sa M ag n u sa C a rta M a r i
n a z r o k u 1539. Z a łą c z n ik do k sią ż k i M a rc in a K ro m e ra H is to r y ja p r a w d z iw a o p r z y g o d zie ża ło sn e j k sia ż e c ia fin la n d z k ie g o J a n a i k r ó le w n y p o ls k ie j K a ta r z y n y ”. Z d e
z o rie n to w a n y c z y te ln ik n ie w ie, czy z a łą c z n ik te n b y ł ju ż w in n y c h w y d a n ia c h d z ie łk a czy z n a la z ł sie dooieTo w w y d a n iu z 1974 ro k u . F r a g m e n t m a p y w y k o rz y s ta n o ta k ż e n a o b w o lu c ie k siąż e c zk i, o czym b r a k ja k ie jk o lw ie k w z m ia n k i w e w n ą trz .
C a ła k siąż e c zk ą z a w ie ra ją c a e d y c je H is to ry i p r a w d z iw e j , ilu s tro w a n a k i l k u n a sto m a ry c in a m i p rz e d s ta w ia ją c y m i p rz e w a ż n ie b o h a te r ó w o p o w ia d a n ia , p r e z e n t u je sie n a d e r k o rz y s tn ie i c z y te ln ik b e d z ie b r a ł ja n ie w ą tp liw ie do r e k i z p rz y je m n o ś c ią . S z a ta z e w n ę trz n a n ie m oże je d n a k s ta n o w ić w y łą c z n ie o w a rto ś c i e d v cji. J a k ja te d y trz e b a ocenić? N a leż y p rz e d e w sz y s tk im o k re ś lić c h a r a k t e r e d v cîî. N ie je s t to n ie w ą tp liw ie w y d a n ie k ry ty c z n e z p e łn y m a p a r a t e m n a u k o w y m . Z asto so w a n o w p ra w d z ie w ie le p r a w id e ł n a k a z y w a n y c h p rz e z i n s tr u k c je w y d a w n ic z e d la źró d e ł h is to ry c z n y c h , a le i p o czy n io n o od w ie lu z w y c z a jó w p o w a ż n e o d s tę p s tw a . W y d a je sie. że w y d a w c o m (w y d a w n ic tw u ? ) 7 ależało n a ta k im s k o m p o n o w a n iu k siąż e c zk i, ż eb y sw o im k s z ta łte m p rz y c ią g a ła n ie tv lk o ję z y k o zn a w c ó w , h is to ry k ó w l i t e r a t u r y czy zgoła h is to ry k ó w , a le ta k ż e — a m o że p rz e d e w s z y s tk im — s z e rs z y ogół 7. d r u g iej s tro n y e d y c je z a o p a trz o n o w a p a r a t e ru d y c y in y , choć częścio w o o g ra n ic z o n y (m ięd zy in n y m i b r a k in d ek só w ). K o m e n ta r z , p e łn ią c y ro le w stę p u , z a w ie ra w ła ś c i w ie n ie m a l w sz y s tk ie e le m e n ty k la sy c z n e g o w ste o u . choć w p o s ta c i b a r d z ie j p r z y s tę p n e j n iż to często b v w a . T rz e b a tu dodać, że K o m e n ta r z J a n u s z a M a łłk a o d ra d z a d a le k o p o s u n ie te o b v cie A u to ra z e p o k a a ró w n o c z e ś n ie z te c h n ik a w v d a '^ a n ia źró d eł. M ożna m ie ć do A u to ra p re te n s je , że p o m in ą ł t e czv in n a p o z y c je w p r z y p i sac h . że n ie o p a rł sie m oże n a p e łn e j lite r a tu r z e , a le to n ie z m ie n ia o gólnego sad u . D lateg o , ja k sad ze, n o w a e d y c ja H is to r y i p r a w d z iw e j z a s tą p i w sz e lk ie d a w n ie j s z -»
je j p u b lik a c je t^ k ż e d la p ra c o w n ik ó w n a u k i.
