I
Tadeusz Kluz
POZNAWCZE ASPEKTY SPOSTRZEGANIA PRZEZ
MŁODZIEŻ ZACHOWAŃ DEWIACYJNYCH
Zjawisko dewiacji rozumianej jako odstępstwo od społecznie wymaganych i apro-bowanych wzorów zachowania i postępowania występowało zawsze. W obliczu dynamicznie przebiegających przekształceń ustrojowych, zmian w zakresie świa-domości społecznej można zaobserwować nasilającą się dyskusję nad społecznie coraz bardziej dotkliwymi przypadkami zachowań dewiacyjnych.
Szczególnie istotne jest zjawisko rozszerzania się udziału młodzieży w reje-strowanym przez instytucje społecznej kontroli spectrum zachowań dewiacyj-nych i przestępczych. W świadomości społecznej również jest obecne silne prze-konanie o wzrastającym udziale młodzieży w zachowaniach przekraczających
normy społeczne1.
1. Wprowadzenie
W niniejszych rozważaniach pojęcie zachowanie dewiacyjne będzie ograniczone do wybranych kilkudziesięciu przejawów uznanych w literaturze przedmiotu za charakterystyczne dla opisu zachowań młodzieży przekraczających normy
postę-1 Por. K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. Warszawa 1980; A. Siemaszko, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Warszawa 1987; Młodzież a współczesne
powania właściwe dla jej wieku i stosowanych do analizy zaburzeń procesu socja-lizacji dzieci i młodzieży2.
Procesy uspołeczniania, internalizacji norm zachowania są procesami adapta-cyjnymi jednostki. Funkcje przystosowawcze zachowania podmiotu w istotny spo-sób są uwarunkowane procesami spostrzegania otaczającej rzeczywistości społecz-nej. Orientacja w nieustannie zmieniających się w a r u n k a c h życia w oczywisty sposób zależy od tego, jak człowiek spostrzega zastaną rzeczywistość. Aktywność poznawcza zatem jest podstawowym warunkiem pomyślnego rozwiązywania za-dań stawianych człowiekowi przez środowisko.
Zachowanie poznawcze, które w ramach założeń psychologii poznawczej wręcz
wyraża bytowość człowieka, jest interpretowane w sposób niejednoznaczny3.
Nie-wątpliwie najbardziej rozbudowaną i w bardzo szerokim zakresie weryfikowaną empirycznie teorię percepcji przedstawił w swoich pracach J.S. B r u n n e r i jego
współpracownicy4. Wedle teorii Brunnera percepcja jest procesem kategoryzacji
danych sensorycznych, traktowanych jako wskazówki, w systemy kodowe wcze-śniej wytworzone. Taka percepcyjna kategoryzacja umożliwia jednostce „wycho-dzenie" poza dostarczone informacje i prognozę, przewidywanie innych aspektów
percypowanego obiektu bądź zdarzenia5.
Według ujęcia teoretycznego J. Reykowskiego spostrzeganie cech środowiska społecznego, cech i zachowań innych ludzi jest procesem różniącym się od spo-strzegania fizycznych obiektów otoczenia. Opisywany proces selekcji informacji, który u Brunnera przyjął nazwę hipotezy percepcyjnej, leży również u podstaw rozumienia zachowania poznawczego człowieka w regulacyjnej teorii J.
Reykow-skiego i współpracowników6. Percepcja społeczna jest wyżej zorganizowaną formą
spostrzegania przebiegającą na poziomie semantyczno-operacyjnym. W wyniku procesów percepcji osoba spostrzegająca wytwarza reprezentacje obiektów, które pełnią istotne funkcje w procesie percepcji rzeczywistości społecznej i mają
pod-stawowe znaczenie dla poziomu adaptacji jednostki w środowisku7.
2 Por. K. Pospiszyl, Niedostosowanie społeczne - przejawy, przyczyny i sposoby terapii, Warszawa 1978; Z. Ostrihanska, Problem nieprzystosowania społecznego u młodzieży [w:] Zagadnienia
nieprzy-stosowania społecznego i przestępczości w Polsce, J. Jasiński (red.), Warszawa 1978.
3 A. Biela, Współczesne tendencje w psychologii poznawczej, Lublin 1991, s. 48-52. 4 J.S. Brunner, Poza dostarczone informacje, Warszawa 1978.
