Zakres i intensywność ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2003 roku

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 790. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Paweł Ulman Katedra Statystyki. Zakres i intensywność ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2003 roku 1. Wprowadzenie Celem polityki społeczno-gospodarczej państwa jest – ogólnie mówiąc – podnoszenie dobrobytu jego obywateli. Pojawianie się więc w społeczeństwie ubóstwa podważa adekwatność tej polityki lub przynajmniej jej skuteczność. Zakres i intensywność ubóstwa oraz jego dynamika są zatem probierzem skuteczności działań podjętych w celu minimalizowania tego niekorzystnego dla społeczeństwa zjawiska. Jak pokazują doświadczenia różnych państw, ubóstwo jest problemem każdej społeczności. Borykają się z nim zarówno społeczności krajów nisko rozwiniętych, jak i wysoko rozwiniętych. Oczywiste jest, że ubóstwo w tych dwóch typach państw ma odmienne oblicze, różniąc się tak zakresem, jak i intensywnością, ale przede wszystkim czynnikami je determinującymi. Kluczowe dla polityki społeczno-gospodarczej danego państwa staje się więc poznanie rozmiarów i przyczyn tego zjawiska. Pomocna w tym względzie może być statystyka społeczna, której metody mogą pomóc w diagnozie tej społecznej choroby, a później dostarczyć wyników pozwalających na określenie stopnia skuteczności podjętych działań. Jednak już na początku analizy natrafiamy na zasadniczą trudność, którą jest brak jednoznacznej i powszechnie akceptowalnej definicji ubóstwa. Czy oznacza to więc brak możliwości podejmowania badań dotyczących tej problematyki? Z pewnością nie, chociażby dlatego, że praktyka wymaga podejmowania tego typu badań. Jak wiadomo, przemiany społeczno-gospodarcze przyniosły lub nasiliły wiele zarówno korzystnych, jak i niekorzystnych zjawisk społecznych. Jednym z niekorzystnych zjawisk jest ubóstwo. W odbiorze społecznym pojawiło się ono przede.

(2) 74. Paweł Ulman. wszystkim w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Nie oznacza to, że go wcześniej nie było, jednak doktryna państwa socjalistycznego nie zakładała istnienia biedy w społeczeństwie, więc nie było potrzeby prowadzenia badań w tym względzie, a tym bardziej ich ogłaszania. Transformacja ustroju państwa wymusiła tego typu badania. W dużym zakresie przeprowadza je GUS, ale także różne ośrodki naukowo-badawcze. Zamierzeniem niniejszej pracy jest próba włączenia się w ten nurt badawczy poprzez przedstawienie empirycznych wyników badań dotyczących zakresu i intensywności ubóstwa w społeczeństwie polskim po czternastu latach transformacji. W drugiej części pracy krótko omówione zostaną wspomniane trudności terminologiczne i ich konsekwencje pojawiające się na etapie identyfikacji ubóstwa w społeczeństwie. Następnie zaprezentowana zostanie przyjęta w pracy metoda identyfikacji gospodarstw ubogich, której wyniki staną się podstawą do wyznaczenia wartości miar zakresu i intensywności ubóstwa w różnych przekrojach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych. 2. Definicja ubóstwa i identyfikacja ubogich Pod pojęciem ubóstwa, we współczesnej literaturze przedmiotu, rozumie się najczęściej nieistnienie lub zakłócenie stanu równowagi pomiędzy określonym systemem potrzeb a poziomem ich zaspokojenia (por. [Pollok 2002]). Z tej ogólnej definicji wynika, że ubóstwo może obejmować wiele aspektów życia człowieka, nie związanych tylko i wyłącznie ze sferą potrzeb materialnych. Co więcej, wynika z niej także, że ubóstwo jest kategorią subiektywną, ponieważ aby się ono pojawiło, musi zostać przez kogoś zauważona dysproporcja pomiędzy potrzebami a poziomem ich zaspokojenia (zob. [Węgrzyn 1993]). Jednakże spostrzeganie każdego zjawiska, zwłaszcza tak wielowymiarowego jak ubóstwo, jest odmienne dla poszczególnych osób. Na tym gruncie powstają więc kontrowersje dotyczące kwestii, jak identyfikować ubóstwo (ubogie gospodarstwa oraz ich członków). Czy można jedynie odnieść się do subiektywnego odczucia ubóstwa podejrzewając, że niektóre gospodarstwa domowe żyjące w permanentnej biedzie po prostu przyzwyczaiły się do tego stanu i uważają go za normalny (subiektywnie odczuwają brak zubożenia), podczas gdy inni postrzegają to gospodarstwo jako ubogie? Rozwiązaniem tego problemu jest próba obiektywizacji w procesie identyfikacji ubogich. Polega ona najczęściej na określeniu kategorii potrzeb i poziomu ich zaspokojenia tak, by poszczególne osoby mogły godnie żyć. Jednak także ten sposób identyfikacji ubogich, chociaż nazwany obiektywnym, zawiera w sobie dużą dozę arbitralności zawartą w ustaleniu tzw. koszyka dóbr i usług mających zaspokajać określone potrzeby. Otwartym problemem pozostaje również zdefiniowanie pojęcia „godne życie”..