D o w y d a w c ó w m o ż n a m ie ć w sz a k ż e o re te n s ie . że w ż a d n y m m ie js c u K o m e n ta
rza, czy te ż n ie w ie lk ie j n rz e d m o w v p o p rz e d z a ją c e j te k s t, n ie p ró b o w a li w sp o só b
w y ra ź n y o k re ś lić c h a r a k t e r u w v d a w a n e j p o z y cji. N a s. 108 J a n u s z M a łłe k n a o is a ł: „ze w z g lę d u n a c h a r a k t e r e d y c ii w y d a w c a re z y g n u je z p o d a n ia w sz y s tk ic h o d m ia - n e k te k s to w y c h ” . J u ż c h o ćb y u ż y cie ta k ie g o z w ro tu z o b o w ią z u je do d e k la ra c ji, czy m
m a b y ć p rz y g o to w y w a n a p u b lik a c ja , ja k i je s t je j cel i z a d a n ia .
A n d r z e j T o m c z a k
E d w a rd M a rtu sz e w sk i. P o lsc y i n ie p o ls c y P ru sa c y . S z k ic e z h is to r ii M a zu r
i W a r m ii, O lsz ty n 1974, „ P o je z ie rz e ”, ss. 196, n lb 2.
P o d p o z o rn ie n ie c o d z iw n y m ty tu łe m z a w a rł E d w a rd M a r tu s z e w s k i 16 f r a g m e n tó w z p rz e sz ło ści M a z u r i W a rm ii, g łó w n ie X IX w ie k u . K sią ż k a z o sta ła n a p is a n a żyw o, n a w e t z te m p e ra m e n te m . W ięk szo ść s z k ic ó w d o ty c z y p r o b le m a ty k i p rz e z n a u k ę ju ż p o ru s z a n e j, n ie m n ie j n ie są o ne k o m p ila c ją d o ty c h c z a so w y c h o p ra c o w a ń , a z re g u ły w p ro w a d z a ją c e n n ą k o r e k tu r ę , d a ją n o w e n a ś w ie tle n ie lu b r o z w ija ją te m a t. N ie k tó re są c a łk o w ic ie n ow e.
540 R E C E N Z J E T O M Ó W IE N IA
P r z y p a trz m y się p ie rw s z e m u ro zd z ia ło w i, od k tó re g o p o ch o d zi t y tu ł c ałej k s ią ż ki. A u to r pisze, iż P r u s a k a m i w p ie rw s z e j p o ło w ie X IX w ie k u o k re ś la n o p o d d a n y c h k ró la p ru s k ie g o b ez w zg lęd u n a ich e tn ic z n o -n a r o d o w ą p rz y n a le ż n o ść . A w ięc w p a ń s tw ie p r u s k im m ie sz k a li polscy, lite w sc y , n ie m ie c c y i in n i P r u sa c y . W d r u g ie j p o ło w ie X IX w ie k u w P r u s a c h W sc h o d n ic h p o lscy P r u s a c y p rz e k s z ta łc ili się w M a z u ró w p ru s k ic h . N ie ste ty a u to r te g o te m a tu , b a rd z o w a żn e g o , n ie ro z w in ą ł, ty m c z a se m n a s u w a się t u w ie le p y ta ń . W ja k i sp o só b p o ję c ie p ru sk o śc i, o g ra n ic z o n e d a w n ie j do te ry to r iu m P r u s K ró le w sk ic h i P r u s K siąż ę cy c h , p rz e sz ło 1 n a in n e p r o
