Ryzyko w działalności bankowej

Pełen tekst

(1)2002. Małgorzata. Kowalik. Katedra Ekonomiki I Organlzacll P...dllęblorJtw. Ryzyko W działalności bankowej l. Wprowadzenie Zmiany warunków gospodarowania, które w Polsce tworzą proces transformacji systemu ekonomicznego, wzmacniają związek między działalnością gospodarczą a instytucjami bankowymi. Sprawne funkcjonowanie gospodarki jest bowiem w bardzo dużym stopniu uzależnione od organizacji i metod działania systemu bankowego państwa. Ponadto okazuje się, że banki stanowią samodzielne ogniwo gospodarki narodowej, wywierające istotny wpływ na jej funkcjonowanie. Efektywność działalności gospodarczej, podejmowanej przez podmioty w warunkach systemu wolnorynkowego, zależy zatem od pomyślnie przebiegającej współpracy z bankami. Współpraca ta wynika ze społecznego podziału pracy. To właśnie współ czesna gospodarka, rozwijając ten podział praey, nie może funkcjonować bez sprawnego systemu bankowego. Banki bowiem przejęły wiełe czynności w zakresie gospodarki finansowej od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, są one także instytucjami dokonującymi zmian terminowych, wpływa jącymi na wiełkość transakcji i ryzyko w stosunkach pieniężnych między pożyczkobiorcą i pożyczkodawcą. Ponadto połskie banki, dokonując zmian w swoim funkcjonowaniu, powinny wzorować się na bankach zagranicznych oraz wykorzystywać ich doświadczenia w tym zakresie. Także proces transformacji całego systemu bankowego powinien być dostosowany do reguł obowiązujących w krajach zachodnich, aby Polska mogła stać się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Sprawnie działający system bankowy warunkuje bowiem i ułatwia przechodzenie do gospodarki rynkowej oraz właściwe funkcjonowanie systemu gospodarczego państwa, również w ramach struktur mię dzynarodowych..

(2) I. Małgorzata. Kowalik. 2. Teoretyczne aspekty ry%yka Doświadczenia życia codziennego oraz działalności gospodarczej wskazują, że rzeczywistość jest skomplikowana i niepewna. Ludzie biznesu mówią o ryzyku i niepewności przy zakładaniu nowych przedsiębiorstw oraz zarządzaniu już istniejącymi. Ryzyko i niepew ność przejawiają się wielorako zarówno w działal ności ekonomicznej, jak i w działalności bankowej. Wyeliminowanie ryzyka z życia gospodarczego nie jest możliwe, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną informacją i nie zawsze można trafnie przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń. Nie można też wykluczyć nieświadomych i świadomych zafałszowań w informacjach oraz w ich interpretacji. W związku z tym decyzje podejmowane na podstawie dostępnych informacji mogą mieć słabe strony. W następstwie podejmowanych decyzji ekonomicznych może nastąpić zmniejszenie potencjalnych zysków, utrata płynności finansowej i kapitału własnego, a w skrajnych wypadkach upadłość jednostki gospodarczej. W ostatecznym rachunku skutkiem ryzyka jest zjawisko negatywne, którego wyrazem jest szkoda lub strata. Jednakże pojęcie ryzyka nie może być utożsamiane wylącznie z negatywnym skutkiem każdego przedsięwzięcia, którego należy unikać bądź te ż ograniczyć do minimum. Skutek ten nic jest istotą ryzyka, ponieważ wystąpienie zjawiska ryzyka nie przesądza z góry rezultatów podję tych działaó. Istota ryzyka tkwi zatem w alternatywie: sukces lub niepowodzenie, zysk łub strata, nagroda lub kara . Ryzyko ma więc zarówno negatywne, jak