(3) Zakres i intensywność ubóstwa…. 75. W kontekście powyższych uwag interesująca wydaje się próba określenia zasad identyfikacji ubogich. Próbę taką podjął P. Desai [1995], który uważa, że przed członkami danego społeczeństwa stoi wiele ważnych niepłatnych zadań (np. wychowanie dzieci, opieka nad ludźmi starszymi). Jest to podstawą do sformułowania pierwszej zasady identyfikacji ubogich, która mówi: „Uprawnienia ekonomiczne do adekwatnego standardu życia powinny być takie, aby obywatele mogli w pełni uczestniczyć w życiu społeczności”. Wspomniane uprawnienia wynikają z faktu bycia członkiem danej społeczności, a nie z zasady „coś za coś”. Powinny one zagwarantować możliwość nie tylko przeżycia biologicznego, ale także umożliwić wykonywanie nieodpłatnych zadań na rzecz społeczeństwa. Następnie P. Desai rozważał problem podmiotu decydującego o poziomie wspomnianych uprawnień ekonomicznych obywateli. Wnioski przedstawił jako drugą zasadę identyfikacji ubogich: „Poziom progu ubóstwa, tj. określonych składowych poziomu życia wynikających z ekonomicznych uprawnień obywateli, powinien być wyznaczany przez społeczność”. Z zasady tej wynika, że należy odejść od eksperckiego określania potrzeb, przekazując to zadanie społeczności (wszystkim obywatelom lub tym gorzej sytuowanym). Oznacza to skierowane się raczej ku subiektywnemu wyznaczaniu progu ubóstwa. Wspominany powyżej próg ubóstwa powszechnie nazywany jest linią ubóstwa. W podejściu klasycznym identyfikacja gospodarstw ubogich następuje poprzez wyznaczenie granicznej wartości dochodu (linii ubóstwa – z). Porównanie wartości dochodu danego gospodarstwa domowego na jednostkę ekwiwalentną z linią ubóstwa pozwala określić to gospodarstwo jako ubogie lub nieubogie. W literaturze przedmiotu linie ubóstwa dzieli się na: obiektywne i subiektywne, w zależności od rozumienia ubóstwa, o czym była mowa wyżej. W ramach obiektywnych znajdujemy linie absolutne i relatywne, natomiast w ramach subiektywnych – określane na podstawie deklaracji ubogich oraz te implikowane percepcją ubóstwa przez społeczeństwo (por. [Pollok 2002]). W niniejszym opracowaniu zastosowano dwa rodzaje linii ubóstwa. Jedną jest linia uzyskiwana na podstawie określonego udziału wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstw domowych. Drugą jest linia bazująca na subiektywnie określanym dochodzie minimalnym gospodarstwa domowego, poniżej którego gospodarstwo to nie mogłoby się utrzymać (zob. [Panek, Podgórski, Szulc 1999]). W przypadku pierwszej z wyżej wymienionych metod wyznaczania linii ubóstwa wykorzystuje się prawo sformułowane przez E. Engela, mówiące że przy wzroście dochodów gospodarstwa domowego spada jego udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Przyjmując to jako miarę zamożności gospodarstwa domowego można identyfikować gospodarstwa ubogie, jeśli ich udział wydatków na żywność przekroczył pewną określoną granicę. Dokonując określonych prze-.

(4) Paweł Ulman. 76. kształceń można uzyskać kwotę dochodu, przy której udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem osiąga wartość progową. Zakładając wykładniczą postać krzywej Engela, otrzymujemy:. ln k = α0 + α1ln x + α2ln y, gdzie: k – kwota wydatków na żywność, x – liczba osób w gospodarstwie domowym, y – rzeczywisty dochód gospodarstwa. Przekształcając wzór (1), możemy zapisać równanie:. (1). k ln(u p ) = ln   = α 0 + α1 ln x + (α 2 − 1) ln z , z. na podstawie którego ostatecznie otrzymujemy następujący wzór na linię ubóstwa:  α 0 + α1 ln x − ln u p  (2) z = exp  , 1 − α2  . gdzie up oznacza graniczny udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstwa domowego. Problemem pozostaje określenie poziomu tego udziału. Jeśli chodzi o linię ubóstwa odnoszącą się do dochodu minimalnego (y*), to wyznacza się ją na podstawie estymacji następującego modelu regresyjnego:. ln y* = α0 + α1ln x + α2ln y , . (3).  α + α1 ln x  z = exp  0 .  1 − α2 . (4). gdzie oznaczenia są takie same jak wyżej. Oceny parametrów pozwalają określić linię ubóstwa na gospodarstwo domowe ze względu na liczbę osób w gospodarstwie według następującego wzoru:. Dzieląc wartości uzyskane za pomocą wzorów (2) i (4) przez liczbę osób w gospodarstwie, uzyskujemy linie ubóstwa na osobę dla poszczególnych kategorii gospodarstw ze względu na liczbę jego członków. W tym sposobie ustalenia linii ubóstwa bierze się pod uwagę zróżnicowanie gospodarstw domowych ze względu na ich skład demograficzny ujmowany tutaj za pomocą liczby osób w gospodarstwie. Dodać należy, że linie ubóstwa wyznaczane za pomocą prezentowanych powyżej metod można uszczegóławiać, dodając kolejne zmienne objaśniające do.

(5) Zakres i intensywność ubóstwa…. 77. równań (1) i (3), które to zmienne odnosić się mogą do określonych charakterystyk gospodarstw domowych. 3. Wyniki empiryczne Wszystkie zaprezentowane poniżej wyniki dotyczą 2003 r. i zostały uzyskane na podstawie zbioru danych indywidualnych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych udostępnionych przez GUS w Warszawie. Całkowita liczebność tego zbioru wynosiła 32 452 obserwacje dotyczące dochodów i wydatków gospodarstw domowych. W zbiorze tym znajdujemy także dane dotyczące charakterystyk gospodarstw oraz oceny ich sytuacji materialnej, aktualnych dochodów oraz oceny dochodów zapewniających określony poziom życia. Takie informacje pozwalają zarówno na wyznaczenie linii ubóstwa omówionymi powyżej metodami, jak i na wyliczenie wartości miar ubóstwa. Stosując linię ubóstwa opartą na udziale wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem, należy na początek określić graniczny poziom tego udziału. Można to zrobić w sposób arbitralny, ale można także spróbować poszukać odpowiedzi na podstawie informacji o gospodarstwach domowych. Tabela 1. Udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstw domowych ze względu na subiektywnie ocenianą sytuację materialną gospodarstw Wyszczególnienie Udział (up ) w %. Jak ocenił(a)by Pan(i) ogólną sytuację materialną gospodarstwa domowego?. bardzo dobra 19,40. raczej dobra 23,27. przeciętna 28,43. raczej zła 32,24. zła. 34,48. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych indywidualnych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Tabela 2. Udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstw domowych ze względu na subiektywną ocenę aktualnych dochodów gospodarstwa Wyszczególnienie Udział (up ) w %. Czy z aktualnym dochodem Pana(i) gospodarstwo domowe wiąże koniec z końcem?. z wielką trudnością 34,12. z trudnością 31,02. z pewną trudnością 28,49. raczej łatwo 24,70. łatwo 20,84. bardzo łatwo 19,48. Źródło: jak do tabeli 1.. W określeniu progowego udziału wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem może pomóc analiza odpowiedzi respondentów na pytanie o ocenę sytuacji.

