K O M U N I K A T Y
R O C ZN IK I H U M A N IST Y C Z N E Tom LIII, zeszyt 4 - 2005
J O A N N A S Z C Z Ę S N A
K a te d r a H istorii S ztu ki Ś re d n io w iec zn e j Polskiej K U L
N O W O O D K R Y T Y F R E S K
Z P R Z E D S T A W I E N I E M S ĄDU O S T A T E C Z N E G O W P O N O R B E R T A Ń S K I M K O Ś C I E L E Ś WI Ę T E J TR Ó JC Y
W S T R Z E L N I E
W 2000 roku, podczas prac rem o n to w y c h p ro w a d zo n y ch z ra m ie nia W o je w ódzkiego K o n serw ato ra Z abytków przez W ydział K onserw acji Uniw ersytetu M iko łaja K opernika w Toruniu, w absydzie p re zbiterium kościoła Świętej T rójcy w Strzelnie natrafiono na ślady polichrom ii. W 2003 roku zespół pod k iero w n ic tw em m gr Marii K iepuszewskiej z B yd g o szcz y p rz eprow a dził prace resta urac yjno-zabe zpiecz ając e. D o kum entac ja p o w y k o n a w c z a znajduje się u p ro b o sz cza parafii, księdza O ttona S zym kow a.
M alo w id ło w ypełniające niegdyś absydę ocalało je d y n ie w górnej partii i zajm uje zew n ętrz n y pas sklepienia konchy. N ajbardziej czytelny fragm ent to w id n iejąc a w centrum , o toczona nim bem gło w a C hrystusa, z której ust w y ch o d z ą ukośnie ku górze miecz i lilia o trzech kw iatach, a zatem postać u k az an a z o stała ja k o Sędzia. Powyżej widać n ieregularne form y nakładających się na siebie obłoków . B ezpośrednio po bokach C h ry stu sa w idn ieją przedsta w ienia A rm a P assio n is - k rz yża po prawej i trzciny z g ą b k ą po lewej stronie. N a rzęd z ia niew ą tp liw ie trzym ały anioły, bo ob o k k rz y ża m ożna dostrzec
304 K O M U N IK A TY
fragm ent skrzydła. E lem enty te p ozw alają z id en ty fik o w ać tem at ja k o Sąd O s t a t e c z n y 1.
W kolorystyce d o m in u ją odcienie błękitu, z ak c en tem beżu w nim bie oraz brązu w partiach w łosów C hrystusa i krzyża. B arw y są rozjaśnione, pastelo we, prz ełam an e szarością. Form y w y d o b y w a ciem ny kontur.
Stan z a c h o w a n ia fresku nie pozw ala na sz c z e g ó ło w ą analizę form alną i ikonograficzną, je d n a k na podstaw ie zbliżonych treściow o przedstaw ień oraz dostępnej przestrzeni w apsydzie m ożna zakładać, że by ła to k o m pozycja ro z b u d o w an a, być m oże dw ustrefow a. C hrystus-S ędzia, często otoczony man- dorlą, za sia dając y na łuku tęczy przedstaw iany w ch a rakterystyc znej, frontal nej pozycji, z rozłożonym i rękami, prezentujący w n ę trza dłoni z ranam i po g w o ź d ziach u m ieszc zany był w górnej strefie. Po Jego bokach ukazyw ano apostołów , anioły z narzędziam i męki, także M arię i św. Jan a Chrzciciela, tw orzących scenę D eesis. W dolnej strefie k o m p o z y c ja m ogła być u z upe łnio na m iędzy innym i p rzedstaw ieniem archanioła M ich ała w a żąc ego dusze, sce nami w p ro w a d z a n ia do raju zbaw ionych i m ąk p iekielnych potępionych, w y o b ra żen ie m panien m ądrych i głupich, siedm iu g rz ech ó w g łó w n y c h 2.
