Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej w zakresie rozwoju kapitału ludzkiego i ograniczania nierówności społecznych w łagodzeniu skutków globalnego kryzysu w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 867. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Michał Gabriel Woźniak Katedra Ekonomii Stosowanej. Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej w zakresie rozwoju kapitału ludzkiego i ograniczania nierówności społecznych w łagodzeniu skutków globalnego kryzysu w Polsce 1. Wstęp Po ogłoszeniu 15 września 2008 r. upadku Lehman Brothers gospodarka światowa została ogarnięta globalnym kryzysem finansowym najpoważniejszym w skutkach od czasów wielkiej depresji. Bankructwa gigantów finansowych wywołały gwałtowny spadek kursów papierów wartościowych, radykalnie ograniczyły dostęp do pieniądza kredytowego, pogłębiły pesymizm dotyczący przyszłych dochodów, popytu, zysków inwestorów, producentów i eksporterów. Pesymistyczne nastroje uczestników rynków w powiązaniu z nadmierną awersją do ryzyka kredytowego spowodowały utratę zaufania na rynku międzybankowym, zaostrzenie warunków udzielania kredytów, a nawet endogeniczne racjonowanie podaży pieniądza kredytowego. W związku z takimi zachowaniami uczestników rynków finansowych ekspansywna polityka monetarna banków centralnych, wzmacniana podwyższaniem gwarantowanych depozytów klientów banków, przejmowaniem przez państwo tzw. toksycznych kredytów, ograniczaniem „krótkiej sprzedaży” oraz dokapitalizowaniem banków, stała się mało skuteczna. Skutki kryzysu finansowego szybko rozprzestrzeniały się w sferze realnej nie tylko w Stanach Zjednoczonych i UE, ale również w innych krajach. Znajduje to odzwierciedlenie w spadku PKB, eksportu i importu, we wzroście bezrobocia. ZN_867_Księga.indb 49. 2012-01-10 10:05:03.

(2) 50. Michał Gabriel Woźniak. i deficytu budżetowego. Gospodarka Polski do połowy 2009 r. ucierpiała najmniej w wyniku globalnego kryzysu finansowego1, zachowując powolny co prawda, lecz jednak wzrost PKB. W tej sytuacji powstaje pytanie, czy wskaźniki zakładane w Narodowej strategii rozwoju do 2013 r., wyprowadzone z założeń strategii lizbońskiej, są realistyczne? Spełnienie się nawet mniej pesymistycznych prognoz musi oznaczać spadek produkcji przemysłowej, eksportu, gwałtowne wyhamowanie dynamiki inwestycji i wzrost bezrobocia, a co za tym idzie, pogorszenie się warunków rozwoju kapitału ludzkiego. Drugi rodzaj zagrożeń realizowania polityki spójności społeczno-ekonomicznej wynikających z kryzysu wiąże się z narastaniem konfliktów na tle podziału, w których pracownicy stają się słabszą stroną przetargów o podział kosztów. Słabszą stroną stają się również kraje mniej rozwinięte, do których należy Polska. Państwa te będą narażone na próby przeniesienia skutków kryzysu, najpierw na ich rynki finansowe przez załamanie kursów akcji, niebezpieczeństwo sprowokowania kryzysu walutowego i ograniczenia w dostępie do kredytów, a potem przez powiązania między rynkami towarowymi a sferą realną. Proces ten będzie się dokonywał zarówno za pomocą mechanizmów transmisji wynikających z powiązań zliberalizowanych rynków światowych, jak również jawnych i wysublimowanych tendencji protekcjonistycznych, a jego konsekwencje będą pochodną głębokości i czasu trwania recesji w UE i gospodarce światowej. Nawet przy optymistycznym założeniu, że recesja wywołana globalnym kryzysem finansowym nie będzie zbyt głęboka i potrwa nie dłużej niż dwa lata, istotna pozostaje kwestia, czy możliwe jest znalezienie takiego antykryzysowego pakietu interwencyjnego rządu i banku centralnego, który nie godziłby w realizowanie polityki spójności społeczno-ekonomicznej zgodnie z wytycznymi strategii lizbońskiej, opartej na budowaniu innowacyjnej gospodarki. 2. Niespójność społeczno-ekonomiczna wzorca rozwoju kapitalizmu globalnego Główne strategie rozwojowe realizowane w okresie powojennym, których podstawy teoretyczne do lat 80. stanowił keynesizm i jego odmiany, nie przynosiły oczekiwanych rezultatów w olbrzymiej większości krajów świata. Okazało się, że oparcie tych strategii na obowiązujących wówczas dowodach naukowych było warunkiem niewystarczającym. Keynesizm zawiódł jako podstawa polityki stabilizacyjnej w warunkach zewnętrznego szoku spowodowanego wzrostem cen surowców, zwłaszcza ropy naftowej, a później szoku wywołanego rewolucją informatyczno-telekomunikacyjną. 1 Pesymistyczny wariant prognozy rządowej dla Polski przewiduje obniżenie się PKB do 1,7% w 2009 r., lecz według niektórych ekspertów możliwy jest nawet większy spadek poziomu PKB.. ZN_867_Księga.indb 50. 2012-01-10 10:05:03.

(3) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 51. Pod wpływem neoliberalizmu anglosaskiego rozpoczął się proces rezygnacji z protekcjonizmu handlowego i liberalizowania rynków finansowych. Liberalizacja otwarła drogę do wprowadzania innowacji na rynkach finansowych i przechodzenia do płynnych kursów walutowych. Dowiedzione przez monetarystów słabości keynesizmu oraz wysunięte przez nich argumenty na rzecz wykorzystywania w działaniach stabilizacyjnych przede wszystkim instrumentów polityki pieniężnej skłaniały do prowadzenia polityki makroekonomicznej opartej na dążeniu do równowagi budżetowej w ramach cyklu koniunkturalnego, z zachowaniem kontrolowanego przez państwo deficytu budżetowego oraz zdolności gospodarki do obsługi zadłużenia zagranicznego. Z ekonomii podaży wynikało, choć nie bez kontrowersji teoretycznych, że redukowanie podatków i fiskalizmu państwa jest alternatywną, efektywniejszą drogą pobudzania popytu niż metody keynesowskie, kosztowne dla podatników i budżetu państwa, które wywołują problemy inflacyjne, osłabiają konkurencyjność, skłonność do inwestowania i napływ kapitału zagranicznego, ograniczając tym samym perspektywy rozwojowe przyszłych pokoleń. Skutkiem upowszechniania się reguł polityki makroekonomicznej prowadzonej zgodnie z założeniami opisywanych nurtów teoretycznych był wzrost reżimów konkurencyjności i nacisk na liberalizację. Te nowe reguły zaczęły również obowiązywać w krajach rozwijających się i posocjalistycznych w następstwie niewydolności krajowych mechanizmów regulacji w warunkach postępującej liberalizacji rynków, zaostrzającej się konkurencji międzynarodowej i uzależnienia się tych krajów od kapitału zagranicznego. W rozprzestrzenianiu się reguł kapitalizmu globalnego znaczną rolę odegrały programy stabilizacyjne Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Materialne podstawy liberalizacji stworzyła rewolucja informatyczno-telekomunikacyjna. Upowszechnianie się tych samych standardów regulacyjnych i innowacji finansowych przyspieszyło ekspansję i dominację asymetrycznej konkurencji korporacji transnarodowych i kapitału zagranicznego na rynkach światowych, a dzięki temu również standardów produkcyjnych, technologicznych i konsumpcyjnych, a nawet systemów wartości propagowanych przez te korporacje. W odniesieniu do współczesności sprawcze funkcje neoliberalizmu anglosaskiego znalazły wyraz m.in. w konsensusie waszyngtońskim. Wytyczne dotyczące kapitalizmu globalnego i upowszechniania ideologii liberalizmu utylitarystycznego są przedstawiane w formie „złotego standardu kapitalizmu anglosaskiego” [Castells 1986, s. 297–342]. Nie jest przypadkiem, że w ramach reguł myślenia określonych tym konsensusem i wywiedzionych z nich zasad działania w gospodarce światowej kwestie harmonizowania efektywności ekonomicznej i sprawiedliwego podziału, czyli spójności społeczno-ekonomicznej, zostały zredukowane do kryterium efektywności mikroekonomicznej. Ewentualne korekty podziału dokonywane przez. ZN_867_Księga.indb 51. 2012-01-10 10:05:04.