i pozytywne odd zia ływanie. Z jednej strony powoduje niechęć do podejmowania ryzyka, natomiast z drugiej jest bodźcem do zwiększonego wysiłku '. Ryzyko zatem definiowane jest jako obiektywnie istniejąca możliwość poniesienia straty, szkody, niepowodzenia w wyniku realizacji zamierzonych celów działalności jednostki gospodarczej. W szerokim ujęciu ryzyko definiuje się jako: - niebezpiec zeństwo błędnych rozstrzygnięć (decyzji), - niebezpiec zeństwo niepowodzenia działania, - niebezpieczeństwo negatywnego odchylenia od celu . W Słowniku języka polskiego mianem ryzyka określa się "przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany , załeżny od przypadku; [ ... l możliwość, że coś się uda lub nie uda; [ ... l odważenie się na taką ewentualność"'. Słowo "ryzykować" w cytowanym słowniku oznacza decydowanie się na coś, ze świadomo ścią, że decyzja pociąga za sobą pewne niebezpieczeóstwo i stwarza możliwość niepowodzenia; to inaczej próbowanie szczęścia. T. Pszczołowski określa ryzyko jako "prawdopodobie'lstwo zajścia zdarzenia ocenianego negatywnie"'. Z kołei A. Ehl'lich charakteryzuje ryzyko jako. l Por. J. Świderski, Finanse baf/ku komercyjnego, Diblioteka Menedżera i Bankowca, Warsznwn 1998, s. 92-93. 2 Maly slowllikjęl.yka polskiego . Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, ,0;.822. 3 T. Pszczolowski, MaJa encyklopedia prakseologii i leorfi orgal/izacji Ossolineum, Wrocław 1978, s. 215. I.

(3) Ryzyko w. działalności. I. bankowej. "możliwość. nieuzyskania zamierzonych efektów działalności gospodarczej, poniesienia niezamierzonych strat lub nakladów wyższych od przewidywanych"'. Tak pojęte ryzyko jest nieodłączną cechą ludzkiego działania. Ryzykuje więc każdy, kto je podejmnje, a więc wiąże się z jakąkolwiek działałno ścią. Stąd też ryzyko jest przedmiotem zainteresowania wiełu dyscyplin naukowych, a w szczególności ekonomii, prawa, medycyny , psychologii, socjologii, nauk technicznych. Definicje ryzyka dotyczące tych dyscyplin nie tyłko różnią się merytorycznie między sobą, ale wypracowane w nich zostały swoistego rodzaju kierunki'. Ryzyko ujmowane od strony przyczyn określane jest jako tzw. ryzyko pierwotne , a od strony skutków jako ryzyko wtórne. Rozważania na temat istoty ryzyka w naukowej publicystyce ekonomicznej dają się jednak sprowadzić do dwóch glównych nurtów. Pierwszy z nich związany jest z teorią podejmowania decyzji, która kładzie nacisk na niepewność przyszlości w odniesieniu do przyczyn. Drugi nurt związany jest z teorią zarządzania ryzykiem i akcentuje związek z możliwoś cią chybienia celu w odniesieniu do działania'. Nurt pierwszy wywodzi się od F H. Knighta. Proponowane przez niego przyczynowe ujęcie ryzyka nawiązuje do możliwości przyporządkowania pojawieniu się pewnych zdarzeń rozkładu prawdopodobietlstwa. Jego zdaniem ryzyko następuje wówczas, gdy wynik danego dzialania lub decyzji mo że być określony za pomocą jednego z trzech rodzajów prawdopodobietlstwa: matematycznego, stochastycznego i szacunkowego. Gdy do określenia wyniku danego dzialania lub decyzji nie można natomiast użyć żad nego rodzaju prawdopodobieństwa, mamy do czynienia z niepewnością'. W polskiej literaturze przedmiotu nurt ten reprezentuje m.in. W. Samecki. W monografii poświęconej problemowi ryzyka przedsiębiorstwa pisze on: "stoimy w obliczu ryzyka wówczas, gdy podjęte przez nas dzialanie lub decyzja może być traktowana jako próba w eksperymencie podzielnym, tj. gdy jego wynik może być określony za pomocą jednego z trzech rodzajów prawdopodobieństwa, z których każdy opiera się na obiektywnej wiedzy. Wiedza ta pozwala nie tylko ustalić prawdopodobieństwo wyniku, lecz także musi usprawiedliwić przekonanie, że to, co zaszło w przeszłości, powtórzy się w przyszłości. Tak więc istotą ryzyka jest prawdopodobietlstwo, które zakłada wiedzę, a ta z kolei wyklucza niepewność"'. 