(6) Paweł Ulman. 78. materialnej ich gospodarstwa oraz o ocenę aktualnych dochodów gospodarstwa. Wyznaczając przeciętny udział dla poszczególnych kategorii odpowiedzi, możemy przyjąć jeden z tych wyników jako progowy udział (up ). Wyniki obliczeń przedstawiają tabele 1 i 2. Wydaje się, że na podstawie tabeli 1 progową wartością analizowanego udziału mogłyby być wartości odnoszące się do sytuacji materialnej ocenianej jako raczej zła lub jako zła. Natomiast z tabeli 2 można przyjąć wartość dla jednej z trzech pierwszych kategorii. Ostatecznie zdecydowano się przyjąć wartość progową udziału wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstw na poziomie 31,02%, czyli dla sytuacji, w której gospodarstwo domowe „z trudnością wiąże koniec z końcem”. Za wyborem tej wartości przemawia to, że odnosi się ona do oceny aktualnego dochodu gospodarstwa, a nie szeroko pojętej sytuacji materialnej, która jest generowana w dłuższym okresie. Ocena zakresu i intensywności ubóstwa ma być dokonana na podstawie aktualnych dochodów gospodarstw domowych, więc szacowany udział powinien mieć odniesienie do oceny aktualnego dochodu. Każda z trzech wspomnianych kategorii mogłaby dostarczyć szukanego udziału, wyznaczając w ten sposób różne poziomy linii ubóstwa. Dla dokładności analizy należałoby przedstawić wyniki dla wszystkich trzech linii ubóstwa, jednak ze względu na ograniczoną objętość opracowania nie jest możliwy tak szeroki zakres prezentacji. Zdecydowano się więc na kategorię środkową. Wyniki estymacji równania regresji (1) przedstawia tabela 3. Tabela 3. Wyniki estymacji równania regresji wydatków na żywność względem liczby osób i dochodu gospodarstwa domowego Zmienna. α. Błąd standardowy. 0,3583. 0,0043. Wyraz wolny. 3,0855. ln y (dochodu). 0,3552. ln x (liczby osób). t. p. 0,0272. 113,64. 0,0000. 0,0038. 93,16. 0,0000. 82,85. 0,0000. Źródło: jak do tabeli 1.. Wszystkie parametry są statystycznie istotne. Podstawiając te oceny parametrów do wzoru (2), uzyskujemy linie ubóstwa dla gospodarstw domowych ze względu na liczbę członków, co prezentuje tabela 4. Wyraźnie widać, że wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie, potrzebuje ono coraz niższego dochodu na osobę, aby wyjść ze sfery ubóstwa. Spowodowane jest to tym, że utrzymanie każdej dodatkowej osoby pociąga za sobą coraz niższe koszty. Elastyczność skali ekwiwalentności w tym wypadku wyznacza się jako stosunek α1/(1 – α2 ) i wynosi 0,56..

(7) Zakres i intensywność ubóstwa…. 79. Tabela 4. Linia ubóstwa uzyskana na podstawie metody udziału wydatków żywnościowych dla poszczególnych gospodarstw ze względu na liczbę ich członków Liczba osób w gospodarstwie 1. Linia ubóstwa. 735,35. 2. 1080,85. 4. 1588,68. 6. 1990,14. 3. 7,65a. na osobę 735,35. 540,43. 1353,98. 5. a. na gospodarstwo. 451,33 397,17. 1798,39. 359,68. 2277,11. 297,82. 331,69. liczba osób w gospodarstwie jest średnią dla gospodarstw 7 i więcej osobowych. Źródło: jak do tabeli 1.. Aby zastosować drugi z przyjętych w tym opracowaniu sposobów wyznaczenia linii ubóstwa, musimy dysponować obserwacjami subiektywnie określonego dochodu minimalnego, poniżej którego gospodarstwo nie mogłoby się utrzymać. Takie informacje uzyskujemy na podstawie odpowiedzi respondentów, którzy poproszeni zostali o podanie poziomu dochodów netto swojego gospodarstwa, które uznaliby jako: bardzo zły, niewystarczający, ledwo wystarczający, dobry i bardzo dobry. Wydaje się, że dochody odnoszące się do kategorii „ledwo wystarczający” najbardziej odpowiadają koncepcji dochodu minimalnego, dlatego też te obserwacje posłużyły do wyliczenia linii ubóstwa. Dokonano estymacji równania regresji (3), czego rezultaty prezentuje tabela 5. Tabela 5. Wyniki estymacji równania regresji wydatków na żywność względem liczby osób i dochodu gospodarstwa domowego Zmienna. Wyraz wolny. ln x (liczby osób) ln y (dochodu). α. 3,9571. 0,2023 0,4272. Błąd standardowy. t. p. 0,0314. 125,88. 0,0000. 0,0044. 96,77. 0,0000. 0,0050. 40,40. 0,0000. Źródło: jak do tabeli 1.. Podobnie jak wcześniej, wszystkie parametry są statystycznie istotne. Podstawiając te oceny parametrów do wzoru (4), uzyskujemy linie ubóstwa dla gospodarstw domowych ze względu na liczbę członków, co prezentuje tabela 6. W porównaniu z wynikami zamieszczonymi w tabeli 4 możemy zauważyć relatywnie większe spadki wartości linii ubóstwa na osobę wraz ze wzrostem liczby.