(4) 52. Michał Gabriel Woźniak. państwo podlegały również silnym wpływom neoliberalnej doktryny. Wyrazem tego była tendencja do zmniejszania udziału wydatków rządowych w PKB ze szkodą dla zakresu świadczenia usług publicznych, a często ich jakości. Niezależnie od doktrynalnych uwarunkowań polityki społecznej państwo nie mogło sprawnie jej prowadzić, ponieważ musiało funkcjonować w warunkach narastającej asymetrycznej przewagi konkurencyjnej transnarodowych korporacji i mediokracji zdominowanej przez interesy głównych aktorów rynku politycznego, w tym również potężne międzynarodowe korporacje medialne, skoncentrowane na kreowaniu społeczeństwa i polityki spektakli medialnych oderwanych od realnych problemów. Równocześnie dominacja sektora finansowego w pomnażaniu zysków, osiągnięta w wyniku deregulacji rynków finansowych i udzielenia bankom pozwolenia na świadczenie komercyjnych i inwestycyjnych usług finansowych2, umożliwiła autonomizowanie się sektora finansowego i wprowadzenie innowacji finansowych powodujących upowszechnianie gry hazardowej, w której wygrywającymi musiały być największe instytucje finansowe posiadające olbrzymią przewagę kapitałową i informacyjną. Świadczy o tym bardzo szybki spadek udziału GDP w obrotach na rynkach finansowych w Stanach Zjednoczonych: z 37,8% w 1970 r. do 1,9% w 2000 r. To swoiste finansowe perpetuum mobile tworzenia zysków zwodziło podmioty gospodarujące. Nieroztropnie angażowały się one w wykorzystywanie coraz to bardziej ryzykownych innowacji finansowych, które służyły do kredytowania już zaciągniętych kredytów i asymetrycznego zabezpieczania przed ryzykiem kredytowym na korzyść kredytodawców, a często całkowitego przeniesienia tego ryzyka na kredytobiorcę. Nie podejmowano odpowiednich działań regulacyjnych, które skutecznie ograniczałyby tworzenie i wykorzystywanie przez wielkie korporacje niedoskonałej, asymetrycznej informacji zachęcającej do zaciągania ryzykownych kredytów. Zburzenie ładu regulacyjnego wprowadzonego po wielkim kryzysie stało się więc następstwem reguł myślenia i działania prowadzących do redukowania społeczeństwa do zbiorowości jednostek maksymalizujących jedynie wartości policzalne w kategoriach rynkowych. Zatem w praktyce nie można było potwierdzić powszechnego procesu konwergencji ekonomicznej w wyniku stosowania reguł kapitalizmu globalnego. Standardy aksjologiczne i regulacyjne globalnego kapitalizmu wzmacniały asymetryczną konkurencję z przewagą wielkich korporacji finansowych i transnarodowych korporacji produkcyjnych. W praktyce obserwowano jedynie zmniejszanie dystansu rozwojowego w obrębie wybranych grup 2 Szczególne znaczenie w deregulacji rynków finansowych w Stanach Zjednoczonych miały następujące ustawy: Depository Institutions and Monetary Control Act, umożliwiający deregulację stóp procentowych, Garn-St. Germain Institutions Act, wprowadzający deregulację w sektorze oszczędnościowo-pożyczkowym, oraz Gramm-Leach-Bliley Act (Financial Services Modernization Act) z 1999 r., który zniósł ograniczenia w prowadzeniu różnych kategorii usług finansowych i ograniczenia możliwości spekulowania.. ZN_867_Księga.indb 52. 2012-01-10 10:05:04.

(5) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 53. krajów. Koszty tej konwergencji są jednak ogromne, nawet w krajach wysoko rozwiniętych. Globalizacja oznaczała komercjalizację wszystkich sfer życia, dysproporcjonalny rozwój społeczno-ekonomiczny, naruszanie równowagi rozwojowej na niekorzyść rozwoju społecznego i duchowego. Tym samym zakwestionowano rozwój rozumiany jako zharmonizowane podnoszenie jakości życia. Już na początku XXI w. statystyki światowe wyraźnie wskazywały, że reguły globalnego kapitalizmu prowadzą do narastania niespójności społeczno-ekonomicznej [Woźniak 2006, s. 119]. Należy również podkreślić, że procesowi upowszechniania reguł kapitalizmu globalnego towarzyszą: narastanie głodu i ubóstwa oraz wykluczenia przez utratę pewnych praw, a także negatywne skutki konsumeryzmu i relatywizm moralny, zagrożenia katastrofami naturalnymi i spowodowanymi deficytem niektórych surowców, zagrożenia związane z ryzykiem technologicznym (genetyczne, epidemie biologiczne, informatyczne, radioaktywność, kradzieże własności intelektualnej), kryzys demograficzny i rodziny monogamicznej, terroryzm, lokalne konf likty, relatywny spadek wydajności pracy, utrata kontroli nad finansami [Atali 2002, s. 198]. W świecie coraz większych nierówności majątkowo-dochodowych nie można było uniknąć dramatycznych skutków braku kontroli nad finansami, mimo że MFW odnotował w ostatnim 30-leciu przeszło 100 epizodów turbulencji finansowych w krajach rozwiniętych [World… 2008, s. 129–150]. Pewnym ustępstwem neoliberalizmu jest konsensus postwaszyngtoński. Przyjęto w nim, że podstawowym celem globalnego kapitalizmu jest przejście od cywilizacji przemysłowej do cywilizacji informacyjnej. W nowym świecie sukces rozwoju polega nie tylko na zmniejszeniu różnic w zakresie kapitału fizycznego, ale przede wszystkim w zakresie kapitału ludzkiego [Piasecki 2003, s. 62–72]. Konsensus postwaszyngtoński nie zawierał jednak zaleceń instytucjonalnych odnośnie do narastających nierówności. Poszerzono jedynie katalog zaleceń proefektywnościowych związanych z kapitałem ludzkim i społecznym. 3. Wzorzec rozwoju gospodarczego UE Problem dalece niezadowalającego procesu konwergencji i niespójności społeczno-ekonomicznej współczesnej gospodarki został podjęty przez UE. Kapitalizm Europy kontynentalnej formował się po II wojnie światowej pod wpływem ordoliberalizmu, którego twórcy kładli nacisk na porządek konkurencyjny oraz respektowanie spójności materialnych zadań gospodarki i wartości społecznych w polityce państwa i konstrukcji konstytucyjnego ładu społeczno-gospodarczego [Pysz 2008]. Od 2000 r. europejski wzorzec spójności społeczno-ekonomicznej miał być realizowany zgodnie z priorytetami zawartymi w strategii lizbońskiej. Należy jednak podkreślić, że model jednolitego rynku europejskiego i mone-. ZN_867_Księga.indb 53. 2012-01-10 10:05:04.