4 A. Elulich, Ryzyko gospodarcze (w:] Encyklopedia organizacji i Wl'ząd'l.lmia, PWE, War· szawa 1981, s. 456-457 . s Efektywllo.U przedsięwzięć rozwojowych. pod rcd. R. Borowieckiego , TNOiK-AE w Krakowie, Warszawa-Kraków 1996, s. 73-74. fi O, Borys, Zarządzanie ryzykiem kredytowym IV baliku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 12. 7 F,H. Knight, Risk, UI/certalllly aml Profit London 1993, s. 19-20, cyt. za: G. Borys, op. cit., s.12. s W. Snmccki, RYl.yko j uiepewI/oJć w l/titllalllości przedsiębiorstwa prz.emysłowego. Warszawa 1967, s. 30, cyl. za: G. Borys, op. cil .. s. 12. I.

(4) I. Małgorzata. Kowalik. W przeciwieństwie do przedstawionego ujęcia, nurt związany z teorią zarzą dzania ryzykiem eksponuje w działaniu skutki ryzyka i ujmuje ryzyko jako możliwość negatywnego chybienia celu, ale również związaną z tym szansę jako możliwość pozytywnego chybienia celu. Innymi slowy pojęcie ryzyka interpretowane jest na podstawie wyobrażenia o tym, co ma nastąpić, przez co zdeterminowany jest stosunek ryzyka-szansy. Możliwość bezpośrednio i pośrednio wymierną, negatywnego chybienia celu, ujmuje się jako zagrożenie (niebezpieczeństwo). W celu rozróżnienia sytuacji określającej możliwość chybienia celu od sytuacji określającej możliwość negatywnego chybienia celu stosuje się niekiedy określenia ryzyka spektakularnego i ryzyka czysteg09 • Nurt ten w polskiej literaturze ekonomicznej reprezentowany jest przez B. Gruszkę i Z. Zawadzką, J. Kowalczyka oraz V. Joga i C. Suszyńskiego. Niektórzy z wymienionych autorów proponują definicję ryzyka jako "zagrożenie nieosiągnięcia zamierzonych celów",n Definiując pojęcie ryzyka projektu inwestycyjnego , stwierdza s ię natomiast, iż jest to "prawdopodobie,istwo zajścia sytuacji, że korzyść rzeczywista będzie odmienna od oczekiwanej"". W rozważaniach dotyczących tego samego problemu stwierdzono, że "ryzyko czy też niepewność charakteryzuje sytuację, w której przychody z tytulu danej inwestycji nie są z góry przewidziane z absolutną pewnością, niemniej jednak można określić zestaw alternatywnych wielkości tych przychodów oraz odpowiadające im prawdopodobieństwo ich uzyskania"'2. Szerokie ujęcie ryzyka prezentuje także J. Łopu ski stwierdzając, że termin ryzyko "może być dogodnie używany w różnych kontekstach, w których chodzi o wyrażenie możliwości, wymiernej niepewności określonych zd arzeń i skutków"". Podobnie R. Dobbins, W . Frąckowiak i S.F. Wit! okreś lają, że "ryzyko to sytuacja, gdy co najmniej jeden z elementów skladających się na nią nie jest znany, ale znane jest prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Prawdopodobietistwo to może być albo wymierne, albo tylko odczuwalne przez decydenta 14. Obydwa przedstawione nurty rozważań nad ryzykiem nie są jednak całko wicie rozbieżne. Nurty te łączy element niepewnoś ci (zagrożenia, niebezpieczetlstwa) co do przyszłości. !J M. Schulłe, jlltegratiolt ller BetriebskosIC11 in das RisikomanagemeJlt VOII Kreditillsritutell, Bd. 18 , IVicsb"dcn 1994. s. 27, cyt. za: G. Borys. op . cil., s. 13. 