5 Ibidem, s. 49.
6 J. Reykowski, Osobowość a prospołeczna percepcja [w:] Studia z psychologii emocji, motywacji
i osobowości, J. Reykowski, O. Owczynnikowa, K. Obuchowski (red.), Wrocław 1997; K. Skarżyńska, Spostrzeganie ludzi, Warszawa 1981.
Podejście p o z n a w c z e p o d k r e ś l a j ą c e z n a c z e n i e p r o c e s u selekcji i n f o r m a c j i w p r z y s t o s o w y w a n i u się j e d n o s t k i d o ś r o d o w i s k a s p o ł e c z n e g o j e d n o z n a c z n i e wskazuje na p o t w i e r d z o n e empirycznie f u n k c j o n o w a n i e procesów kategoryzacji. System wytwarzanych kategorii, np. typów osób, rzeczy, sądów, zachowań, u m o ż -liwia jednostce b u d o w a n i e spójnego systemu wiedzy o innych ludziach i w ten sposób dostarczania podstawy do oczekiwań co d o możliwych zachowań8.
Warto w tym miejscu dodać, że tworzone w procesie selekcji i n f o r m a c j i kate-gorie nie są kategoriami o ściśle definicyjnie zakreślonych granicach. Wielu auto-rów przyjmuje istnienie i posługiwanie się przez jednostkę kategoriami „rozmyty-mi"9. Charakter „rozmyty" kategorii oznacza, że kategoryzacja jakiejś i n f o r m a c j i
m a charakter probabilistyczny, wyznaczony odległością między d a n y m spostrze-ganym obiektem a obiektem p r o t o t y p o w y m .
Z d a n i e m wielu autorów zajmujących się p o z n a w c z y m f u n k c j o n o w a n i e m czło-wieka procesy selekcji informacji i związane z n i m i procesy tworzenia kategorii, są podstawowymi c z y n n i k a m i wyjaśniającymi percepcję społeczną1 0. T w o r z o n e
kategorie dotyczące opisu istotnych cech osób, ich zachowań, czy zdarzeń społecz-nych, łączą się w schematy stanowiące reprezentację określonych cech ludzkich. Schematy kategorii dotyczące zdarzeń społecznych i ich przebiegu noszą nazwę skryptów. Z a r ó w n o schematy dotyczące spostrzeganych osób, tzw. schematy atry-butywne, jak i schematy dotyczące działań i przebiegu zdarzeń (skrypty) są b a r d z o różnorodne. Różnią się między sobą stopniem złożoności, stopniem adekwatności d o rzeczywistości, stopniem gotowości percepcyjnej, czyli łatwości u r u c h o m i e n i a w trakcie spostrzegania i tzw. giętkością, czyli p o d a t n o ś c i ą na m o d y f i k a c j ę p o d wpływem nowych informacji.
Posługiwanie się przez człowieka schematami poznawczymi umożliwia orienta-cję w sytuacji, diagnozę sytuacji i wytworzenie oczekiwań oraz emocjonalnych usto-sunkowań co do dalszego przebiegu zdarzeń bądź zachowania drugiej osoby11.
Do schematów poznawczych T. Mądrzycki włącza również stereotypy społecz-ne, tzn. schematy wspólne dla wielu osób i powszechnie f u n k c j o n u j ą c e w d a n e j
8 N. Cantor, W. Mischel, Prototypy w spostrzeganiu osób [w:] Poznanie i zachowanie, T. Maru-szewski (oprać.), Poznań 1986, s. 16-21.
9 Por. E. Rosch, Principles of categorization [w:] Cognitions and Categorization, E. Rosch, B.B. Lloyd (red.), Hillsdalc, Erlbaum 1978.
1" Por. J.S. Brunner, op.cit.; T. Mądrzycki, Deformacje w spostrzeganiu ludzi. Warszaw a 1986; R.C. Schank, R.P. Abelson, Scripts, Plans, Goals and Understanding, N e w York 1977.
społeczności, które wyznaczają percepcję rzeczywistości społecznej w sposób
uproszczony bądź przesadny12.