w in c je p a ń s tw a H o h e n z o lle rn ó w ? Jesz cz e b o w ie m w 1813 ro k u k ró l F r y d e r y k W il h elm I I I tr a k to w a ł Pru -sak ó w ja k o m ie s z k a ń c ó w P r u s W sc h o d n ic h ró w n o le g le do Ś lą z a k ó w czy B ra n d e n b u rc z y k ó w . N a to m ia s t w 1840 ro k u F r y d e r y k W ilh e lm IV w id z ia ł ju ż w P r u s a k a c h m ie s z k a ń c ó w całego p a ń s tw a p ru s k ie g o . G d y w 1845 ro k u G izew iu sz k a z a ł d ziecio m spod O stró d y w ita ć teg o ż k r ó la w im ie n iu „ p o lsk ich P r u - s a k ó w ”, o d n o sim y w ra ż e n ie , że ch o d zi t u b a rd z ie j o P r u s y W sc h o d n ie n iż p a ń stw o p ru s k ie . R ó w n ież M ro n g o w iu sz za p o ls k ie P r u s y u w a ż a ł te r y to r iu m z a m ie sz k a łe p rz e z lu d n o ś ć e tn ic z n ie p o ls k ą w ła śn ie w P ru s a c h W sc h o d n ic h . W p o ło w ie X IX w ie k u n a s tą p iło p rz e w a rto ś c io w a n ie ob u p o jęć. I g d y się ch ce p o d k re ś lić p ru s k o ść w p ie rw s z y m , w ę ższ y m zn ac z e n iu , s to so w a n y je s t te r m in A lt-P r e u s s e n lu b Das
e ig e n tlic h e P re u sse n . W te n sp o só b p o jm o w a ł o w e te r m in y w n a u c e p o lsk ie j D o m i
n ik S zulc, co p o d k re ś lił w ty tu le s w o je j p ra c y z 1846 r o k u O z n a c z e n iu P r u s D a w
n y c h . A le ja k ro z u m ie ć p rz y to c z o n y p rz e z E d w a rd a M a rtu sz e w sk ie g o f r a g m e n t
w y p o w ie d zi p a s to r a S c h u lz a z P isz a z 1856 r o k u : „ P ły n ie w n a s szc z era p ru s k a k r e w ” ? P ru s k o ś ć — j a k m o ż n a w n o sić c h o ćb y z p rz e m ó w ie n ia F r y d e r y k a W ilh e l m a IV w 1840 ro k u — m ia ła o z n aczać s to s u n e k p u b lic z n o - p ra w n y m ie szk a ń c ó w p a ń s tw a p ru s k ie g o do k o ro n y p r u s k ie j. T y m cz a se m sło w a S c h u lz a w n o sz ą no w y e le m e n t, p rz y czym z a c ie m n ia ją s p ra w ę : „A le d zięk i n a sz e j m o w ie s ta n o w im y j e d n a k b a rd z o w a żn e og n iw o m ię d z y N ie m c a m i i P o la k a m i”. A w ię c co in n e g o P o lacy , z a p e w n e w W ie lk im K się s tw ie P o z n a ń sk im , co in n e g o N iem cy , a co in n e g o M a z u rzy . C zy p o ję c ie p ru s k o śc i o b e jm u je w e d łu g S c h u lz a w sz y s tk ie ow e g ru p y , ta k ż e P o z n a n ia k ó w ? R a c z e j n ie . P y ta ń je s t w ie le , s ta w ia m je p rz y k ła d o w o — d o b rz e j e d n a k , że E d w a rd M a rtu s z e w s k i p ro b le m a ty k ę tę w ogóle p rz y p o m n ia ł, p o n ie w aż w ra c a o n a w ciąż, z w łaszcza p rz y ro z trz ą s a n iu s p r a w n a ro d o w o śc io w y c h w p a ń stw ie p ru s k im .