10 B. Gruszka, Z. Zawadzka, Ryzyko wdziałalllości balIkowej. Zabezpieczellia systemowe, Wydawnictwa Uczelniane SGB, Warszawa 1992, s. 1O,cyt. za: G. Borys, op. cil., s. 13. 11 J. Kowalczyk, Fil!DlIsefirmy , Wydawnictwa Międzynarodowej Szk o ły Zarzqdzania, Warszawa 1993,s. 97, cyt. za: G . Borys. op . cit.,s. 13. 12 V. Jog , C. Suszyll ski, Zal"lądzallie fil/allsami przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Centrum InFormacji Menedżera, Warszawa 1994, s. 18. cyt. za: G. Borys, op. cit., 5. 13. 13 J. Łopuski, Ubezpieczenia towa/'ów IV transporcie międzynarodowym (w:1 Ubelp ieczellia IV gospodarce IYllkowej ,ez. l, pod red. A. Wl)siewicza, Bydgoszcz 1994, s. 39, cyt. zn: G. Borys, op. cil .. s. 14 .. 14 R. Dobbins, W. Prąckowiak, S,F. Witt, PraktycV!e zarządzallie kapita/alllijirmy, Wydaww nictwo Panopol, Poznań 1992, s, 18.cyt. za: G. Borys, op. cil., 5,14..

(5) Ryzyko w. działalności. bankowej. I. 3. Ryzyko bankowe W literaturze przedmiotu ryzyko bankowe definiowane jest często poprzez wymienianie przyczyn występowania tego ryzyka. Wydaje się więc sluszne określanie działalności banku w zakresie transformacji środków będących w dyspozycji systemu bankowego jako podstawowej przyczyny powstawania ryzyka bankowego, polegającego na niebezpieczeństwie utraty płynnoścjl5. Z kolei w literaturze zagranicznej ryzyko bankowe określane jest jako taka sytuacja w dzialalności banku, która występuje podczas przeprowadzania transakcji i polega na tym, że bank może nie otrzymać zarówno zwrotu kapitalu,jak i może nie osiągnąć zysku za swoje zaangażowanie w tę transakcję". Istnieje wiele możliwości uczestnictwa banku w transakcjach. Może to być np. udzielanie gwarancji bankowej czy tcż ndzielanie kredytów podmiotom gospodarczym. Dzialania te zawsze obarczone są ryzykiem polegającym na tym, że dlużnik nic wywiąże się ze zobowiązań wobec banku. Istota niepewności i ryzyka bankowego jest w zasadzie taka sama jak w wypadku innych obszarów działalności gospodarczej współczesnych społe czeJ\stw. Jednakże występują zasadnicze różnice w postrzeganiu i zarządzaniu ryzykiem przez przedsiębiorców i bankowców. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że przedsiębiorcy akceptują ryzyko jako nieodlączny element dzialalności gospodarczej i skupiają uwagę glównie na kontrolowaniu rezultatów podejmowanej działalności oraz maksymalizowaniu ich, uwzględ niając występujący poziom ryzyka gospodarczego. Inwestorzy podejmujący dzialalność gospodarczą ponoszą także większą osobistą odpowiedzialność za wyniki ekonomiczne. Bankowcy natomiast określają cele ekonomiczne zgodnie z opracowanym planem oraz próbują kontrolować i utrzymywać ryzyko bankowe na ustalonym wcześniej poziomie. Unikają oni także sytuacji, które zmuszalyby do podejmowania osobistej odpowiedzialności za ponoszone ryzyko". Należy pamiętać, że same banki określane są bardzo często jako instytucje do transformacji ryzyka. Wiąże się to z ich rolą jako pośredników finansowych między podmiotami dysponującymi nadwyżkami finansowymi a podmiotami odczuwającymi niedobory finansowe. Podmioty gospodarcze, dysponując niewykorzystanymi środkami, dążą do takiej ich lokaty, która zapewnialaby im nie tylko odpowiednie korzyści w postaci odsetek, ale także zabezpieczyła przed stratami wynikającymi z umieszczenia tych środków u malo pewnego kredytobiorcy. Udzielenie kredytu pojedynczemu kredytobiorcy wiąże się z dużym ryzykiem. Przekazanie natomiast tych środków clo banku, który 15 Por. W.L. Jaworski, Z. Krzyżkicwicz, B. Koshiski, Banki. Rynek, operacje, polityka, Poltcxt, Warszawa t 996, s. 253. 