S ztuka goty ck a spopu lary z o w ała m otyw w y c h o d ząc y ch z ust C hrystusa m ieczy bądź, tak j a k na m alow idle strzelneńskim , lilii i m iecza. M iecz ilu struje ap o k a lip ty cz n ą wizję św. Jana (Ap. 1, 16), o z n a cza gniew B oży i karę,
1 Ź ródłem w yobrażenia Sądu O statecznego w sztuce są przede w szystkim fragm enty E w angelii w edług św. M ateusza (M t 25, 31-34) oraz A pokalipsy św. Jan a (Ap. 4, 3). C hrystus zasiada na łuku tęczy, która podkreśla w ielkość i chw ałę tego, który przyszedł, aby sądzić ludzi. C zęste w tym typie ikonograficznym przedstaw ienie kuli ziem skiej pod Jego stopami oznacza panow anie nad św iatem , a w ątek opisany je s t m iędzy innym i w E w angelii w edług św. M ateusza: (M t 5, 34-35). Pierw sze przedstaw ienia pojaw iły się w IX lub X w ieku w sztuce bizantyjskiej. Ich charakterystyczne elem enty to otaczający tronującego C hrystusa dw ór złożony z aniołów i apostołów . Na w schodzie po raz pierw szy zastosow ano także m otyw y, które na stałe w eszły do repertuaru scen tow arzyszących w yobrażeniom Sądu O statecznego: w ażenie dusz, D eesis, sceny piekielne z udziałem potępionych, chór m odlących się zbaw ionych, pusty tron z narzędziam i męki, dm ące w trąby anioły. W iele z nich w krótce zadom ow iło się w sztu ce zachodniej. Od czasów karolińskich tem at w ystępow ał w m alarstw ie m iniaturow ym i ścien nym oraz w tzw. sztuce drobnej, był częsty w rom ańskiej i gotyckiej rzeźbie portalow ej oraz gotyckim m alarstw ie ściennym i tablicow ym , patrz: B. B r e n k, W eltgericht, w: Lexikon der
christlichen Ikonographie, Bd. 4, R o m -F re ib u rg -B a s e l-W ie n 1972, szp. 513-523. Tam szcze gółow o om ów iona ikonografia i podana odnośna literatura.
2 A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a, Program y ideow e gotyckich m alow ideł ściennych
w Polsce, w: G otyckie m alarstw o ścienne w Europie Środkow o-W schodniej, red. taż, Poznań
K O M U N IK A T Y 305
w y o b ra ż a ostateczny wyrok, lilia n atom iast je s t sy m b o lem łaski i m iłosier d z ia 3.
T eg o typu m alarskie wizje Sądu O statecznego z ró ż nym i scenam i tow arzy szącym i w y stę p u ją w polskim m alarstw ie ściennym od X IV w iek u 4. W prz ed staw ien iac h datow anych na X IV w iek m am y do cz ynie nia z dw om a m ieczam i. P rzykładam i są: m alow idło z lat ok. 1350-1360 w części podwie- żowej k o ścio ła parafialnego św. Jan a w T o ru n iu (P o m o rze W sc h o d n ie )5; fresk dato w a n y na lata ok. 1370-1380 na ścianie w schodniej k ościoła parafial nego św. M ik o ła ja w B ejscach (M a łopolska)6, m alo w id ło z lat 60. XIV w ie ku w kaplicy przy krużgankach klasztoru pocy stersk ie g o w L ądzie (W ielko po ls k a )7.
W XV w ieku obok m iecza pojaw ia się m otyw lilii. O b a sym bole prz edsta w ione są m iędzy innym i na fresku z X V w ieku z d o b ią c y m ścianę tęczow ą fary p.w. św. M a te u s z a w Starogardzie G d a ń sk im (P o m o rze W s c h o d n ie )8; na m alo w id le z 2. ćw ierci X V wieku w idniejącym na ścianie zachodniej kościoła filialnego św. W a w rz y ń c a w S trzelnikach (Ś ląsk )9 oraz na pochodzącym z tego sam ego czasu fresku w chórze k ościoła filialnego św iętych Piotra i P aw ła w Lubiechow ej (Ś lą s k )10. O becność lilii p o z w a la zatem datować m alow idło strzelneńskie na XV wiek.
Zespół klasztorny w Strzelnie był w ie lokrotnie n iszczony przez pożary. P ow stałe w ich w yniku straty p o w odow a ły k o n iecz n o ść rem ontów , dawały r ó w n ie ż im puls do przekształceń w nętrza w duchu aktualnie obow iązującego stylu. G łó w n e prace zw ią zane z g o ty cy za cją k o ś c io ła w y k o n a n o w czasie p re pozytury Jana L u k aw a przypadającej na lata 1 4 3 6 -1 4 6 7 11. N iew y k lu c zo
3 Lexikon christlicher Kunst. Themen. G estalten. S ym b o le, R o m -F re ib u rg -B a s e l-W ie n
1980, s. 337; D. F o r s t n e r, Św iat sym boliki chrześcijańskiej, W arszaw a 1990, s. 187-189,
467-469.