(8) Paweł Ulman. 80. osób w gospodarstwie. Objawia się to mniejszą wartością elastyczności skali ekwiwalentności, która wynosi w tym przypadku 0,351. Wynik ten pokazuje, że skala ta jest bardziej płaska niż wcześniejsza. Im bardziej płaska jest skala, tym koszty utrzymania dodatkowej osoby w gospodarstwie są mniejsze. Powód niskiej wartości elastyczności skali ekwiwalentności dla tej metody wyznaczania linii ubóstwa upatruje się w przyzwyczajeniu członków gospodarstw wieloosobowych (a więc najczęściej biedniejszych) do życia na niższym poziomie zaspokojenia potrzeb. Skutkuje to niższymi ocenami dochodu minimalnego, a w konsekwencji bardziej płaskimi skalami ekwiwalentności. Tabela 6. Linia ubóstwa uzyskana na podstawie metody subiektywnej oceny dochodu minimalnego dla poszczególnych gospodarstw ze względu na liczbę ich członków Liczba osób w gospodarstwie 1. 2 3. 4. 1000,66 1278,21 1475,01. 1632,75. 5. 1766,64. 7,65a. 2052,56. 6. a. na gospodarstwo. 1884,13. Linia ubóstwa. na osobę 1000,66 639,11. 491,67. 408,19 353,33 314,02. 268,45. liczba osób w gospodarstwie jest średnią dla gospodarstw 7 i więcej osobowych. Źródło: jak do tabeli 1.. Ostatecznie w dalszej analizie ubóstwa zdecydowano się zastosować pierwszą z przedstawionych linii ubóstwa. Łączy ona bowiem w tym zastosowaniu aspekt subiektywny z obiektywnym. Subiektywność wynika ze sposobu określenia udziału wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Udział ten został wyznaczony na podstawie obserwacji gospodarstw domowych subiektywnie oceniających swe aktualne dochody. Po identyfikacji gospodarstw ubogich możliwe jest zastosowanie określonych miar pokazujących zakres oraz intensywność (głębokość) ubóstwa. Miarą zakresu ubóstwa jest frakcja gospodarstw (osób) ubogich w społeczeństwie (HCR – head‑count ratio). Przy jej określeniu posługujemy się dystrybuantą rozkładu dochodu na osobę, której wartość obliczamy dla dochodu równego linii ubóstwa. Wadą tej miary jest niewrażliwość na takie zmiany sytuacji wśród ubogich, które jeszcze Elastyczność skali ekwiwalentności wyznacza się tutaj w taki sam sposób jak w przypadku metody wydatków żywnościowych. 1.

(9) Zakres i intensywność ubóstwa…. 81. nie powodują wyjścia z ubóstwa danych gospodarstw (osób), ale poprawiają (ewentualnie pogarszają) ich sytuację. Aby uchwycić ten aspekt intensywności ubóstwa, proponuje się wykorzystać miary, których konstrukcja w głównym zamyśle jest oparta na badaniu odległości dochodu gospodarstwa od linii ubóstwa. Do tych miar należą m.in.: luka dochodowa (PG – poverty gap), luka dochodowa na osobę (HPG – head poverty gap) oraz miara oznaczana symbolem P2. Szczegółowe omówienie tych miar można znaleźć w pracy S.M. Kota [2000]. Zatrzymajmy się jednak przy ostatniej z wymienionych miar. Jest ona jedną z rodziny miar określonych za pomocą ogólnego wzoru: q. 1 Pα = ∑ giα , n i =1. (5). gdzie n oznacza liczbę gospodarstw (osób) w badanej zbiorowości, q – liczbę gospodarstw (osób) uznanych za ubogie, natomiast gi określa się następująco:. ⎧ z − yi gi = ⎨ z ⎩0 dla. dla. y < z,. yi ≥ z .. Łatwo można pokazać, że P 0 to HCR; P1 to HPG. Wartość PG wyznaczamy natomiast z zależności: HPG = HCR · PG. Miary Pα mają ponadto jedną ważną zaletę – są dekomponowane na podgrupy i zgodne w podgrupach (zob. [Kot 2000, s. 200]). Ogólną nierówność Pα można policzyć jako sumę miar Pα, k ważonych przez nk /n (subskrypt k identyfikuje k-tą podgrupę). Poniżej zostaną przedstawione wyniki estymacji wspomnianych wyżej miar w różnych przekrojach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych zarówno dla jednostki statystycznej będącej gospodarstwem domowym, jak i będącej osobą. Tabela 7 prezentuje zróżnicowanie ubóstwa ze względu na województwo, w którym położone jest gospodarstwo domowe. Z tabeli tej wynika, że największy zakres gospodarstw oraz osób żyjących w ubóstwie mierzony przez HCR występuje w województwie podlaskim. W tym województwie 33% gospodarstw i 34% osób należy uznać za ubogie. Najniższy procent gospodarstw i osób ubogich obserwujemy w województwie mazowieckim, które zdecydowanie odstaje od pozostałych województw. Ogólnie w Polsce obserwujemy 24,44% gospodarstw ubogich, w których żyje 27,25% osób. Jeśli chodzi o głębokość ubóstwa wśród ubogich mierzoną za pomocą luki dochodowej (PG), to okazuje się, że województwa są tu zdecydowanie mniej zróżnicowane niż w przypadku zakresu ubóstwa. Najgłębsze przeciętne ubóstwo wśród ubogich obserwujemy w województwach dolnośląskim i opolskim, natomiast najmniej intensywne w województwie lubu-.