16 R.K. Wclls, Bank Risk Management - A Practical Guide, "Business Credit", Junc 1997,. s.16-20. 17 Por. D.K. Sarasvalhy. A. Herbert Simon, L. Lavc, Pel'ceivi1!g and Mallaging Business Risks: DiJfel'cllces bc/weclI Entl'cprcncul's and Bankcl's, "Jamnal af Ecanamic Bchaviar and Organizatiall". January 1998, s. 207-225..

(6) I. Małgorzata. Kowalik. udziela wielu kredytów, zmniejsza to ryzyko w ogromnym stopniu. Wynika to z faktu, że w strukturze całości portfela wielu kredytów występują sytuacje, gdy pojedyncze ryzyka są od siebie niezależne (rozrzut ryzyka), są ze sobą skorelowane (kumulacja ryzyka), czy też są ze sobą skorelowane negatywnie (kompensacja ryzyka)". Wielkość ryzyka bankowego zależy od wielu wzajemnie powiązanych czynników. Większość z nich jest niezależna od działań banku. Są to m.in.": - czynniki ogólnogospodarcze: polityka gospodarcza państwa, polityka banku centralnego, stopa inflacji, zadlużenie budżetu, sytuacja ekonomiczna jednostek gospodarczych, - czynniki społeczne: zachowania klientów banku, skłonność do oszczę. dzania, - czynniki polityczne: tendencje i wydarzenia, mające wplyw na sytuację społeczno-gospodarczą,. - czynniki demograficzne: struktura łudności, stopa bezrobocia, - czynniki techniczne: stan infrastruktury. W łiteraturze przedmiotu zwraca się uwagę na zwiększenie się w kolejnych latach - zarówno w rozmiarach absolutnych , jak i względnych - ryzyka w działalności bankowej. Na poziom ryzyka bankowego istotny wpływ wywierają także, oprócz wymienionych czynników zewnętrznych, wewnętrzne uregulowania działalności banków. Jak wynika z praktyki gospodarczej, wiele banków poniosło w ostatnich latach znaczące straty na skutek załamania się wewnętrz nych systemów nadzoru i kontroli działalności bankowej. W raporcie opublikowanym przez Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego wyróżniono siedem obszarów uznanych jako przyczyny za łamania się wewnętrznych systemów kontroli w bankach. Należą do nich 20 : - zmieniające się środowisko działalności gospodarczej i bankowej, - nowy personel, - zreformowany system informatyczny, - szybki wzrost działalności gospodarczej, - postęp techniczny, - nowe branże i produkty działalności gospodarczej, - rozwój zagranicznych operacji finansowych. Oprócz wymienionych czynników , wywierających wpływ na występowanie ryzyka w działałności bankowej, istotną rolę odgrywają także nowe tendencje na międzynarodowych rynkach finansowych, powodujące wzrost ryzyka i niepewności. Dużą rolę odgrywa liberalizacja, czyli celowe znoszenie przez wła dze ograniczeń w funkcjonowaniu rynków finansowych, która rozszerzyła możliwości działania banków i innych podmiotów finansowych, w tym także 18. W.L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, op. cit .. s. 11-12.. Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe - uwagi ogóhw Iw:l WspółczesllY balik, pod red. WL Jaworskiego, PoHexl, Warszawa 1998, s. 308. 20 E. Talmor, T. Sharona, Regulators U/lite 011 Risk. "Bnnker", Fcbruary 1998, s. 69-70. 19.