Oprócz procesu selekcji informacji, na spostrzeganie społeczne mają wpływ i inne mechanizmy psychologiczne. Z. Zaborowski wyraża pogląd, że percepcja społeczna jest determinowana również przez potrzeby spostrzegającej jednostki, jej ukształtowane w wyniku uprzednich doświadczeń społecznych postawy i sto-sunki uczuciowe wobec postrzeganych osób lub obiektów społecznych. Według Zaborowskiego ważną determinantą percepcji społecznej jest system wartości jednostki i wytworzony zespół norm, którym jednostka posługuje się w
spostrze-ganiu i ewaluacji (wartościowaniu) osób, zachowań bądź zdarzeń społecznych13.
Należy również podkreślić znaczącą rolę wczesnych doświadczeń emocjonal-nych jednostki w kształtowaniu różemocjonal-nych wzorców poznawczych odnoszących się
do świata społecznego jednostki14.
Ważnymi czynnikami wpływającymi na procesy percepcji społecznej jednost-ki są uwarunkowania społeczno-kulturowe, przejawiające się szczególnie wyraź-nie w kształtowaniu się systemów wartościujących jednostki i sposobów ewaluacji
zdarzeń społecznych15. W tym sensie pojęcie percepcji społecznej bywa
utożsa-miane przez niektórych autorów ze świadomością społeczną rozumianą jako „wyobrażenie ludzi o określonych zjawiskach podlegających ich bezpośredniej obserwacji"16.
2. Problem i metoda badań
Analizie i opisowi poddane zostaje spostrzeganie przez młodzież zachowań de-wiacyjnych. Procesy spostrzegania, r o z u m i a n e jako przejawy aktywności psy-chicznej jednostki, mogą być opisywane z różnych punktów widzenia. Może być na przykład brany pod uwagę wymiar emocjonalny spostrzegania, wymiar beha-wioralny, wymiar moralny czy też atrybucyjny - te ostatnie silnie związane z in-terpretowaniem identyfikowanych obiektów i zdarzeń społecznych. W
prezento-1 2 T. Mądrzycki, op.cit.,s. 31.
1 3 Z. Zaborowski, Stosunki międzyludzkie, Wrocław 1976.
1 4 K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, op.cit., s. 92; T. Mądrzycki, op.cit., s. 37.
1 5 E. Bielicki, Uwarunkowania zachowań przestępczych w percepcji społecznej, Prace Komisji
Filozofii i Socjologii, t. VII, Warszawa-Poznań 1984, s. 101.
16 I. Łabudź-Kryska, Zjawisko narkomanii w percepcji uczniów szkół ponadpodstawowych [w:]
wanym b a d a n i u spostrzeganie zachowań dewiacyjnych będzie rozpatrywane
w aspekcie p o z n a w c z y m , o p i s y w a n y m w d w ó c h wymiarach: o c e n y częstości występowania dewiacji i oceny, jak wielu z k o l e g ó w badanego zachowuje się
w sposób dewiacyjny1 7.
U w a r u n k o w a n i a tak analizowanego procesu percepcji przez m ł o d z i e ż zacho-wań dewiacyjnych szukamy na obszarze podstawowych zróżnicozacho-wań społecznych i kulturowych. P r z y j m u j e m y , że o w y m p o d s t a w o w y m z r ó ż n i c o w a n i e m m a j ą c y m swoje k o n s e k w e n c j ę w procesach stratyfikacji społecznej i kulturowej jest r o d z a j wykształcenia młodzieży. Na k r e u j ą c ą f u n k c j ę w y k s z t a ł c e n i a zwraca u w a g ę A. Zandecki, pisząc o i s t o t n y m wpływie p o z i o m u w y k s z t a ł c e n i a n a j a k o ś ć życia, rodzaj uczestnictwa w życiu społecznym i rozwój orientacji ku życiu wartościo-wemu1 8.
Problem zatem u w a r u n k o w a ń procesu spostrzegania przez młodzież zachowań dewiacyjnych jest dyskutowany na płaszczyźnie pytania: czy poznawcze
charak-terystyki procesu percepcji przez młodzież zachowań dewiacyjnych są zależne od rodzaju wykształcenia młodzieży?
W b a d a n i u wzięło udział 477 uczniów, w t y m 378 c h ł o p c ó w i 99 dziewcząt. Badania p r z e p r o w a d z o n o w toruńskich szkołach p o n a d p o d s t a w o w y c h trzech ro-dzajów: w szkołach z a w o d o w y c h - 149 uczniów, w t e c h n i k a c h - 170 uczniów, i w liceach ogólnokształcących - 158 uczniów. Uczniowie uczęszczali do II i III klas szkoły; średni wiek badanych uczniów wynosił 17 lat.