(6) 54. Michał Gabriel Woźniak. tarnego nie negował reguł kapitalizmu globalnego, lecz uzupełniał je poprzez większy nacisk na konkurencyjne struktury gospodarki, wspomaganie przez mechanizmy centralnej koordynacji strategicznej procesów innowacyjnych w ramach polityki spójności społeczno-ekonomicznej. Nie zatroszczono się jednak należycie o skuteczne mechanizmy wdrażania priorytetów strategicznych określonych w trybie biurokratycznym [The Lisbon… 2004; Woźniak 2006b, s. 165–183]. W czasach kryzysu nacisk na spójność społeczno-ekonomiczną może się jednak okazać czynnikiem istotnie łagodzącym skutki kryzysu i sprzyjającym lepszemu wykorzystaniu popytowych dźwigni lepszego wykorzystania mocy produkcyjnych. Zależeć to jednak będzie od tego, czy ratunkiem będzie wzrost konkurencyjności wynikający ze wzrostu produktywności i zmian technologicznych, czy też przede wszystkim odbudowa popytu wynikająca z bardziej sprawiedliwego podziału, modernizacji kapitału ludzkiego i odbudowy kapitału społecznego. Goldman Sachs w ostatnim raporcie (1998–2002) opublikował statystyki, zgodnie z którymi tempo wzrostu PKB per capita w strefie euro wyniosło 1,8%, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych 1,6%. Oznaczałoby to, że polityka spójności społeczno-ekonomicznej nie jest hamulcem wzrostu produktywności gospodarki mierzonej za pomocą PKB per capita. Harmonizowanie efektywności ekonomicznej i sprawiedliwych nierówności społecznych, będące istotą polityki spójności społeczno-ekonomicznej, mogłoby stać się w czasach kryzysu źródłem dodatkowego popytu, jeśli udałoby się dzięki takiej polityce uniknąć dodatkowych kosztów wpływających na długookresowy wzrost gospodarczy. Przystąpienie Polski do UE i przejęcie acquis communautaire wiąże się z powinnością wspomagania spontanicznego rozwoju dzięki dążeniu do osiągania celów rozwoju społeczno-gospodarczego określonych na podstawie nierynkowych otwartych metod koordynacji. Muszą one uwzględniać zasady zrównoważonego rozwoju, czyli zachowanie równowagi pomiędzy celami gospodarczymi, społecznymi i środowiskowymi. Chodzi więc o respektowanie celów, jakie Komisja Europejska stawia w odnowionej strategii lizbońskiej w zakresie harmonizowania rozwoju technologicznego i spójności terytorialnej. Zobowiązania wynikające z celów i priorytetów strategii muszą być zawarte w rządowych i opracowanych przez jednostki samorządu terytorialnego dokumentach programowych. Ich syntezą jest Strategia rozwoju kraju, obejmująca obecnie lata 2007–2013, z możliwością wydatkowania środków do 2015 r. włącznie. Skala pobudzania popytu wynikająca z napływu środków pomocowych z UE oraz z otwartego rynku pracy dla Polski może być głównym amortyzatorem transmisji impulsów kryzysowych, pod warunkiem że środki te zostaną wykorzystane w inwestycjach sprzyjających zmniejszeniu bezrobocia, wykorzystaniu wolnych mocy produkcyjnych krajowych przedsiębiorstw i rozwojowi zasobów ludzkich.. ZN_867_Księga.indb 54. 2012-01-10 10:05:04.

(7) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 55. 4. Wzorzec spójności społeczno-ekonomicznej UE w strategii rozwoju gospodarczego Polski Na podstawie projektu strategicznych wytycznych wspólnoty (SWW), przygotowanego przez Komisję Europejską, dotyczącego spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, każdy kraj członkowski będący beneficjentem funduszy opracowuje Narodowe strategiczne ramy odniesienia (Narodową strategię spójności). W celu realizacji na terytorium Polski polityki spójności UE w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego zostały opracowane Narodowe strategiczne ramy odniesienia 2007–2013 (NSRO)3. Zawierają one strategię rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, w tym cele polityki spójności w Polsce w latach 2007–2013. Określono w nich także system wdrażania funduszy unijnych w ramach budżetu wspólnoty na lata 2007–2013. Dokument ten został przygotowany i zaakceptowany przez Komisję Europejską 9 maja 2007 r. Głównym celem Narodowej strategii spójności jest „tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej”. Do jego osiągnięcia przyczyniać się ma sześć celów szczegółowych: – poprawa jakości działania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa, – poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej, – budowa i modernizacja infrastruktury technicznej oraz społecznej, mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski, – zwiększenie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej, oraz rozwój sektora usług, – podniesienie konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej, – wyrównanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich. Koszty realizacji NSRO mają wynieść około 85,6 mld euro, co oznacza przeciętne roczne wydatki (w latach 2007–2013) na poziomie 5% polskiego PKB. Będą one finansowane przede wszystkim z trzech funduszy strukturalnych UE: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (35,07 mld euro), Europejskiego Funduszu Społecznego (10 mld euro) oraz Funduszu Spójności (22,18 mld euro), a także z: budżetu państwa (5,90 mld euro), samorządowych i innych środków publicznych (6 mld euro) i środków prywatnych (6,4 mld euro). Ponieważ Wymóg przygotowania NSRO wynika z Rozporządzenia Rady nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006. Opracowanie NSRO i ich akceptacja przez Komisję Europejską to niezbędne warunki przyjęcia przez Komisję programów operacyjnych, w konsekwencji przyznania środków z funduszy strukturalnych. 3. ZN_867_Księga.indb 55. 2012-01-10 10:05:04.