(7) Ryzyko. IV dzialalności. bankowej. I. z zagranicy. Zniesienie bezpośrednich ograniczeń w transferze kapitałów oraz internacjonalizacja działalności przyczyniły się do wzrostu rozmiarów transakcji w walutach obcych, co w efekcie doprowadziło do większego zagrożenia ryzykiem walutowym21 • Wzrost znaczenia ryzyka stopy procentowej był natomiast w istotnym stopniu wynikiem deregulacji, tj. zniesienia urzędowych ograniczel\ w kształtowa niu się stóp procentowych. Wiązało się to także z przejściem w polityce pieniężnej od koncepcji keynesizmu do monetaryzmu, w której stopy procentowe są wielkością wynikową sterowania podażą pieniądza. Do zwiększonej skali wahań stóp procentowych przyczyniła się także konieczność finansowania rosnących deficytów budżetowych. Większe wahania kursów walutowych znajdują również odzwierciedlenie w zmienności stóp procentowych. Nastąpił także rozwój sekurytyzacji, czyli zabezpieczenie należności papierami wartościowymi, w tym przede wszystkim rozwój formy sekurytyzacji bez udziału banku, która połega na tym, że ryzyko i koszty są ponoszone wyłącz nie przez depozytariusza i inwestora. Spowodowało to, że banki straci!y potencjalnie najlepszych klientów, gdyż dobre firmy mogą bezpośrednio finansować się na rynku. Z pośrednictwa banku nadal chcą korzystać firmy o gorszym bonitecie, z których finansowaniem związane jest większe ryzyko. W konsekwencji prowadzi to do pogarszania się portfela kredytowego banków. Oprócz tego globałizacja rozszerzyła krąg uczestników rynków finansowych, a deregulacja na rynkach lokalnych zwiększyła możliwości ich działania. W efekcie trendy te przyczyniły się do zintensyfikowania konkurencji na rynku usług finansowych, nie tyłko ze strony innych banków (krajowych i zagranicznych), ale także pozostałych pośredników finansowych. Rosnąca konkurencja została także uznana przez Bazylejski Komitet za powód do rozszerzenia wymagali kapitałowych obowiązujących tylko banki, także na inne instytucje pośrednictwa finansowego. Okazuje się bowiem, że instytucje te, prowadząc działalność podobną do działalności bankowej, podejmują takie samo ryzyko. Stwierdzono również, że zakres ryzyka ponoszonego przez banki, a także przez pośredników finansowych, zmieni! się ze względu na skład i złożoność, towarzyszyła temu również zmiana metodologii określa nia ryzyka22 • Na skutek rosnącej konkurencji ograniczone zostały także możliwości wyboru klientów przez bank, a ponadto doprowadziło to do obniżania marż, często nie pokrywających rosnącego ryzyka. Zmniejszyły się również możli wości banków w zakresie rełatywnie taniego refinansowania się, co wynika z przekształceJ\ w strukturze depozytariuszy banku. Zmiana struktury kłientów banku polega przede wszystkim na wzrastającym znaczeniu klientów instytucjonalnych, profesjonalnie zarządzających powierzonymi im funduszami (emerytalnymi, ubezpieczeniowymi, inwestycyjnymi) i stawiających większe 21 22. Por. Z. Zawl.ldzka, UY'lyko bankowe .. " s. 309-310. M. Taylor. BASLE Comilfee. "Finnncial Rcgulation Report". Octobcr 1998, s. 3-4..