(10) 0,2382. 0,2162. 0,2512. 0,2444. 0,2706. 0,2715. 0,2703. 0,2631. 0,2818. 0,2657. 0,2761. 0,2831. HPG. 0,0661. 0,0682. 0,0603. 0,0772. 0,0867. 0,0582. 0,0597. 0,0934. 0,0794. 0,0650. 0,0481. 0,0623. 0,0689. 0,0583. 0,0777. 0,0767. 0,0764. P2. 0,0278. 0,0287. 0,0256. 0,0311. 0,0380. 0,0233. 0,0251. 0,0418. 0,0327. 0,0301. 0,0191. 0,0248. 0,0299. 0,0224. 0,0334. 0,0340. 0,0339. 100,0. 4,61. 7,57. 4,08. 4,36. 10,98. 4,97. 4,76. 5,55. 3,02. 9,51. 7,00. 8,20. 2,05. 6,73. 6,57. %. 10,04. Źródło: jak do tabeli 1.. % oznacza strukturę ubóstwa wyznaczoną na podstawie dekompozycji miary P2. Ogółem. 0,2231. Zachodniopomorskie. Wielkopolskie. 0,2935. 0,3075. 0,2191. Warmińsko-mazurskie. Świętokrzyskie. Śląskie. Podlaskie. 0,3301. Pomorskie. 0,2834. 0,2654. 0,2573. 0,2292. 0,2990. Podkarpackie. Opolskie. 0,1870. 0,2488. 0,2799. 0,2449. 0,2502. Mazowieckie. Małopolskie. 0,2461. 0,2732. 0,2810. 0,2926. PG. Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. 0,2845. Lubuskie. Łódzkie. Lubelskie. 0,2729. HCR. 0,2610. Kujawsko-pomorskie. Dolnośląskie. Województwo. 0,2725. 0,2934. 0,2440. 0,3319. 0,3363. 0,2403. 0,2676. 0,3382. 0,3302. 0,2548. 0,2117. 0,2779. 0,2625. 0,2651. 0,3078. 0,3025. HCR. 0,2918. PG. 0,2792. 0,2813. 0,2736. 0,2773. 0,2859. 0,2692. 0,2900. 0,2853. 0,2735. 0,3024. 0,2727. 0,2580. 0,2846. 0,2469. 0,2861. 0,2917. 0,3013. HPG. 0,0761. 0,0825. 0,0668. 0,0920. 0,0961. 0,0647. 0,0776. 0,0965. 0,0903. 0,0770. 0,0577. 0,0717. 0,0747. 0,0655. 0,0881. 0,0882. 0,0879. P2. 0,0322. 0,0349. 0,0281. 0,0379. 0,0423. 0,0256. 0,0336. 0,0429. 0,0370. 0,0378. 0,0235. 0,0287. 0,0324. 0,0252. 0,0384. 0,0393. 0,0393. Ubóstwo wśród osób. Tabela 7. Zróżnicowanie ubóstwa w Polsce ze względu na województwo, w którym położone jest gospodarstwo domowe. 100,0. 4,75. 7,66. 4,33. 4,50. 9,88. 5,84. 4,51. 6,00. 3,24. 9,63. 7,41. 7,10. 2,03. 7,05. 6,62. %. 9,45. 82. Paweł Ulman.

(11) Zakres i intensywność ubóstwa…. 83. skim. Przeciętne zubożenie całej populacji gospodarstw oraz osób mierzone przez HPG jest najniższe w województwie mazowieckim (0,0481 oraz 0,0577), a najwyższe w województwie podlaskim (0,0934 oraz 0,0965). Najwięcej informacji o głębokości ubóstwa daje miara2 P2. Potwierdza ona także wcześniejsze wnioski. Korzystając z własności dekomponowalności tej miary możemy zauważyć, że największy udział w ogólnopolskim ubóstwie mają województwa śląskie i dolnośląskie, natomiast najmniejszy województwo lubuskie. Takie wyniki oczywiście nie dziwią, kiedy weźmie się pod uwagę liczbę osób zamieszkujących poszczególne województwa. Z powodu dużej liczby gospodarstw (osób) województwo śląskie generuje najwyższy udział w ogólnym ubóstwie pomimo niskiego zakresu i głębokości ubóstwa. Tabela 8 ilustruje ubóstwo w Polsce w 2003 r. w przekroju klasy miejscowości położenia gospodarstwa domowego. Łatwo zauważyć, że zakres ubóstwa jest malejącą funkcją wielkości miejscowości. Największy udział zarówno gospodarstw ubogich, jak i osób obserwujemy na wsi, najmniejszy zaś w największych miastach. Głębokość ubóstwa mierzona za pomocą wszystkich miar (oprócz PG) wykazuje analogiczne zróżnicowanie jak zakres ubóstwa. Ponad 50% ogólnopolskiego ubóstwa skupia się na wsi, podczas gdy w największych miastach około 5–6%. Analizując wyniki tej tabeli należy pamiętać, że identyfikacja gospodarstw i osób ubogich została dokonana na podstawie dochodu pieniężnego. W przypadku gospodarstw wiejskich część dochodów jest dochodem w naturze, który nie jest ujmowany w kwotach pieniężnych. W związku z tym rzeczywisty dochód gospodarstw wiejskich jest zaniżony, a więc miary ubóstwa są zawyżone. Tabela 8. Zróżnicowanie ubóstwa w Polsce ze względu na klasę miejscowości położenia gospodarstwa domowego Klasa miejscowości Miasto powyżej 500 tys.. Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. HCR. PG. HPG. P2. %. Ubóstwo wśród osób HCR. PG. HPG. P2. %. 0,1064 0,2602 0,0277 0,0117 5,95 0,1148 0,2611 0,0300 0,0125 4,56. Miasto 200–500 tys. 0,1616 0,2547 0,0412 0,0165 6,87 0,1785 0,2600 0,0464 0,0184 5,93. Miasto 100–200 tys. 0,1902 0,2650 0,0504 0,0204 6,70 0,2121 0,2698 0,0572 0,0229 5,90. Miasto 20–100 tys.. 0,2113 0,2487 0,0526 0,0208 14,59 0,2307 0,2540 0,0586 0,0231 13,26. 2 Można pokazać, że miara P2 jest złożeniem HCR, PG i współczynnika zmienności dochodów dla gospodarstw (osób) ubogich. Przy pomiarze zubożenia zbiorowości bierze się więc tu pod uwagę zakres zubożenia, przeciętną wartość dochodów oraz ich zmienność (por. [Kot 2000])..