(8) 56. Michał Gabriel Woźniak. wszystkie programy poza RPO są zarządzane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, oznacza to, że jedynie 24,7% środków przeznaczonych na politykę regionalną UE w Polsce w latach 2007–2013 jest zarządzanych faktycznie regionalnie. Fundusze te mogą być więc wykorzystane jako amortyzatory kryzysu po stronie popytu inwestycyjnego, a w rezultacie – efektów mnożnikowych popytu konsumpcyjnego. Narodowe strategiczne ramy odniesienia są wdrażane przez realizację następujących programów operacyjnych finansowanych z funduszy UE: – infrastruktura i środowisko: 27,9 mld euro (41,9%), – regionalne programy operacyjne: 16,6 mld euro (24,7%), – kapitał ludzki: 9,7 mld euro (14,6%), – innowacyjna gospodarka: 8,3 mld euro (12,4%), – rozwój Polski Wschodniej: 2,3 mld euro (3,4%), – programy w ramach EWT: 0,5 mld euro (0,8%), – pomoc techniczna: 0,5 mld euro (0,8%), – krajowa rezerwa wykonania: 1,3 mld euro (2%). 5. Rola polityki spójności społeczno-ekonomicznej w łagodzeniu skutków kryzysu Podstawowym warunkiem realizacji strategii spójności społeczno-ekonomicznej przyjętej w NSRO, modernizacji kapitału ludzkiego oraz infrastruktury i środowiska jest pełne wykorzystanie dopłat z funduszy UE4. Już na początku 2009 r. obserwowano na rynkach finansowych nasilenie się tendencji protekcjonistycznych, niebezpiecznych dla krajów rozwijających się, wycofywanie się banków na rodzime rynki i negatywne nastroje społeczne związane z otwieraniem rynków pracy dla nowych krajów członkowskich. Nie można też wykluczyć niechęci do finansowego wspierania biedniejszych krajów UE z funduszy wspólnotowych i wzrostu zaangażowania Komisji Europejskiej w walkę ze skutkami kryzysu w najbogatszych krajach UE. W tej sytuacji należy wykorzystać wszelkie środki do maksymalnego przyspieszenia procesu wykorzystania funduszy z UE, aby wywołać efekty mnożnikowe zwiększonego popytu inwestycyjnego, które nie stanowią szczególnego obciążenia dla budżetu państwa. Stopień realizacji zadań zawartych w NSRO w zasadniczym stopniu determinuje postępy w zakresie realizacji polityki spójności społeczno-ekonomicznej. Istotne jest jednak także to, czy oprócz już przyjętych do realizacji projektów infrastrukturalnych są również dodatkowe, spełniające kryteria niezbędnej fachowości, i czy istnieje finansowe 4 Zdaniem S. Gomułki w 2008 r. wskaźnik wykorzystania unijnych dotacji wyniósł zaledwie 25% [Rząd… 2009].. ZN_867_Księga.indb 56. 2012-01-10 10:05:04.

(9) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 57. zabezpieczenie wkładu własnego wykonawców tych projektów (współfinansowanie krajowe wynosi przynajmniej 20%). Niewątpliwie nie osiągnie się przyspieszenia wdrażania projektów infrastrukturalnych współfinansowanych z funduszy UE bez usprawnienia procedur administracyjnych i poprawy zarządzania projektami. Przede wszystkim jednak takie projekty muszą być wcześniej przygotowane i muszą spełniać wszelkie kryteria dotyczące wykonania, w tym także finansowe. W celu ograniczenia obciążenia deficytu budżetowego rząd proponuje finansowanie projektów infrastrukturalnych przez Krajowy Fundusz Drogowy, zasilany opłatami paliwowymi, kredytami i obligacjami. Jest to rozwiązanie kosztowniejsze niż współfinansowanie budżetowe, w dodatku wiąże się z ryzykiem dotyczącym emisji obligacji, dlatego wymaga odpowiednich gwarancji rządowych. Główną barierą wzrostu deficytu budżetowego są wysokie koszty obsługi długu publicznego (155 mld zł). Aby je pokryć, rząd musi sprzedawać obligacje na niezwykle trudnych rynkach finansowych, wyniszczonych kryzysem finansowym i rosnącymi deficytami budżetowymi najbogatszych krajów dotkniętych kryzysem. Należy przy tym dodać, że planowane koszty obsługi zadłużenia zagranicznego (6,18 mld zł) zwiększą się w wyniku deprecjacji złotówki, której skali nie można oszacować. Przeniesienie odpowiedzialności za emisję obligacji na Krajowy Fundusz Drogowy nie obniży przecież związanego z tym ryzyka. W rozwoju zasobów ludzkich w czasach kryzysu niezwykle istotna jest kwestia bezrobocia. Spadek popytu na rynku światowym przy silnej deprecjacji złotego tylko krótkookresowo może być korzystny dla eksporterów. Wysoka importochłonność produkcji może stać się czynnikiem wzrostu kosztów produkcji, jeśli obniżanie watości złotówki będzie odpowiednio duże i długotrwałe. Może to oznaczać, że eksport z powodu zbyt wysokiej importochłonności przestanie być dźwignią globalnego popytu. W wielu przypadkach importochłonność produkcji krajowej wynosi 80–90%, trudno więc oczekiwać, że eksport stanie się dźwignią globalnego popytu, a zbyt wysoka importochłonność musi stać się czynnikiem osłabiającym popyt krajowy. Dźwignią popytu nie będą zatem inwestycje – z powodu pesymistycznych prognoz dotyczących przyszłych kosztów produkcji, zysków i popytu. Jeśli nie mogą nią być również wydatki rządowe (z powodu ich przewidywanej redukcji oraz przyjętej koncepcji utrzymywania kontrolowanego deficytu budżetowego i długu publicznego na poziomie niższym, niż wymagają tego kryteria z Maastricht)5, jedynym stymulatorem popytu stają 5 W 2009 r. deficyt budżetowy krajów bogatych miał się zwiększyć z 2% do około 6% PKB, a w grupie tzw. wyłaniających się rynków w miejsce budżetów nadwyżkowych planowane są deficytowe (do 3%). Polska może spełniać fiskalne kryterium konwergencji z Maastricht z deficytem całego sektora finansowego w wysokości około 40 mld zł, deficyt ten może się zwiększyć w stosunku do planowanego poziomu do 10 mld zł.. ZN_867_Księga.indb 57. 2012-01-10 10:05:05.