4 K a r ł o w s k a - K a m z o w a , P rogram y ideow e..., s. 139.
5 J. D o m a s ł a w s k i , A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a , M. K o r n e - c k i , H. M a ł k i e w i c z ó w n a , G otyckie m alarstw o ścienne w Polsce, Poznań 1984,
il. 155.
6 Tam że, ii. 16. 7 Tam że, il. 136. 8 Tam że, il. 200. 9 Tam że, il. 100.
10 A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a , M alarstw o Śląskie 1250-1450, W rocław -W ar-
sz a w a -K ra k ó w -G d a ń s k 1979, il. 111.
11 Cz. S i k o r s k i , H istoria budow lana strzeleńskich kościołów , w: Z dziejów Strzelna.
o-306 K O M U N IK A T Y
ne, że w ów c zas pow stało m alow idło w apsydzie głównej. N a przełom ie XV i X V I w ieku zespół klasztorny w Strzelnie n aw ie dził p o ż a r 12. Czy prz y czy nił się on do p ow a żnego zniszczenia i w rezultacie z a ty n k o w an ia fresku, pozostaje zagadką, w każdym razie o istnieniu dekoracji malarskiej w
apsy-i o dzie nie w sp o m in a w izytac ja z 1582 roku .
BIBLIOGRAFIA
ŹRÓ D ŁA A rchiw um A rchidiecezjalne w G nieźnie:
ACons E l - W izytacje archidiakonatu kruszw ickiego z la t 1582-1597 - A cta V isitationis
A rchidiaconatus C rusviciensis in D ioecesi W ladislaviensis Per m e Thom an Zakrzew ski A rchidiaconatum C rusviciensi et C anonicum w ladislaviensi A nno D om ini M D LXX XII peracta.
O PRA CO W A N IA
B i a ł ł o w i c z - K r y g i e r o w a Z., Zabytki M ogilna, T rzem eszna, Strzelna i okolic od gotyku po barok, w: Studia z dziejów ziem i m ogileńskiej, red. C. Łuczak, Poznań 1978, s. 317-363.
B r e n k B., W eltgericht, w: Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 4, R o m -F rei- b u rg -B a s e l-W ie n 1972, szp. 513-523.
D o m a s ł a w s k i J., K a r ł o w s k a - K a m z o w a A. , K o r n e c k i M. , M a ł k i e w i c z ó w n a H.. G otyckie m alarstw o ścienne w Polsce, Poznań 1984. F o r s t n e r D., Św iat sym boliki chrześcijańskiej, W arszaw a 1990.
K a r ł o w s k a - K a m z o w a A., Program y ideow e gotyckich m alow ideł ściennych w Polsce, w: G otyckie m alarstw o ścienne w Europie Środkow o-W schodniej, red. taż, Poz nań 1977, s. 137-149.
K a r ł o w s k a - K a m z o w a A., M alarstw o Śląskie 1250-1450, W rocław -W arsza- w a -K ra k ó w -G d a ń sk 1979.
W eltgericht, w: Lexikon christlicher Kunst. Them en. G estalten. Sym bole, R o m -F re ib u rg -B a - s e l-W ie n 1980, s. 335-337.
S i k o r s k i C z., Flistoria budow lana strzeleńskich kościołów , [w:] Z dziejów Strzelna, M ateriały z sesji 15.05.1993 i 20.11.1993. G niezno 1994, s. 29-46.
w i c z - K r y g i e r o w a , Zabytki M ogilna, Trzem eszna, Strzelna i okolic od gotyku po b a ro k, w: Studia z dziejów ziem i m ogileńskiej, red. C. Łuczak, Poznań 1978, s. 327-328.
12 Tam że, s. 42.
13 W izytacje archidiakonatu kruszw ickiego z lat 1582-1597, A cta V isitationis A rchidiaco
natus C rusviciensis in D ioecesi W ladislaviensis Per me Thom an Z akrzew ski A rchidiaconatum C rusviciensi et C anonicum w ladislaviensi Anno D om ini M D LX X X II p eracta (A rchiw um A rchi d iecezjalne w G nieźnie, A Cons E l).