Badani wypełniali ankietę zawierającą u s t o s u n k o w a n i a się i oceny 22 najczę-ściej występujących, powszechnych zachowań dewiacyjnych,opisujących s y n d r o m zachowania niedostosowanego społecznie dzieci i młodzieży.
Lista zachowań niedostosowanych społecznie o b e j m o w a ł a pięć p o d s t a w o w y c h sfer społecznego f u n k c j o n o w a n i a ucznia i charakteryzowała niewłaściwe zacho-wania z p u n k t u widzenia rozwojowego, moralnego, społecznego i prawnego:
- Zachowania w stosunku d o szkoły: wagary, aroganckie, o r d y n a r n e zachowa-nie wobec nauczycieli i innych uczniów, ucieczki z lekcji, p o r z u c e n i e nauki szkolnej.
- Z a c h o w a n i a w środowisku rówieśniczym: wałęsanie się d e f i n i o w a n e j a k o wielogodzinne przebywanie poza d o m e m bez kontroli dorosłych, przebywa-nie w groprzebywa-nie zdemoralizowanych kolegów.
1 7 J. Kwaśniewski, A. Kojder, Postawy mieszkańców Warszawy wobec zjawisk i zachowań
dewia-cyjnych, „Studia Socjologiczne" 1979, nr 1.
- Zachowania nacechowane agresją: umyślne wielokrotne niszczenie przed-miotów i urządzeń, agresywne zachowanie wobec kolegów, częsty udział w bójkach i pobiciach.
- Zachowania niezgodne z rolą społeczną wyznaczaną wiekiem i statusem ucznia: systematyczne palenie papierosów, częsta gra w karty lub inne gry na pieniądze, używanie ordynarnych słów i przekleństw, częste kłamstwa i fał-szowanie podpisów.
- Zachowania będące objawami syndromu moralnego wykolejenia się i prze-stępczości nieletnich: ucieczki z domu, używanie alkoholu, używanie środ-ków odurzających, kradzieże, udział w grupie przestępczej, objawy demora-lizacji seksualnej, na przykład prostytucja, żebractwo i wyłudzanie pieniędzy, wymuszanie pieniędzy od innych groźbą, zastraszeniem lub pobiciem, roz-prowadzanie i handel narkotykami.
Osoby badane opisywały swoje oceny zachowań niedostosowanych społecznie na pięciostopniowych skalach opisowych. Spostrzeganie zachowań dewiacyjnych w aspekcie poznawczym było opisywane w postaci ocen sytuowanych na continu-u m częste-rzadkie oraz na contincontinu-ucontinu-um opiscontinu-ującym w sensie społecznego doświad-czenia, stopień dostępności i styczności badanego z zachowaniami dewiacyjnymi. Badani opisywali poszczególne zachowania dewiacyjne na continuum „dotyczą wszystkich moich kolegów - nie dotyczą ani jednego".
Testowanie statystycznego poziomu istotności badanych zależności oparto na zastosowaniu testu Chi-kwadrat Kruskala-Wallisa do porównań wielkości średniej wartości odpowiedzi na każdym z analizowanych wymiarów dokonywanych przez badanych ocen.
Umieszczone w poszczególnych tabelach empirycznej części opracowania oznaczenia, na przykład 1>2 lub 1<2, zawierają informację o kierunku statystycz-nie istotnej stwierdzonej zależności. Na przykład zapis 1>2 oznacza, że średnia wartość arytmetyczna odpowiedzi dla osób z kodem „1" jest istotnie większa niż dla osób z kodem „2".
3. Empiryczne ustalenia
Deklarowany przez badanych uczniów poziom poznawczej orientacji, co do częstości występowania zachowań dewiacyjnych w ich bezpośrednim środowisku rówieśniczym i koleżeńskim jest wyraźnie zróżnicowany. Jednocześnie jednak po-znawczy aspekt oceny ustanawiany na dwóch wymiarach - częstości i dostępności - okazał się wyraźnie zbieżny. Zachowania dewiacyjne określane przez badanych
jako częste otrzymywały jednocześnie o c e n ę wskazującą na wysoki stopień stycz-ności z n i m i badanych uczniów.