(10) 58. Michał Gabriel Woźniak. się wydatki gospodarstw domowych, pod warunkiem że będą one przeznaczane na wyroby produkcji rodzimej. Nabywanie wyrobów produkowanych w kraju jest ważnym środkiem pobudzania popytu i w różny sposób jest wymuszane przez rządy. Wywołuje to jednak tendencje protekcjonistyczne. Kraje słabsze ekonomicznie mają mniejsze szanse na uzyskanie korzyści przeważających koszty protekcjonizmu. Jedynym środkiem pobudzania popytu na produkcję krajową niewywołującym wojny handlowej są reformy fiskalne polegające na zmianie struktury podatków bezpośrednich i pośrednich, zwiększające dochody najmniej zarabiających pracowników i osób rodzin wielodzietnych oraz ulgi przedmiotowe na inwestycje w kapitał ludzki. Wydatki gospodarstw najuboższych to głównie koszt artykułów żywnościowych, odzieży, utrzymania mieszkania oraz wyposażenia AGD i tanich samochodów. Są to zwykle wyroby z produkcji krajowej, a nawet lokalnej. Straty w dochodach budżetowych z tego tytułu mogłyby być rekompensowane wzrostem podatków bezpośrednich dla najwyżej uposażonych pracowników i zniesieniem niezasłużonych przywilejów socjalnych odziedziczonych po gospodarce centralnie planowanej. Wydatki gospodarstw domowych z najwyższych grup dochodowych w znacznej części są przeznaczane na konsumpcję luksusową, silniej związaną z importem lub importochłonnością produkcji krajowej, a nawet z wydatkami ponoszonymi poza granicami kraju. Takie reformy fiskalne byłyby zgodne z polityką spójności społeczno-ekonomicznej. Do ich przeprowadzenia potrzebna jest jednak wola polityczna. Wydaje się, że czasy kryzysu mogą sprzyjać przeprowadzeniu takich reform, ponieważ łatwiej jest o uzyskanie konsensusu społecznego. Z perspektywy długookresowej jednym z głównych zagrożeń budowy innowacyjnej i kreatywnej gospodarki oraz dążenia do spójności społeczno-ekonomicznej jest kryzys demograficzny. Aktywność i kreatywność to cechy ludzi młodych. Jeśli nie zostaną niezwłocznie podjęte intensywne działania w ramach polityki prorodzinnej, w 2050 r. Polska znajdzie się w światowej czołówce krajów o najwyższej stopie ludności w wieku poprodukcyjnym i najniższej stopie ludności w wieku przedprodukcyjnym. Takie tendencje demograficzne oznaczają zwiększanie się sfery bierności zawodowej i wzrost kosztów ochrony zdrowia. Z powodu niskiej dzietności rynek pracy nie jest zasilany kreatywnymi, aktywnymi zasobami siły roboczej tworzącymi kapitał ludzki konieczny do kształtowania GOW. Rynek pracy może być wprawdzie zasilany przez dyfuzję wysoce produktywnych innowacji i imigrację zarobkową, wiąże się to jednak z obciążeniem dodatkowymi kosztami ochrony zdrowia. Imigracja powoduje poza tym problemy dotyczące dezintegracji społecznej, konfliktów kulturowo-cywilizacyjnych (zwiększa ryzyko terroryzmu). Długookresowy rachunek jej dodatkowych kosztów może być ujemny.. ZN_867_Księga.indb 58. 2012-01-10 10:05:05.

(11) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 59. Starzejące się społeczeństwo, wobec i tak już niskiej aktywności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym, tworzy presję na wysokie podatki i chroniczny deficyt budżetowy. Wiąże się z tym również osłabianie przedsiębiorczości oraz trudność z przeprowadzeniem reform fiskalnych sprzyjających wzrostowi, aktywności inwestycyjnej, efektywności produkcji i konkurencyjności gospodarki. Osłabienie przez proces starzenia się społeczeństwa przedsiębiorczości i innowacyjności musi mieć wpływ na pogarszanie się jakości życia i słabszy wzrost gospodarczy, a tym samym trudności w zmniejszaniu dystansu rozwojowego. Charakterystyczna dla Polski, mała elastyczność wydatków budżetowych, wynikająca z ustawowych i konstytucyjnych zobowiązań państwa wobec społeczeństwa i wierzycieli długu publicznego oraz z wysokiego i rosnącego w czasach kryzysu bezrobocia, ogranicza pole manewru rządu do ochrony celów związanych z rozwojem zasobów ludzkich przed wymuszoną skutkami globalnego kryzysu finansowego redukcją wydatków rządowych. Nie oznacza to jednak, że nie istnieją żadne możliwości przezwyciężania tych ograniczeń. Również w tym przypadku racjonalne podejście do rozwoju zasobów ludzkich wiąże się z koniecznością przeprowadzenia reformy finansów publicznych, zmierzającą nie tyle do obniżenia podatków, co raczej do zmiany struktury wydatków publicznych. Należy mieć na uwadze, że redukcja wydatków rządowych nie pozostaje bez wpływu na jakość usług publicznych, a tym samym na warunki rozwoju kapitału ludzkiego. Ochrona optymalnych proporcji między wydatkami gospodarstw domowych i sektora prywatnego a wydatkami publicznymi na rozwój zasobów ludzkich i modernizację kapitału ludzkiego wymaga odejścia od legalistycznego traktowania wydatków socjalnych, na ochronę zdrowia i oświatę na rzecz podejścia celowościowego. Koncepcja celowości wydatków publicznych nie może być kwestionowana na gruncie kryteriów efektywnościowych i słuszności społecznej. Podejście legalistyczne utrwala strukturę wydatków rządowych ukształtowaną pod wpływem dotychczasowego układu interesów dominujących na scenie politycznej, nieprzystającą do wyzwań kryzysowych i perspektywicznych celów rozwojowych (budowy kreatywnej i innowacyjnej gospodarki i dążenia do spójności społeczno-ekonomicznej). Osiąganie perspektywicznych celów zintegrowanego rozwoju w rozsądnym czasie nie jest możliwe w warunkach niskiej dynamiki PKB, spowolnionej kryzysem, a tym bardziej recesji. Wymaga ono albo jak najszybszego odzyskania wysokiego dynamizmu rozwojowego, albo zwiększenia udziału wydatków rządowych w PKB. Ten drugi wariant w warunkach wysokiej niepewności co do czasu trwania i skali transmisji skutków globalnego kryzysu finansowego na przebieg procesów realnych gospodarek rozwijających się i wschodzących rynków, do których należy Polska, jest obarczony olbrzymim ryzykiem utraty wiarygodności polityki gospodarczej, odpływu kapitału zagranicznego i ataku kapitału spekulacyjnego. Zwiększanie deficytu budżetowego. ZN_867_Księga.indb 59. 2012-01-10 10:05:05.