(12) Paweł Ulman. 84. cd. tabeli 8. Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. Klasa miejscowości. HCR. PG. HPG. P2. %. Ubóstwo wśród osób HCR. PG. HPG. P2. %. Miasto poniżej 20 tys.. 0,2579 0,2585 0,0667 0,0267 12,55 0,2761 0,2614 0,0722 0,0289 11,69. Ogółem. 0,2445 0,2706 0,0661 0,0278 100,0 0,2725 0,2792 0,0761 0,0322 100,0. Wieś. 0,3632 0,2864 0,1040 0,0456 53,34 0,3791 0,2964 0,1124 0,0498 58,67. % oznacza strukturę ubóstwa wyznaczoną na podstawie dekompozycji miary P2 Źródło: jak do tabeli 1.. Wyniki analizy ubóstwa ze względu na główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego zestawiono w tabeli 9. Najbardziej narażone na ubóstwo są gospodarstwa i osoby utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych. W tej grupie ok. 62% gospodarstw i ponad 68% osób uznanych zostało za ubogie. Najniższy zakres ubóstwa dotyczy gospodarstw emerytów oraz pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa emeryckie charakteryzują się ponadto najmniejszą głębokością ubóstwa ze względu na każdą z miar. Zaskakujące jest relatywnie wysokie zubożenie ubogich (PG) w przekroju gospodarstw utrzymujących się z pracy na własny rachunek. Pokazuje to, że praca na własny rachunek najczęściej nie prowadzi do ubóstwa (niska wartość HCR), ale jeśli już ono wystąpi, to jest intensywne. NajTabela 9. Zróżnicowanie ubóstwa w Polsce ze względu na główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. Główne źródło utrzymania gospodarstwa Pracownicze. Pracowniczo-rolnicze. HCR. PG. HPG. P2. %. Ubóstwo wśród osób HCR. PG. HPG. P2. %. 0,1860 0,2370 0,0441 0,0161 22,81 0,2125 0,2364 0,0502 0,0181 24,48 0,2779 0,2535 0,0705 0,0277 6,94 0,2930 0,2515 0,0737 0,0288 9,31. Rolnicze. 0,4686 0,3934 0,1844 0,1032 13,18 0,4665 0,3846 0,1794 0,0977 14,95. Emeryckie. 0,1470 0,1972 0,0290 0,0093 8,14 0,1571 0,2214 0,0348 0,0122 6,60. Własny rachunek Rencistów. Źródła niezarobkowe. Ogółem. 0,1632 0,3222 0,0526 0,0246 5,50 0,1754 0,3090 0,0542 0,0243 5,46. 0,3748 0,2393 0,0897 0,0320 14,95 0,4335 0,2616 0,1134 0,0430 13,62 0,6196 0,3792 0,2349 0,1217 28,47 0,6825 0,3836 0,2618 0,1345 25,59 0,2445 0,2706 0,0661 0,0278 100,0 0,2725 0,2792 0,0761 0,0322 100,0. % oznacza strukturę ubóstwa wyznaczoną na podstawie dekompozycji miary P2. Źródło: jak do tabeli 1..

(13) Zakres i intensywność ubóstwa…. 85. większą głębokość ubóstwa zauważamy w przypadku gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych oraz gospodarstw rolniczych. Te dwie grupy razem z gospodarstwami pracowniczymi generują największą część ubóstwa w Polsce, przy czym w przypadku gospodarstw pracowniczych tak wysoki udział spowodowany jest relatywnie wysoką liczebnością tych gospodarstw, czego nie można powiedzieć o dwóch pozostałych typach gospodarstw. Interesującym aspektem analizy ubóstwa może być jego zróżnicowanie ze względu na wykształcenie głowy gospodarstwa domowego. Rezultaty przedstawia tabela 10. Wyniki zawarte w tabeli pokazują, że zakres i intensywność ubóstwa zależy od poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Na uwagę zasługuje to, że dwa pierwsze poziomy wykształcenia charakteryzują się podobnymi wartościami miar ubóstwa. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku dwóch następnych poziomów. Sugeruje to, że pięć zaprezentowanych poziomów wykształcenia można by sprowadzić do trzech: wykształcenie podstawowe i zasadnicze zawodowe, wykształcenie średnie oraz wykształcenie wyższe. Dopiero taki podział pokazuje zróżnicowanie ubóstwa ze względu na wykształcenie. Takie połączenie grup gospodarstw jest analogiczne do tego, co obserwuje się w analizie płac ze względu na wykształcenie. Tabela 10. Zróżnicowanie ubóstwa w Polsce ze względu na wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Podstawowe. HCR. PG. HPG. P2. %. Ubóstwo wśród osób HCR. PG. HPG. P2. %. 0,3822 0,2716 0,1038 0,0434 35,86 0,4235 0,2904 0,1230 0,0529 34,15. Zasadnicze. 0,3309 0,2834 0,0938 0,0404 45,51 0,3553 0,2856 0,1015 0,0435 48,75. Średnie zawodowe. 0,1473 0,2415 0,0356 0,0140 12,49 0,1633 0,2477 0,0404 0,0162 12,46. Średnie ogólne Wyższe. Ogółem. 0,1551 0,2431 0,0377 0,0152 3,84 0,1738 0,2483 0,0431 0,0170 3,08. 0,0373 0,2619 0,0098 0,0047 2,30 0,0424 0,2346 0,0100 0,0041 1,56. 0,2445 0,2706 0,0661 0,0278 100,0 0,2725 0,2792 0,0761 0,0322 100,0. % oznacza strukturę ubóstwa wyznaczoną na podstawie dekompozycji miary P2. Źródło: jak do tabeli 1.. Oczywiste jest, że nie ma bezpośredniego powiązania między analizą płac a analizą ubóstwa, chociażby dlatego, że bada się dwie różne zbiorowości i różne jednostki statystyczne. Jednak mechanizm kształtowania się zróżnicowania ubóstwa ze względu na wykształcenie najprawdopodobniej jest podobny. Struktura ubóstwa w Polsce ze względu na wykształcenie pokazuje, że ponad 80% ubóstwa dotyczy gospodarstw, których głowa ma wykształcenie co najwyżej zasadnicze.