Z a c h o w a n i a d e w i a c y j n e określane j a k o częste w ś r o d o w i s k u młodzieży, to w percepcji badanych przede wszystkim zachowania niedostosowane do w y m a g a ń szkoły - wagary, ucieczki z lekcji, zachowania niezgodne z rolą społeczną wyzna-czaną wiekiem i statusem ucznia - palenie papierosów, przekleństwa, k ł a m s t w a i fałszowanie podpisów, a także zachowania n i e d o s t o s o w a n e w relacjach z rówie-śnikami - wałęsanie się - i zachowanie będące w opinii społecznej o b j a w e m wy-kolejenia się - picie alkoholu.
Z wyjątkiem j e d n e g o zachowania - częstych k ł a m s t w i fałszowania p o d p i s ó w - te same zachowania uzyskały o c e n ę wysokiej d o s t ę p n o ś c i i styczności z n i m i badanych.
Uczniowie określają zatem wyraźne grupy zachowań dewiacyjnych będących s y n d r o m a m i niedostosowania w stosunku d o w y m a g a ń szkoły i niezgodnych z ro-lą społeczną właściwą dla wieku i statusu społecznego, j a k o j e d n o c z e ś n i e częste i dotyczące większości i/lub wszystkich ich kolegów.
G o d n e podkreślenia jest opisywanie przez badanych uczniów picia alkoholu jako zachowania d e w i a c y j n e g o występującego w ś r ó d m ł o d z i e ż y często (47,2%) i jednocześnie dotyczącego większości ich kolegów (54,9%).
Zachowania dewiacyjne opisywane jako rzadkie i jednocześnie niedotyczące nikogo lub tylko niektórych z kolegów badanych stanowiły zwartą g r u p ę objawów syndromu wykolejenia się i przestępczości nieletnich. Badani opisywali zatem takie zachowania, jak: ucieczki z d o m u , używanie narkotyków, udział w grupie przestęp-czej, demoralizację seksualną, wymuszanie pieniędzy, rozprowadzanie i handel nar-kotykami jako zachowania rzadkie i niedotyczące ich najbliższego środowiska.
Drugą g r u p ą zachowań dewiacyjnych opisywanych jako rzadkie i niedotyczące najbliższego środowiska koleżeńskiego badanych były zachowania stanowiące syn-d r o m zachowań agresywnych.
Wandalizm, agresywne, zaczepne zachowanie wobec kolegów i innych uczniów oraz częsty udział w bójkach i pobiciach, były określane jako rzadkie i takie, z któ-r y m i badani nie stykają się bezpośktó-rednio w swoim śktó-rodowisku któ-rówieśniczym i ko-leżeńskim.
Analiza danych opisujących poznawczy aspekt percepcji przez młodzież zacho-wań dewiacyjnych wskazuje na jeszcze j e d n ą wyraźnie zaznaczającą się charakte-rystykę p o z i o m u i sposobu orientacji badanych co d o występowania zjawisk de-wiacyjnych.
Ocena poznawcza była „obciążona" znacząco w y s o k i m odsetkiem o d p o w i e d z i unikających zajęcia stanowiska przez badanego. Średni odsetek odpowiedzi
„trud-n o powiedzieć" w w y m i a r z e określającym częstość dewiacji, wy„trud-niósł 22,6%, zaś w wymiarze dostępności aż 25,3%.
M o ż e to świadczyć z a r ó w n o o niskim poziomie orientacji i wiedzy o danym zachowaniu, jak na przykład żebractwo i wyłudzanie pieniędzy (33,6% odpowiedzi unikających określenia swojej oceny), jak i wskazywać na pewien rodzaj ostrożno-ści i niechęci d o ustanawiania swojej oceny o niektórych zjawiskach dewiacyjnych, jak na przykład przebywanie w gronie zdemoralizowanych kolegów (28,2% wiedzi niezdecydowanych), czy też udziału w grupie przestępczej (30,1% odpo-wiedzi unikających określenia częstości zachowania i aż 36,9% o d m o w y zajęcia stanowiska, co d o stopnia styczności z tym zachowaniem).
Rodzaj wykształcenia badanych różnicuje ocenę poznawczą zachowań dewia-cyjnych dzieci i młodzieży w najszerszym zakresie i dotyczy wszystkich 22 ekspo-nowanych w b a d a n i u zachowań.