(12) 60. Michał Gabriel Woźniak. przez politykę pobudzania popytu wymaga w tej sytuacji olbrzymiej rozwagi. Kryzys sam w sobie jest przesłanką do wzrostu deficytu budżetowego, któremu nie można zapobiec krótkowzroczną polityką pobudzania popytu konsumpcyjnego, oderwaną od długookresowych celów rozwojowych, ponieważ nie musi on przecież być skierowany na produkty przedsiębiorstw najbardziej dotkniętych kryzysem. Większy popyt konsumpcyjny w warunkach otwartych rynków wiąże się z naciskiem na import, który w warunkach ostrej deprecjacji złotego podnosi koszty produkcji. Istotną kwestią makroekonomicznej polityki stabilizacyjnej jest takie pobudzanie popytu, aby nie prowadziło ono do wzrostu importochłonności, lecz ją obniżało, i nie zwiększało kosztów produkcji, lecz sprzyjało przedsiębiorczości, wykorzystaniu dostępnych rezerw produkcyjnych i wyzwalaniu bodźców do obniżania kosztów produkcji. Makroekonomiczne pobudzanie popytu nie było brane pod uwagę nie tyle ze względu na wymienione zagrożenia, co przede wszystkim ze względu na plan przyjęcia przez Polskę euro do 2012 r. i ogłoszony w związku z tym program konwergencji. Program ten nie jest jednak aktualny z uwagi na krótkowzroczną politykę kolejnych rządów, które zajmowały się walką polityczną zamiast polityką gospodarczą, budowaniem alternatywnych strategii długookresowego rozwoju, umożliwiających spełnienie kryteriów z Maastricht. Jego realizacja, ze względu na wyniszczające gospodarkę ataki spekulacyjne grożące kryzysem walutowym oraz skalę nieuchronnych kosztów kryzysu, wydaje się niemożliwa i budzi wiele kontrowersji z powodu ryzyka wzrostu związanych z tym kosztów społecznych. Nie uwzględniono w nim również kwestii dotyczących pokryzysowej architektury globalnego ładu finansowego, ewentualnych korekt kryteriów konwergencji z EMU wobec powszechnych trudności ze spełnieniem fiskalnych kryteriów z Maastricht czy celowości dwuletniego terminowania kandydackiego kraju w korytarzu walutowym RMF2 oraz skali asymetryczności cyklu koniunkturalnego strefy euro i gospodarki Polski, jaką ujawni obecny kryzys finansowy. Z przedstawionych rozważań wynika, że najmniej ryzykowną makroekonomiczną polityką antykryzysową jest ekspansywna polityka monetarna powiązana z reformą fiskalną ukierunkowaną na proefektywnościowe zmiany struktury wydatków rządowych chroniące przed powstaniem niekontrolowanego deficytu budżetowego i wzmacniające spójność społeczno-ekonomiczną. Ponieważ prowadzenie takiej polityki wymaga odważnych decyzji, godzących w istniejący układ przywilejów fiskalnych, konieczne jest ogłoszenie ogólnonarodowej kampanii przeciw kryzysowi i zagrożeniom zintegrowanego rozwoju. Równoprawnymi uczestnikami dialogu społecznego powinny być wszystkie instytucje społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza biznesu szczególnie zagrożonego skutkami kryzysu finansowego, sektora publicznego, związków zawodowych, samorządu terytorialnego, nauki, przedstawicieli mediów publicznych, pod nadzorem niezależnego arbitra reprezentowanego przez przedstawicieli niezależnych autorytetów. ZN_867_Księga.indb 60. 2012-01-10 10:05:05.

(13) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 61. naukowych i moralnych pod honorowym patronatem prezydenta RP. Takie podejście jest zgodne z procedurami negocjacyjno-konsultacyjnymi. Mają one pewne wady, lecz umożliwiają uniknięcie asymetrycznego rozłożenia kosztów kryzysu i ustalenie reguł, odkładanej przez cały okres transformacji, reformy finansów publicznych, równoważącej efektywność ekonomiczną i sprawiedliwe nierówności społeczne. Reforma ta, z uwagi na obecny kryzys i asymetryczną konkurencję w globalnym kapitalizmie, musi mieć charakter proefektywnościowy, lecz nie może tworzyć zagrożeń dla długookresowego zintegrowanego rozwoju. Nowa perspektywa finansowa państwa musi być oparta na respektowaniu i upowszechnianiu zasady subsydiarności państwa i samorządu terytorialnego. Realizowanie tej zasady jest koniecznym warunkiem spójności społeczno-ekonomicznej. Musi mieć ona zastosowanie zarówno w krótkookresowej terapii antykryzysowej, jak również w perspektywie długookresowej, międzypokoleniowej. Biorąc pod uwagę przewidywaną tendencję do przerzucania kosztów pakietu antykryzysowego na podmioty gospodarcze i grupy społeczne nieposiadające odpowiedniej siły przebicia na scenie politycznej, warto zwrócić uwagę na potrzebę respektowania zasad sprawiedliwego podziału kosztów i efektów, zgodnych z wymaganiami sprawnych rynków. Praktyczne wyznaczniki sprawiedliwości międzypokoleniowej zostały sformułowane przez J. Rawlsa [1994]. Są nimi minimum socjalne i rozsądna stopa oszczędzania, jeśli zostaną określone zgodnie z następującymi zasadami: – pierwszeństwem wolności – przymuszanie ludzi do czegokolwiek innego niż wolność jest niedopuszczalne; z tej zasady wypływa obowiązek tworzenia reguł zabezpieczających równość szans i możliwości; – dyferencją zysków z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych i z zachowaniem otwartości pozycji i urzędów dla wszystkich; zasada ta określa obowiązujący sposób postępowania państwa w celu zagwarantowania równości szans i możliwości; – zasadą minimaksu, czyli maksymalizacji społecznego minimum w dalekiej perspektywie, obejmującej także przyszłe pokolenia. Sprawiedliwość wywiedziona z bezstronności nie może się zatem ograniczać do równości szans. Jej koniecznym dopełnieniem jest zapewnienie równości możliwości. Wolna gra sił rynkowych musi być zatem korygowana przez zespół instytucji powołanych w wyniku kontraktu społecznego, nie tylko w celu umocnienia konkurencyjnego porządku, lecz przede wszystkim ze względu na naturalne pragnienia wolnych osób. Problem polega na tym, że posocjalistyczne społeczeństwo jest rozdarte wewnętrznie, naznaczone szczególnym oportunizmem. Brak wiary w możliwość sprawiedliwego ładu instytucjonalnego wpływa na niepodejmowanie poszukiwań takiej alternatywy. Z oportunizmu wynika również niepewność dotycząca możliwości kierowania się własnymi wartościami i wysoki stopień ryzyka związanego. ZN_867_Księga.indb 61. 2012-01-10 10:05:05.