P e w ie n s p rz e c iw b u d z i ro z d z ia ł o s ta tn i: S p o jr z y j, c ie k a w y c z y te ln ik u . A u to r, r e je s t r u ją c w sp ó ln ie z B ro n is ła w e m S a łu d ą w la ta c h sz e ść d z ie sią ty c h p o ls k ie n a p isy n a n a g ro b k a c h i k rz y ż a c h c m e n ta r n y c h w p o w ia ta c h o ls z ty ń sk im i o s tró d z k im . z a u w a ż y ł w ie le n a p isó w n ie m ie c k ic h , często św ież e j d a ty , n ie rz a d k o ro d z in zn an y c h z po lsk o ści. P r a c a E d w a rd a M a rtu sz e w sk ie g o n ie o b e jm u je w ie k u X X , n ie o m a w ia w ięc l a t I w o jn y ś w ia to w e j, a n i p le b is c y tu , a n i o k re s u m ię d z y w o je n n e g o , a ta k ż e n ie n a w ią z u je d o b a rd z o sk o m p lik o w a n e j s y tu a c ji lu d n o ś c i ro d z im e j po 1945 ro k u . P o p ro s tu p o m ię d z y o s ta tn im ro z d z ia łe m a p o p rz e d n im i n a s tą p iła lu k a m n ie j w ięcej o k re s u d w ó ch p o k o le ń . D la te g o is tn ie je o b a w a, iż w św iad o m o śc i c z y te ln ik a m n ie j z o rie n to w a n e g o w p r o b le m a ty c e n a ro d o w e j W a rm ii i M a z u r m o że p o w s ta ć z a m ę t i o p a cz n a i n t e r p r e ta c ja o sta tn ie g o ro z d z ia łu .
D o n a jb a rd z ie j in te re s u ją c y c h części k s ią ż k i z alic z y łb y m szk ic o M ro n g o w iu sz u . A u to r, w y k o rz y s tu ją c ró ż n e p r a c e M ro n g o w iu sz a , a s p e c ja ln ie sło w n ik i, k o rz y s ta ją c ta k ż e z d ro g i w s k a z a n e j p rz e z A n d rz e ja W o jtk o w sk ieg o , d o szed ł do n ie z m ie rn ie cie k a w y c h w n io s k ó w o z n ajo m o śc i l i t e r a t u r y p o ls k ie j p rz e z m a z u rsk ie g o uczonego. K a p ita ln y je st, u ło ż o n y p rz e z M ro n g o w iu sz a , d ialo g p o m ię d z y P o la k ie m a N ie m cem , w k tó ry m P o la k u d o w a d n ia s w o je m u ro z m ó w c y b o g a ctw o i w sp a n ia ło ś ć p o l s k ie j l i te r a tu r y . W in n y m m ie js c u M ro n g o w iu sz ja k o p rz y k ła d z a s to s o w a n ia sło w a „ s tu la ć ” z a c y to w a ł n a s tę p u ją c y fr a g m e n t p io s e n k i: „ lu la jż e m i lu la j, ja s n e oczka s t u l a j ”. I n ie b ez w z ru sz e n ia c z y ta m y k o m e n ta rz u czo n eg o : „ Ja k ż e p ię k n e s ą te d źw ięk i. Z a n ic w św iec ie n ie c h c ia ło b y się te j sło d k ie j m u z y k i z a m ie n ić n a ja k ą ś in n ą m o w ę, p o n ie w a ż ż a d n a n ie m o ż e t a k b a rd z o p rz e m ó w ić do d u szy d z ie c k a ” . E d w a rd M a rtu s z e w s k i w y s z u k a ł te ż n o w e d o w o d y św ia d c z ą c e o e m o c jo n a ln y m s to s u n k u M ro n g o w iu sz a do M ick iew ic z a. W g r a m a ty c e z 1837 r o k u M ro n g o w iu sz u m ie ś c ił n a s tę p u ją c e z d a n ie : „ P isz d o P a n a M ick iew ic z a, a s p y ta j go, czy p rz y je - d zie do G d a ń sk a lu b n ie ” . A b y zaś d a ć p r z y k ła d z a s to s o w a n ia p rz y im k a „ p o ” , p rz e p is a ł c ały fr a g m e n t in w o k a c ji z P a n a T a d e u s za , b y d o jść do w ła śc iw e g o m ie js c a :