Istotne statystycznie zależności przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Poznawczy aspekt oceny zachowań dewiacyjnych a rodzaj wykształcenia
badanych19
Lp. Zachowanie dewiacyjne
Wymiar „częste-zadkie" Wymiar „nie dotyczy ani jednego-dotyczy wszystkich" Lp. Zachowanie dewiacyjne
X2 P istotność X2 P istotność 1 Wagary 0,95 0,3300 n.i. 11,32 0,0008 1>2 2 Ucieczki z domu 9,04 0,0026 1>2 1,96 0,1617 n.i. 3 Wałęsanie się 13,87 0,0002 1>2 0,87 0,3496 n.i. 4 Zdemoralizowani koledzy 12,16 0,0005 1>2 0,32 0,5687 n.i. 5 Picie alkoholu 15,10 0,0001 1>2 0,11 0,7454 n.i. 6 Używanie narkotyków 10,22 0,0014 1>2 6,31 0,0120 1>2 7 Kradzieże 4,19 0,0406 1>2 21,35 0,0000 1>2 8 Udział w grupie przestępczej 0,40 0,5251 n.i. 10,86 0,0010 1>2 9 Wandalizm 6,50 0,0108 1>2 20,42 0,0000 1>2 10 Demoralizacja seksualna, np.
prostytucja 0,15 0,6951 n.i. 11,46 0,0007 1>2 11 Aroganckie, ordynarne
zachowanie wobec nauczycieli 11,53 0,0007 1>2 12,44 0,0004 1>2 12 Agresywne zachowanie wobec
kolegów i innych uczniów 8,80 0,0030 1>2 14,19 0,0002 1>2 13 Ucieczki z lekcji 13,30 0,0003 1>2 6,24 0,0125 1>2
19 Oznaczenia kodowe rodzaju wykształcenia badanych: 1 - szkoła zawodowa; 2 - szkoła śred-nia - technikum i liceum ogólnokształcące.
Lp. Zachowanie dewiacyjne Wymiar „częste-zadkie"
Wymiar „nie dotyczy ani jednego-dotyczy wszystkich" Lp. Zachowanie dewiacyjne X2 P istotność X2 P istotność 14 Palenie papierosów 12,40 0,0004 1>2 10,68 0,0011 1>2 15 Gra na pieniądze 4,97 0,0258 1<2 19,46 0,0000 1>2 16 Ordynarne słownictwo, przekleństwa 13,97 0,0002 1>2 0,03 0,8559 n.i. 17 Kłamstwa, fałszowanie podpisów 10,25 0,0014 1>2 3,15 0,0757 n.i. 18 Żebractwo, wyłudzanie pieniędzy 2,84 0,0921 n.i. 9,75 0,0018 1>2 19 Częsty udział w bójkach
i pobiciach 9,82 0,0017 1>2 15,75 0,0001 1>2 20 Porzucenie nauki szkolnej 0,04 0,8375 n.i. 4,92 0,0266 1>2 21 Wymuszanie pieniędzy 3,51 0,0609 n.i. 4,33 0,0376 1>2 22 Rozprowadzanie i handel
narkotykami 7,18 0,0074 1>2 11,85 0,0006 1>2
Przedstawione powyżej zależności m a j ą zdecydowanie jednolity kierunek. Uczniowie szkól zawodowych istotnie częściej niż uczniowie t e c h n i k ó w i lice-ów ogólnokształcących określają zachowania dewiacyjne j a k o powszechne, częste wśród młodzieży i istotnie częściej niż uczniowie ze szkół średnich spostrzegają większe nasilenie występowania tych zjawisk w swoim najbliższym otoczeniu ró-wieśniczym i koleżeńskim.
4. Próba podsumowania
Poznawcza ocena opisująca p o z i o m orientacji badanych co do częstości występo-wania zachowań dewiacyjnych rówieśników i stopnia styczności z nimi wyraźnie różnicuje rodzaj zachowań dewiacyjnych.
Badana m ł o d z i e ż określa jako jednocześnie częste i dotyczące większości ich kolegów z a c h o w a n i a n i e z g o d n e z w y m a g a n i a m i i r e g u ł a m i życia s z k o l n e g o (wa-gary, ucieczki z lekcji) oraz z a c h o w a n i a n i e z g o d n e p r z e p i s a m i p e ł n i e n i a roli spo-łecznej określonej wiekiem i statusem ucznia (palenie papierosów, kłamstwa, prze-kleństwa, fałszowanie podpisów), a także z a c h o w a n i a n i e d o s t o s o w a n e w relacjach z r ó w i e ś n i k a m i (wałęsanie się).