(14) 62. Michał Gabriel Woźniak. z zaniechaniem hazardu moralnego uprawianego w zachowaniach oportunistycznych: „Szlachetne formy organizacyjne zakładające wiarygodność, czyli oparte na nieoportunistycznych zasadach – stają się zatem niezdolne do istnienia wskutek inwazji niekontrolowanych i bezkarnych oportunistów” [Williamson 1998, s. 77]. W posocjalistycznym ładzie instytucjonalnym demokratycznego państwa doszło do zamiany władzy pokomunistycznej nomenklatury na własność i wyłaniania się asymetrycznej konkurencji w sferze ekonomicznej i politycznej. W tej asymetrycznej konkurencji mediokracja przekształca grę polityczną w spektakl, w którym nie jest istotna rzeczowa debata o fundamentalnych problemach rozwoju jednostkowego, lokalnego, społecznego i globalnego, lecz medialne ekstrawagancje i tworzenie społeczeństwa spektaklu w imię interesów korporacji medialnych oraz elit politycznych i biznesowych [Debord 2006]. Paradoksalnie szansę przerwania tego niekorzystnego ekonomicznie i nagannego moralnie procesu deprecjacji zaufania społecznego, który wpływa na pogorszenie jakości życia, prowadzi do powstawania nierówności społecznych i zmniejsza dynamikę rozwoju gospodarczego, stwarza obecny kryzys, jednak pod warunkiem, że główni aktorzy sfery politycznej i ekonomicznej zrozumieją, jak poważne zagrożenia wynikają dla nich z asymetrycznego rozłożenia jego kosztów. Z zagrożeń tych i z potrzeby odbudowy zaufania społecznego wynika konieczność przeprowadzenia konstruktywnej debaty publicznej na temat kryzysu i zagrożeń zintegrowanego rozwoju. Wnioski z takiej debaty powinny pozwolić na odbudowę zaufania społecznego, pozytywnie wpływającą na wzrost gospodarczy. Innym chronionym przed skutkami kryzysu celem strategicznym powinno być wspieranie przedsiębiorczości i sprzyjanie rozwojowi sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Szczególne znaczenie mają przedsięwzięcia polegające na usuwaniu biurokratycznych barier przedsiębiorczości, ułatwienia w dostępie do środków z funduszy strukturalnych UE, dbałość o równoprawny dostęp do kredytów, podwyższone odpisy amortyzacyjne dla przedsiębiorstw (aby poprawić ich płynność finansową i zmniejszyć ryzyko gospodarcze). Unikanie ryzyka kredytowego w czasach kryzysu ogranicza dostęp do zewnętrznego zasilania finansowego dla sektora MŚP, dlatego konieczne są również rządowe gwarancje kredytowe dla tej grupy przedsiębiorstw. Ważnym elementem polityki spójności społeczno-ekonomicznej sprzyjającej trwale zrównoważonemu rozwojowi jest modernizacja sektora energetycznego. Warunkuje ona bezpieczeństwo energetyczne Polski i wywiązanie się ze zobowiązań w zakresie poziomu emisji gazów cieplarnianych do atmosfery, wynikających z ustaleń przyjętych przez UE. Umożliwia również korzystanie ze środków UE i tym samym ułatwia uzyskanie efektów mnożnikowych inwestycji, które tylko w części wymagają finansowania ze środków krajowych. Kryzys nie powinien. ZN_867_Księga.indb 62. 2012-01-10 10:05:05.

(15) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 63. być powodem odkładania kwestii bezpieczeństwa energetycznego i modernizacji sektora energii. 6. Wnioski Ochroną przed długookresowymi negatywnymi skutkami kryzysu powinna być rozważna polityka antykryzysowa, oparta na: – integrowaniu ogółu grup społecznych wokół polityki antykryzysowej i zagrożeń zintegrowanego rozwoju, – respektowaniu zasad sprawiedliwego podziału kosztów kryzysu i międzypokoleniowej sprawiedliwości, – respektowaniu zasady subsydiarności w polityce antykryzysowej, – egzekwowaniu spójności krótko- i długookresowych instrumentów umożliwiających unikanie zagrożeń rozwojowych, – aktywnej, spójnej makro- i mikroekonomicznej polityce antykryzysowej respektującej warunki zdrowych finansów publicznych w czasach kryzysu i zintegrowanego rozwoju, – ochronie optymalnych dla rozwoju proporcji między wydatkami gospodarstw domowych i sektora prywatnego a wydatkami publicznymi, – podejściu celowościowym do wydatków publicznych (legalistycznie utrwala bowiem odziedziczony układ przywilejów). Sprzyjająca spójności społeczno-ekonomicznej skuteczna polityka antykryzysowa wiąże się ze zdecydowanymi działaniami antykryzysowymi państwa, nienaruszającymi podstaw modernizacji infrastruktury gospodarki, dyfuzji innowacji technologicznych w wyniku napływu BIZ, rozwoju kapitału ludzkiego i odbudowy kapitału społecznego przez niedopuszczenie do przenoszenia skutków kryzysu na najsłabsze grupy społeczne i podupadłe regiony. Wobec ryzyka przewlekłego kryzysu globalnego ochrona fundamentów długookresowego wzrostu gospodarczego jest pierwszoplanowym zadaniem, podobnie jak skuteczne i pełne wykorzystanie wsparcia finansowego z funduszy UE. Koncentrowanie się na środkach polityki monetarnej, ukierunkowanej na przełamanie nadmiernej awersji do ryzyka kredytowego, zabezpieczenie płynności i dostępności tanich kredytów, nie rozwiąże problemów związanych ze spadkiem popytu i pogorszeniem się wskaźników rentowności produkcji. Konieczna jest również kontrola innowacji finansowych i przestrzeganie uczciwych reguł gry (proporcjonalne rozkładanie ryzyka). Ekspansywna polityka monetarna wzmacniana działaniami wynikającymi z prowadzenia polityki budżetowej państwa, które nie spowodują przekroczenia poziomu deficytu budżetowego i długu publicznego poza kryteria konwergencji z Maastricht, oparta na redukcji wydatków rządowych, może się okazać niesku-. ZN_867_Księga.indb 63. 2012-01-10 10:05:06.

(16) 64. Michał Gabriel Woźniak. teczna, ponieważ wiąże się z ujemnymi efektami mnożnikowymi dotyczącymi popytu globalnego. Dlatego konieczne jest neutralizowanie tych efektów popytowych przez takie zmiany w strukturze podatków, które wzmocnią popyt na produkcję krajową i równocześnie osłabią popyt na importowane dobra konsumpcyjne. Nie należy w uproszczony sposób interpretować wypychania inwestycji prywatnych przez wzrost wydatków rządowych w sytuacji, gdy sektor prywatny nie ma wystarczających bodźców do inwestowania w czasie recesji, a tam, gdzie one są, awersja do ryzyka kredytowego uniemożliwia te inwestycje. W czasie recesji właściwie kontrolowany, zwiększony deficyt budżetowy nie musi zmniejszać inwestycji prywatnych, ponieważ mogą się zmniejszać z powodu pesymistycznych prognoz dotyczących popytu nawet w warunkach niższych stóp procentowych. Nieznaczny wzrost deficytu budżetowego nie musi się wiązać z podniesieniem stóp procentowych, skoro banki obawiają się niewypłacalności niepublicznych klientów. Deficyt ten może natomiast przerwać spadek inwestycji, zatrudnienia, wycofywanie kapitału zagranicznego i deprecjację złotego, wzrost bezrobocia i spadek popytu konsumpcyjnego. Innym kierunkiem działań rządu powinno być rygorystyczne zwalczanie nieuczciwej konkurencji i wykorzystywania asymetrii informacji do osiągnięcia dominującej pozycji na rynku. Działania te mogłyby chronić gospodarkę przed atakami spekulacyjnymi, odpływem kapitału zagranicznego, a krajowych producentów – przed zatorami płatniczymi i bankructwami. Polska, tak jak większość krajów posocjalistycznych, ma duże zasoby kapitału ludzkiego, które jednak nie mogą być efektywnie wykorzystywane [Woźniak 2007, s. 57–74]. Z powodu niskich płac realnych, wysokiego bezrobocia i małej aktywności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym istnieje wysokie ryzyko odpływu do krajów wysoko rozwiniętych najlepszych pracowników, potrzebnych do przeprowadzenia modernizacji technologicznej i rozwoju sektora ICT. W tych warunkach, w wyniku problemów finansowych wywołanych kryzysem, inwestowanie w ilościowy rozwój kapitału ludzkiego może się okazać zbędnym kosztem społecznym. Najistotniejsze w rozwoju zasobów ludzkich powinno być ograniczanie paradoksów rozwoju kapitału ludzkiego i tworzenie większej liczby atrakcyjniejszych miejsc pracy. Podstawowym warunkiem spójności społeczno-ekonomicznej jest skuteczna polityka tworzenia miejsc pracy, zwłaszcza w krajach obciążonych wysokimi wskaźnikami bezrobocia. Nichęć do pracy wymaga rewizji polityki społecznej – wzmocnienia samoodpowiedzialności i zniesienia niesłusznych etycznie i niesprawiedliwych ekonomicznie przywilejów socjalnych. Rosnące ryzyko zahamowania jakościowego rozwoju kapitału ludzkiego, ograniczenia innowacyjności, spadku aktywności produkcyjnej i wzrostu obciążenia sektora rynkowego świadczeniami emerytalno-rentowymi, związane z depopulacją, wymaga prowadzenia systemowej polityki prorodzinnej. Jej głównym celem. ZN_867_Księga.indb 64. 2012-01-10 10:05:06.