R E C E N Z J E X O M Ó W IE N IA 541
„w id zę i o p isu ję , b o tę s k n ię po to b ie ”. J e d n a k ż e n a jc z ę ś c ie j c y to w a n y m p rz e z M ro n - g o w iu sza p is a rz e m p o ls k im je s t n ie M ick iew icz, K ra s ic k i lu b K o c h an o w sk i, lecz F e lik s B e rn a to w ic z , a u to r dziś m n ie j z n a n e j, a p o p u la r n e j n a p o c z ą tk u ΧΓΧ w ie k u k sią ż k i o d z ie ja c h L itw y w X IV w ie k u P o ja ta , c ó rk a h iz d e j k i. N ie m o g ę się n a to m ia s t zgodzić z E d w a rd e m M a rtu s z e w s k im w in n e j s p ra w ie . O to w s k a z u ją c na n ie słu sz n ą , n ie s p r a w ie d liw ą o cen ę p ra c y n a u k o w e j o ra z p o s ta w y n a ro d o w e j M ro n - g o w iu sza w y ra ż o n ą p rz e z J ó z e fa Ł u k a sz e w ic z a , b ib lio te k a rz a h ra b ie g o E d w a rd a R ac z y ń sk ieg o , E d w a rd M a rtu s z e w s k i w y c ią g a d a le k o id ą c y w n io s e k , iż M ro n g o w iu sz „ J a k o P o la k p r u s k i b y ł o bcy ró w n ie ż w śró d P o la k ó w ” . C zy żb y ? W y p o w ied ź Ł u k a sze w ic za b y ła ra c z e j o d o so b n io n a. W sp ó łc z e śn i w y ra ż a li się o n im z re g u ły z w ie lk ą czcią i sz a c u n k ie m , a p ra w ie k a ż d y ś w ia tle js z y P o la k , p rz y b y w a ją c do G d a ń sk a , p o c z u w a ł się do o b o w ią z k u z ło ż en ia m u w izy ty .
A u to r z a j ą ł się ta k ż e b a rd z o sła b o z n a n y m w lite r a t u r z e p o ls k ie j te m a te m L itw in ó w w sc h o d n io p ru sk ic h . T u ta j w y d o b y ł z z a p o m n ie n ia s y lw e tk ę E d w a rd a G i- s e v iu sa , k tó r y b a d a ł fo lk lo r lite w s k i o ra z w a lc z y ł z r a d c ą R ä ttig ie m o p r a w a ję z y k o w e L itw in ó w . N a m a rg in e s ie te g o z a g a d n ie n ia w a r to p o s ta w ić h ip o te z ę , iż o d r ę b ność lite w s k a w P r u s a c h W sc h o d n ic h z a z n a c z y ła się w c z e ś n ie j i w y ra ź n ie j n iż m a z u rs k a . N a p rz y k ła d w czasie p r z e ja z d u F r y d e r y k a W ilh e lm a I I I w 1834 r o k u p rz e z P r u s y W sc h o d n ie w ita ły go w p o w ia ta c h ty lż y c k im i k ła jp e d z k im b a rd z o lic z n e d e le g a c je lite w s k ie w s tr o ja c h n a ro d o w y c h , p rz e m a w ia ją c do n ie g o p o lite w s k u , a n a w e t w rę c z a ją c m u lite w s k ie w ie rsze .
S łu sz n a w y d a je się b y ć p r e te n s j a a u to r a d o z esp o łu k ie ro w a n e g o p rz e z p r o f e s o ra J u lia n a K rz y ż a n o w s k ie g o o to , że w N o w e j k s ię d z e p r z y s łó w p o ls k ic h n ie u w z g lęd n io n o p rz y s łó w m a z u rsk ic h , z a n o to w a n y c h p rz e z M ro n g o w iu sz a i F r is c h b ie - ra , p rz e z co zub o żo n o w ty m p o d s ta w o w y m d z ie le z asó b p o ls k ie j p a re m io lo g ii. P rz y p o m n ijm y , że n ie d a w n o z a s łu g i n a ty m p o lu H e rr m a n n a F r is c h b ie ra p o d k re ś lił T a d e u s z O r a c k i ł .