Niski s t o p i e ń s t y c z n o ś c i i n i s k ą częstość w y s t ę p o w a n i a b a d a n a m ł o d z i e ż przypisała z a c h o w a n i o m s t a n o w i ą c y m s y n d r o m wykolejenia się i przestępczości,
z jednym wyjątkiem. Wyjątek ten stanowi picie alkoholu, które badani określili jako częste (47,2%) i jako dotyczące większości ich kolegów (54,9%).
Zachowania agresywne również zostały określone przez badanych jako rzadko występujące i o niskim stopniu styczności z nimi.
Przedstawione dane opisujące zróżnicowanie w zależności od typu szkoły po-znawcze k o m p o n e n t y spostrzegania przez młodzież zachowań dewiacyjnych wskazują na istotną statystycznie zależność między rodzajem wykształcenia a spo-sobem percepcji. Uczniowie ze szkół zawodowych istotnie częściej opisują zacho-wania dewiacyjne jako powszechne, niż uczniowie z techników i liceów, i jedno-cześnie istotnie częściej niż uczniowie z techników i liceów wskazują na większą styczność z tymi zachowaniami.
Wyrażając w silniejszym stopniu (częściej) opinie, że zachowania dewiacyjne wśród młodzieży są powszechne i jednocześnie częściej stwierdzając, że mają z ni-mi styczność (częściej niż młodzież o wykształceniu średnim spostrzegają, że wszy-scy lub większość z ich kolegów są dewiacyjni), badana młodzież wskazuje na istotne zagrożenia procesu socjalizacji i nabywania kompetencji społecznych, wy-stępujące szczególnie w środowiskach młodzieży uczącej się na niższych pozio-mach kształcenia.
Wyniki przedstawionych badań wskazują z całą wyrazistością na pilną potrze-bę podjęcia intensywnych wysiłków wychowawczych i profilaktycznych wobec dorastającej młodzieży.
Programy wychowawcze i działania profilaktyczne winny być skoncentrowane przede wszystkim na wspomaganiu procesów rozwoju społecznie konstruktyw-nych hierarchii wartości, rozwoju osobowościowego i społecznego dzieci i mło-dzieży. Nade wszystko powinny być intensyfikowane w środowiskach młodzieży uczącej się na niższych poziomach kształcenia.
L I T E R A T U R A :
B a t a w i a S „Proces społecznego wykolejania się nieletnich przestępców, W a r s z a w a 1958. Biela A., Współczesne tendencje w psychologii poznawczej, L u b l i n 1991.
Bielicki E., Uwarunkowania zachowali przestępczych w percepcji społecznej, P r a c e K o m i s j i F i l o z o f i i i S o c j o l o g i i , t . V I I , W a r s z a w a - P o z n a ń 1984.
B r u n n e r J.S. ,Poza dostarczone informacje. W a r s z a w a 1978.
K o n o p c z y ń s k i M . , P y t k a L., Studenci wobec zjawisk patologii społecznej, Siedlce 1986. K w a ś n i e w s k i J., K o j d e r A., Postawy mieszkańców Warszawy wobec zjawisk i zachowań
M ą d r z y c k i T„ Deformacje w spostrzeganiu ludzi, W a r s z a w a 1986.
Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne, S. K a w u l a , H . M a c h e l ( r e d . ) , T o r u ń
1997.
O b u c h o w s k i K., Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości, W r o c ł a w 1997. O s t r i h a n s k a Z., Problem nieprzystosowania społecznego u młodzieży [w:] Zagadnienia
nie-przystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, J. J a s i ń s k i ( r e d . ) , W a r s z a w a 1978.
P o s p i s z y l K., Ż a b c z y ń s k a E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, W a r s z a w a 1980.
Pospiszyl K., Niedostosowanie społeczne - przejawy, przyczyny i sposoby terapii, W a r s z a w a 1978.
Poznanie i zachowanie, T. M a r u s z e w s k i ( o p r a ć . ) , P o z n a ń 1986.
R e y k o w s k i J., Osobowość a prospołeczna percepcja [w:] Studia z psychologii emocji,
moty-wacji i osobowości, J. R e y k o w s k i , O . O w c z y n n i k o w a , K. O b u c h o w s k i ( r e d . ) , W r o c ł a w
1997.