(17) Znaczenie priorytetów strategii lizbońskiej.... 65. powinna być eliminacja istniejących mechanizmów dyskryminacji znacznej części kosztów tworzenia kapitału ludzkiego, związanych z procesami demograficznymi i wychowaniem młodego pokolenia. Efektywne wypełnianie przez państwo zadań wynikających z rynkowych błędów dystrybucyjnych i koniunkturalnych może być trudne w warunkach globalizacji z powodu obowiązujących regulacji ponadnarodowych. Trudności mogą również wynikać z niskiego udziału wydatków rządowych w PKB w stosunku do zakładanych wskaźników spójności społeczno-ekonomicznej, który jest wymuszony nie tylko niskim poziomem rozwoju gospodarczego i koniunkturą gospodarczą w warunkach globalnego kryzysu finansowego, ale również skłonnością do wykorzystywania liberalnych teorii ekonomicznych przez dominujące grupy interesów do realizowania partykularnych celów ekonomicznych i politycznych. Czynniki te są przyczyną dostarczania niskiej jakości dóbr publicznych i naruszania optymalnych dla zintegrowanego rozwoju proporcji między konsumpcją prywatną a publiczną. Nie mogą być jednak pretekstem do zaniechania działań. W Polsce, która jest krajem zajmującym odległe pozycje w światowych rankingach konkurencyjności, rozwój przez spójność społeczno-ekonomiczną nie może prowadzić do ograniczania długookresowej produktywności, choć może pozostawać w sprzeczności z krótkookresowymi korzyściami biznesowymi. Postulowane w głównym nurcie ekonomii, klasyczne strategie budowania przewagi konkurencyjnej wiążą się z ryzykiem asymetryczności konkurencji i komercjalizacji wszystkich sfer życia, która prowadzi do eskalacji zagrożeń w różnych wymiarach ludzkiej egzystencji. Dlatego z polityki spójności społeczno-ekonomicznej wynikają cele dotyczące modernizacji kapitału ludzkiego, jeśli sfera ekonomii ma służyć poprawie jakości wszystkich sfer życia. Rozwój zasobów ludzkich, którego znaczenie podkreśla się w Narodowych strategicznych ramach odniesienia 2007–2013, wymaga inwestowania w kapitał ludzki w celu upowszechnienia samoodpowiedzialności oraz odpowiedzialności społecznej, innowacyjności, kreatywności, rozwoju zintegrowanego, aktywności. Do przeprowadzenia tak ukierunkowanej modernizacji kapitału ludzkiego niezbędne jest wprowadzenie odpowiednich zmian instytucjonalnych i fiskalnych. Literatura Atali J. [2002], Słownik XXI wieku, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław. Castells M. [1986], High Technology, Word Development and the Structural Transformation: The Trends and Debate, „Alternatives”, nr 11. Debord G. [2006], Społeczeństwo spektaklu oraz rozważania o społeczeństwie spektaklu, PIW, Warszawa. The Lisbon Strategy for Growth and Employment [2004], report from the High Level Group Chaired by Wim Kok.. ZN_867_Księga.indb 65. 2012-01-10 10:05:06.

(18) 66. Michał Gabriel Woźniak. Piasecki R. [2003], Rozwój gospodarczy a globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Pysz P. [2008], Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rawls J. [1994], Teoria sprawiedliwości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rząd powinien gwarantować unijne projekty [2009], „The Wall Street Journal. Polska”, 23.01.2009. Williamson O.E. [1998], Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. World Economic Outlook: Financial Stress, Downturns, and Recoveries [2008], International Monetary Fund, October. Woźniak M.G. [2006a], Czy ekonomia musi być bezradna wobec zagrożeń globalnych ludzkości [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, red. S. Partycki, Wydawnictwo KUL, Lublin. Woźniak M.G. [2006b], Spójność społeczno-ekonomiczna w świetle strategii lizbońskiej [w:] Systemy gospodarcze i ich ewolucja. Bilans pierwszych lat członkostwa w Unii Europejskiej, red. S. Swadźba, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Woźniak M.G. [2007], Paradoksy rozwoju kapitału ludzkiego jako źródło nierówności społecznych. Przypadek Polski [w:] Oblicza nierówności społecznych, Wydawnictwo Psychologii Kultury Eneteja, Wrocław. Lisbon Strategy Priorities for the Development of Human Capital and the Reduction of Social Inequality in Ameliorating the Effects of the Global Crisis in Poland The author examines the sources of the global financial crisis and proves that socio-economic cohesion policy may ameliorate the effects of this crisis in Poland. To meet the competitive challenges of global capitalism and the threats that have grown out of the crisis, the author recommends that prudent stabilisation policy, strategic aims in the development of human resources and the technological modernisation of the economy be harmonised and oriented in such a way as to most fully take advantage of EU structural funds, the inflation-free expansion of monetary policy, and the maintenance of Maastricht criteria. Such policy must be supported with microeconomic incentives supporting entrepreneurship, effective and high quality public service, the fair division of the costs of the crisis and the elimination of business practices not based on honest competition. To make up for the loss in global supply resulting from the reduction of non-productive government expenditures, it is recommended that government expenditures for stimulating demand for national production be simultaneously raised. To rebuild social capital, such a fiscal policy will demand fiscal reforms to be negotiated within the framework of a national campaign for combating the crisis and threats to integrated development.. ZN_867_Księga.indb 66. 2012-01-10 10:05:06.

(19)