(14) Paweł Ulman. 86. zawodowe. Taki wynik sugeruje podjęcie określonych kroków w walce z ubóstwem. Należałoby podnosić poziom wykształcenia społeczeństwa. Trzeba jednak zauważyć, że struktura ubóstwa ze względu na wykształcenie nie jest układem izolowanym, tzn. zależy od innych czynników. Nie należy więc oczekiwać całkowitej likwidacji ubóstwa przy hipotetycznej sytuacji, gdy wszyscy mają wykształcenie wyższe, ponieważ ubóstwo w dużej mierze zależy od czynników odnoszących się do sytuacji gospodarczej danego kraju. Tabela 11. Zróżnicowanie ubóstwa w Polsce ze względu na typ rodziny biologicznej Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. Typ rodziny biologicznej Małżeństwo bez dzieci. Małżeństwo z 1 dzieckiem Małżeństwo z 2 dzieci. Małżeństwo z 3 dzieci. Małżeństwo z 4 i więcej dzieci. HCR. PG. HPG. P2. %. Ubóstwo wśród osób HCR. PG. HPG. P2. %. 0,0992 0,2631 0,0261 0,0111 9,66 0,0991 0,2625 0,0260 0,0110 5,79 0,2140 0,2769 0,0593 0,0255 15,77 0,2140 0,2769 0,0592 0,0254 14,27 0,2986 0,2855 0,0853 0,0363 23,74 0,2986 0,2856 0,0853 0,0364 28,65 0,4490 0,2980 0,1338 0,0573 12,46 0,4490 0,2980 0,1338 0,0573 18,79 0,6394 0,3225 0,2062 0,0934 8,57 0,6517 0,3269 0,2130 0,0969 17,61. Matka z dziećmi. 0,4673 0,2968 0,1387 0,0593 9,86 0,5012 0,3005 0,1506 0,0643 8,57. Gospodarstwo 1-osobowe. 0,2545 0,2306 0,0587 0,0243 19,33 0,2545 0,2306 0,0587 0,0243 5,83. Ojciec z dziećmi. Ogółem. 0,4138 0,2730 0,1130 0,0453 0,60 0,4434 0,2809 0,1246 0,0495 0,49. 0,2496 0,2738 0,0684 0,0291 100,0 0,2929 0,2882 0,0838 0,0361 100,0. % oznacza strukturę ubóstwa wyznaczoną na podstawie dekompozycji miary P2. Źródło: jak do tabeli 1.. W tabeli 11 przedstawiono zróżnicowanie ubóstwa w przekroju typu rodziny w odniesieniu do gospodarstwa jednoosobowego. Na uwagę zasługuje relatywnie wysoki zakres ubóstwa w gospodarstwach jednoosobowych. Ogólnie największe zubożenie obserwujemy w przypadku rodzin3 wieloosobowych. Pomimo niższych kosztów utrzymania każdej następnej osoby w gospodarstwie domowym, osoba taka powoduje, że występuje większe prawdopodobieństwo zaistnienia ubóstwa 3 W przypadku niektórych klasyfikacji gospodarstw domowych będziemy używać pojęcia „rodzina”, mając świadomość różnic terminologicznych dotyczących tego pojęcia. Szczególnie jest to uzasadnione, gdy klasyfikacja gospodarstw dokonywana jest ze względu na cechę odnoszącą się do rodziny, jak np. typ rodziny biologicznej czy stan cywilny głowy gospodarstwa domowego..

(15) Zakres i intensywność ubóstwa…. 87. w tym gospodarstwie i wpływa na większą jego głębokość. Wskazuje to na brak lub nieskuteczność programów mających na celu podniesienie przyrostu naturalnego poprzez pomoc państwa rodzinom, które decydują się na większą liczbę dzieci. W tym miejscu należy odnieść się do wspomnianej pierwszej zasady określania linii ubóstwa, której podstawą było to, że w rodzinach wykonuje się wiele niepłatnych prac. Oczywiste jest, że posiadanie i wychowywanie dzieci jest kluczową dla społeczeństwa pracą niepłatną, którą jednak to społeczeństwo powinno wspierać. Niestety w Polsce jest w tym zakresie jeszcze wiele do zrobienia. Jeśli każde następne dziecko w rodzinie będzie popychało tę rodzinę w ubóstwo, to nie należy spodziewać się radykalnego wzrostu poziomu przyrostu naturalnego. Jeśli chodzi o gospodarstwa samotnych rodziców z dziećmi, to duża ich część cierpi ubóstwo, i to relatywnie głębokie, co jest zrozumiałe. W tym wypadku społeczeństwo też ma obowiązek pomocy wynikający z przesłanek solidarności międzyludzkiej. Tabela 12. Zróżnicowanie ubóstwa w Polsce ze względu na wiek głowy gospodarstwa domowego Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. Wiek głowy gospodarstwa domowego 25 lat i mniej 26–30 lat 31–35 lat. HCR. PG. HPG. P2. %. Ubóstwo wśród osób HCR. PG. HPG. P2. %. 0,2958 0,2930 0,0867 0,0383 6,04 0,3427 0,3013 0,1032 0,0458 5,90. 0,2367 0,3047 0,0721 0,0324 8,40 0,2687 0,3013 0,0810 0,0357 8,55. 0,2792 0,2854 0,0797 0,0348 10,44 0,3065 0,2813 0,0862 0,0368 11,66. 36–40 lat. 0,3004 0,2962 0,0890 0,0380 12,91 0,3276 0,2975 0,0975 0,0414 15,95. 46–50 lat. 0,2651 0,2824 0,0749 0,0325 15,69 0,2726 0,2809 0,0766 0,0331 15,79. 41–45 lat. 51–55 lat. 56–60 lat. 61–65 lat. ponad 65 lat. Ogółem. 0,2837 0,2923 0,0829 0,0370 15,80 0,3022 0,2871 0,0868 0,0379 17,61 0,2383 0,2815 0,0671 0,0291 12,22 0,2447 0,2727 0,0667 0,0282 9,85. 0,2209 0,2624 0,0580 0,0238 6,40 0,2440 0,2799 0,0683 0,0288 5,54. 0,2010 0,2201 0,0442 0,0161 3,99 0,2146 0,2293 0,0492 0,0184 2,86 0,1822 0,1974 0,0360 0,0118 8,10 0,1963 0,2259 0,0444 0,0161 6,29. 0,2444 0,2706 0,0661 0,0278 100,0 0,2725 0,2792 0,0761 0,0322 100,0. % oznacza strukturę ubóstwa wyznaczoną na podstawie dekompozycji miary P2. Źródło: jak do tabeli 1.. W tabeli 12 pokazano kształtowanie się poszczególnych miar ubóstwa ze względu na grupy wieku głowy gospodarstwa domowego. Śledząc kształtowanie się zakresu ubóstwa w kolejnych klasach wieku można je tłumaczyć następującymi po sobie fazami życia gospodarstwa domowego (rodziny). Na początku wysokie zubożenie dotyka młode gospodarstwa (wiek do 25 lat), które po wstępnych.