N ie m a l c a łk ie m n o w y je s t r o z d z ia ł o h u c ie sz k ła w J e łg u n iu , je d y n e j e w a n g e lic k ie j w io sce w p o w ie cie o lsz ty ń sk im . T u ta j w y d a je się b y ć m a ło p ra w d o p o d o b n a su g e s tia a u to ra , że W o jc iec h K ę trz y ń s k i, k tó r y w c ią g n ą ł do sw o ich z b io ró w e tn o g r a fic z n y c h ta k ż e p io s e n k ę śp ie w a n ą p rz e z n a u c z y c ie la B u re g o z J e łg u n ia . z a je c h a ł ta m , „ k ie d y to p rz e w o z ił b ro ń d la p o w sta ń c ó w ” . K ę tr z y ń s k i d o je c h a ł ty lk o do J a r o t, g d zie z o sta ł a re sz to w a n y , n ie m ó g ł w ię c o d w ie d zić B u re g o w J e łg u n iu . Z r e s z tą m a ją c t a k w a ż n e z a d a n ie d o w y k o n a n ia n ie p o d o b n a , a b y n a w e t w c elac h n a u k o w y c h m ia ł s ię o d d a lić od tr a n s p o r tu . N a to m ia s t j e s t c a łk ie m m o żliw e, że do J e łg u n ia t r a f i ł p o w y jś c iu z a r e s z tu w O lsz ty n ie , g d y je c h a ł do N id zicy , o ile n ie u z y sk a ł p ie śn i od B u re g o d o p ie ro w la ta c h o siem d zie siąty ch .
Z b io re k s zk ic ó w E d w a rd a M a rtu sz e w sk ie g o je s t p o z y c ją w a rto ś c io w ą , n a p is a n ą p rz e z a u to ra d o b rz e z o rie n to w a n e g o w te m a c ie . Z u w a g i n a le k k ie p ió ro i w a żn e tre ś c i, c h c ia ło b y się k s ią ż k ę a d re s o w a ć do sze rsz eg o o d b io rc y , je d n a k ż e w g ru n c ie rz e cz y p rz e z n a c z o n a je s t o n a d la c z y te ln ik a b a rd z ie j p rz y g o to w a n e g o , z n ając e g o n a jw a ż n ie js z e p ro b le m y W a rm ii i M az u r w X IX w ie k u . J a n u s z J a s iń s k i J a n u s z S o b c z ak , P ro p a g a n d a z a g ra n ic zn a N ie m ie c w e im a r s k ic h w o b ec P o ls k i, P o z n a ń 1973, I n s t y t u t Z a c h o d n i, ss. 356. D z ie ja m i re w iz jo n iz m u N ie m ie c w e im a rs k ic h w o b e c P o ls k i z a jm o w a li się h is to ry c y w ie lo k ro tn ie i to n ie ty lk o p o lscy . D łu g a b y ła b y lis ta , g d y b y w y m ie n ić c h o c ia żb y ty lk o n a jw a ż n ie js z e p r a c e p o św ięc o n e te j p ro b le m a ty c e . J a k o k a z u je się je d n a k z ro z p ra w y J a n u s z a S o b c z ak a , w ie le jeszcze z a g a d n ie ń p o z o sta ło n i e z b a d a n y c h i do k o ń c a n ie w y ja śn io n y c h . R o z p ra w a t a w n o si w ie le n o w y c h e le m e n tó w do n a sz e j w ie d zy o s to s u n k u re w iz jo n iz m u w e im a rs k ie g o w o b e c p a ń s tw a i n a ro d u p o lsk ieg o . K s ią ż k a m a w y ra ź n e d w ie w a rs tw y . P ie rw s z a z n ic h , zg o d n ie z ty tu łe m
1 T. O ra c k i, Z b io r y p r z y s łó w m a z u r s k ic h H e rr m a n n a F risc h b ie ra , L i te r a tu r a L u d o w a , 1973, n r 4/5, ss. 83— 123; p o r. re c e n z ję T. S w a ta . K o m u n ik a ty M a z u rs k o - -W a rm iń s k ie , 1974, n r 1, ss. 88 n.