R o s c h E., Principles of categorization [w:] Cognitions and Categorisation, E. R o s c h . , B.B. Lloyd ( r e d . ) , H i l l s d a l e , E r l b a u m 1978.
S c h a n k R.C., A b e l s o n R . P . , Scripts, Plans, Goals and Understanding, N e w York 1977. S i e m a s z k o A., Percepcja dewiacji w społeczeństwie, „ A r c h i w u m K r y m i n o l o g i i " 1991, t. X V I I . S i e m a s z k o A., Zachowania dewiacyjne młodzieży, W a r s z a w a 1987.
S k a r ż y ń s k a K., Spostrzeganie ludzi, W a r s z a w a 1981.
W a r r P.B., K n a p p e r C h . , The Perception of People and Events, L o n d o n 1968.
W e i g l B„ Stereotypy i uprzedzenia [w:] Psychologia, f. t r e l a u ( r e d . ) , t. 3, G d a ń s k 2 0 0 0 . W ó j c i k D., Nieprzystosowanie społeczne młodzieży, W a r s z a w a 1984.
Z a b o r o w s k i Z., Stosunki międzyludzkie, W r o c ł a w 1976.
Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce,]. J a s i ń s k i ( r e d . ) , W a r
-s z a w a 1978.
Zagadnienia przestępczości w Polsce, J. Jasiński ( r e d . ) , W a r s z a w a 1975.
Z a n d e c k i A., Wykształcenie a jakość życia, T o r u ń - P o z n a ń 1999.
SUMMARY
P r e s e n t P r o j e c t m a i n s u b j e c t w a s a n a n a l y s i s o f s e l e c t e d , c o g n i t i v e d i m e n s i o n s of p e r c e p -t i o n a n d v a l u a -t i o n o f d e v i a n -t b e h a v i o u r s a m o n g y o u n g p e o p l e b y -t h e i r p e e r s . D e v i a n -t b e h a v i o u r s a r e t h o s e w h i c h c o n t r a v e n e b e h a v i o u r a l s t a n d a r d s a s c r i b e d t o t h e a g e a n d p s y c h o s o c i a l s i t u a t i o n of t h e y o u n g s t e r s . C o g n i t i v e d i m e n s i o n s of d e v i a n t b e h a v i o u r s p e r -c e p t i o n r e f l e -c t e d e s t i m a t i o n o f t h e i r p r e v a l e n -c e a n d d e g r e e -c o n t a -c t w i t h t h e m . T h e r e s e a r -c h r e s u l t s i n d i c a t e t h a t t h e r e s p o n d e n t s r e c k o n b e h a v i o u r s i n c o n s i s t e n t w i t h r e ą u i r e m e n t s o fa s t u d e n t social role as f r e q u e n t a m o n g y o u n g people. At t h e s a m e t i m e t h e y declare t o have s i g n i f i c a n t d e g r e e of c o n t a c t with s u c h b e h a v i o u r s . B e h a v i o u r s c o m p o s i n g s y n d r o m e of d e p r a v a t i o n a n d d e l i n q u e n c y are d e e m e d r a r e a n d i n f r e q u e n t in t h e r e s p o n d e n t s " closest e n v i r o n m e n t s . A l a r m i n g e x c e p t i o n c o n s t ł t u t e s d r i n k i n g of alcohol, w h i c h is perceived as f r e ą u e n t a n d t o large e x t e n t e x p e r i e n c e d in close e n v i r o n m e n t s of i n q u i r e d students. Above d e s c r i b e d c o r r e l a t i o n s are statistically s i g n i f i c a n t l y diversified d e p e n d i n g o n t h e school level. S t u d e n t s of v o c a t i o n a l s c h o o l s a r e m o r e likely t o perceive d e v i a n t b e h a v i o u r s wide-s p r e a d a n d d e c l a r e t o e n c o u n t e r m o r e f r e q u e n t c o n t a c t with t h e m t h o wide-s e w h o a t t e n d wide- sec-o n d a r y schsec-osec-ols.
Key words:
D e v i a n c e , p e r c e p t i o n , cognitive aspect. Youth, social p e r c e p t i o n , c o n t a c t , p r e v a l e n c e (fre-q u e n c y )