(16) Paweł Ulman. 88. trudnościach poprawiają swą sytuację materialną (26–30 lat). Następnie przychodzi okres powiększenia rodziny, co objawia się zwiększeniem zakresu ubóstwa (31–40 lat). Po tym okresie rodzina stabilizuje się, dochody – statystycznie rzecz ujmując – rosną (zob. [Analiza…, 1999]), co ma swój wyraz w zmniejszającym się zakresie i intensywności ubóstwa. Kiedy dzieci stają się samodzielne lub zaczynają wnosić dochód do gospodarstwa domowego, obserwujemy zdecydowany spadek zubożenia szczególnie dla wieku emeryckiego (ponad 65 lat). Sytuacja ta potwierdza wnioski wysunięte na podstawie danych zawartych w tabeli 9, że gospodarstwa emerytów charakteryzują się niskim stopniem zubożenia. Tabela 13. Zróżnicowanie ubóstwa w Polsce ze względu na stan cywilny głowy gospodarstwa domowego Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego. Ubóstwo wśród gospodarstw domowych. HCR. PG. HPG. P2. %. Ubóstwo wśród osób HCR. PG. HPG. P2. %. Kawaler/panna. 0,2594 0,3087 0,0801 0,0379 12,69 0,2712 0,3037 0,0823 0,0371 7,60. Wdowiec/wdowa. 0,2820 0,2162 0,0610 0,0209 11,62 0,3251 0,2404 0,0781 0,0288 8,22. Ogółem. 0,2444 0,2706 0,0661 0,0278 100,0 0,2725 0,2792 0,0761 0,0322 100,0. Żonaty/zamężna Rozwiedzeni. 0,2222 0,2784 0,0619 0,0265 64,88 0,2595 0,02823 0,0733 0,0314 77,23. 0,3568 0,2815 0,1004 0,0429 10,81 0,3842 0,2833 0,1089 0,0451 6,96. % oznacza strukturę ubóstwa wyznaczoną na podstawie dekompozycji miary P2. Źródło: jak do tabeli 1.. W ostatnim przekroju zbadamy, jak stan cywilny głowy gospodarstwa domowego wpływa na zróżnicowanie ubóstwa w Polsce. Wyniki zawiera tabela 13. Z pewnością rozbicie rodziny (rozwiedzeni) nie służy tym rodzinom. Wszystkie miary pokazują najwyższe zubożenie takich gospodarstw domowych. Jednocześnie obserwujemy największe skupienie ubóstwa w gospodarstwach rodzinnych (ok. 65% sfery ubóstwa ze względu na gospodarstwa i 77% ze względu na osoby). Wynika to ze zdecydowanie przeważającej liczby tego typu gospodarstw. 4. Podsumowanie Niewątpliwie niekorzystną sytuacją w badaniach nad ubóstwem jest brak spójnej definicji ubóstwa. Wynikiem tego jest istnienie wielu metod identyfikacji ubogich (gospodarstw, rodzin, osób), które w mniejszym lub większym zakresie wymagają arbitralnych założeń. Oczywiste jest, że stosowanie różnych metod identyfikacji ubóstwa prowadzi do nieporównywalności poszczególnych analiz.

(17) Zakres i intensywność ubóstwa…. 89. zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Wybór linii ubóstwa ma znaczenie drugorzędne jedynie wówczas, gdy badania mają na celu porównanie stopnia zubożenia różnych grup gospodarstw czy osób. Czy tego typu badania pozwalają również określić czynniki determinujące ubóstwo? Z pewnością w dużej mierze tak, jednak nie należy zapominać, że poszczególne czynniki nie działają w oderwaniu od siebie. Każdy z nich jest w mniejszym lub większym stopniu w interakcji z pozostałymi. Zbudowanie spójnego systemu pozwalałoby zaobserwować skutki odpowiednich działań mających na celu ograniczenie ubóstwa. Na podstawie takiego systemu można byłoby określać, które działania powodują najbardziej pożądane skutki. O takim systemie w szerszym zakresie mówi się w ramach statystyki społecznej, która jest narzędziem w ocenie poszczególnych kierunków polityki społecznej. Podsumowując wyniki badań omówionych w niniejszej pracy można zauważyć, że zubożenie populacji osób w stosunku do populacji gospodarstw jest zazwyczaj wyższe. Szczególnie obserwuje się większe wartości zakresu ubóstwa, natomiast intensywność ubóstwa jest zazwyczaj nieznacznie wyższa. Powodem jest większe zubożenie gospodarstw wieloosobowych, co pokazano na przykładzie danych zawartych w tabeli 11. Wyraźnie widoczny jest także brak skutków działań mających na celu poprawę sytuacji ekonomicznej rodzin wielodzietnych, co pomimo trudnej sytuacji demograficznej (niska liczba urodzeń) nie zachęca potencjalnych rodziców do zakładania takich rodzin. Problem ten zaczęły zauważać samorządy lokalne, które oferują pomoc finansową (niestety jak do tej pory jednorazową) za urodzenie trzeciego i kolejnego dziecka. Prowadzenie badań nad ubóstwem jest niezbędne, ponieważ pozwala zauważyć istnienie tego problemu, zmierzyć jego skalę, zaproponować środki zaradcze. Celem niniejszego opracowania było po trosze każde z tych zadań. Literatura Analiza ekonometryczna kształtowania się płac w Polsce w okresie transformacji [1999], red. S.M. Kot, Warszawa–Kraków. Desai P. [1995], Poverty, Famine and Economic Development, Edward Elgar Publ., Aldershot. Kot S.M. [2000], Ekonometryczne modele dobrobytu, PWN, Warszawa–Kraków. Panek T., Podgórski J., Szulc A. [1999], Ubóstwo: teoria i praktyka pomiaru, SGH, Monografie i Opracowania, Warszawa. Pollok A. [2002], Metody analizy ekonomicznej zjawiska ubóstwa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 4. Węgrzyn G. [1993], Ubóstwo jako problem pozaustrojowy [w:] Ubóstwo jako problem polityki społecznej, red. L. Frąckiewicz, AE w Katowicach, Katowice..

(18) 90. Paweł Ulman. The Scope and Intensity of Poverty in Poland in 2003 The aim of this article is to present changes in poverty in Polish society according to the main socio-economic features of households. When analysing poverty, a key issue is the identification of poor households or poor people. After a preliminary discussion on the definition of poverty as a phenomenon and the problem of its identification, the author delineates poverty lines using the food expenditure method and minimum income method. This enables him to determine the figures for basic measures of poverty in various aspects. The author performs all the calculations using individual data from the Household Budget Surveys conducted by the Central Statistical Office (GUS)..

(19)