(8) I. Małgorzata. Kowalik. wymagania w kwestii wysokości oprocentowania. Wzrasta także liczba prywatnych klientów banku, mających zwiększone wymagania i zmieniających swoje strategie w zakresie form lokowania depozytów w zależności od potrzeb i kształtowania się sytuacji rynkowej, nie wahających się, w razie potrzeby , przed zmianą banku. Pogmszaniu się portfela kredytowego na rynku krajowym towarzyszy rosnące ryzyko w obrotach z zagranicą, na skutek wzrostu liczby państw zadłużonych".. Rozwój nowych rodzajów produktów bankowych, w tym przede wszystkim transakcji za pomocą instrumentów pochodnych, pozwala bankom z jednej strony na zwi ększenie rozmiarów działalności i zabezpieczenie się przed ryzykiem, a z drugiej powoduje powstawanie ryzyka nowego rodzaju, w stosunku do którego banki nie dysponują dostatecznie zweryfikowanymi metodami jego pomian\ i zarządzania. Wprowadzenie w bankach elektronicznych systemów przetwarzania danych, w tym systemów umożliwiających przeprowadzanie statystycznych analiz, umożliwiło pozyskiwanie dodatkowych informacji, które są niezbędne w zarządzaniu współczesnym bankiem. Stosując nowoczesne systemy przetwarzania danych , banki uzyskują informacje o potrzebach i oczekiwaniach klientów i dzięki temu mogą sprostać wymaganiom rynku . Banki dysponują wieloma narzędziami służącymi do przeprowadzania analizy klientów, jednakże postęp w dziedzinie info rmatyki przebiega w bardzo szybkim tempie, dlatego niezbędne jest ciągłe uaktualnianie posiadanych elektronicznych systemów przetwarzania danych . Poza szerokim zastosowaniem tych systemów do pozyskiwania informacji o klientach, a tym samym do poprawy współpracy z nimi, w bardzo dużym stopniu systemy te są pomocne w zarządzaniu ryzykiem bankowym" . Uzałeżnienie banków od elektronicznych systemów przetwarzania danych powoduje jednak, że nawet krótkotrwałe zakłócenia w tym systemie mogą być przyczyną istotnych trudności także w dużych i wiarygodnych bankach. Podkreśla się, że wprowadzenie nowoczesnych usług bankowych, które dokonywane są przez telefon łub Internet, naraża bank na tzw. ryzyko transakcji. Ryzyko to jest najbardziej rozpowszechnionym typem ryzyka bankowego, związanego z wprowadzaniem tych u sług (PC banking). Eksperci zwracają również uwagę na du żą wrażliwość elektronicznych systemów przetwarzania danych na wirusy komputerowe, czy też zagrożenie w wypadku ataków terrorystycznych" . Wymienione tendencje powodują zwiększoną niestabilność światowego systemu finansowego. Eksperci ostrzegają przed tzw . efektem domina, tzn. przed sytu acją, w której załamanie jednego, nawet stosunkowo niewi ełkiego elementu w światowym systemie finansowym, na skutek panicznej reakcji łmlPor. Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe ... , s. 310. P. Fabri s,Advtlllced Navigation, "CIO" , 15 May 1998, s. 50-55. 25 Occ Jssues Ouidallce 011 PC Banking Risks; "ABA Bank Compliancell , October 1998, s. 5. 23 24.

(9) Ryzyko. IV działa/Ilości. bankowej. I. cuchowej kolejnych użytkowników może spowodować poważne zakłócenia w całym systemie. Wzajemnie powiązany międzynarodowy system finansowy staje się coraz bardziej wrażliwy na kryzysy. Wszystkie te czynniki wskazują, że obecnie niepewność na rynkach finansowych jest duża i stale rośnie. Powoduje to konieczność szerszego zajęcia się tematem ryzyka, określenia jego rodzajów i metod zapobiegania2•.. 4. Formy ryzyka bankowego Dzialalność banku, polegająca na konieczności transformacji posiadanych środków (które początkowo były przeznaczone tylko dla określonego klienta) na kredyty dla licznych klientów stwarza wiele niebezpieczel\stw dla działal ności banków21 : - występuje zagrożenie wcześniejszego odebrania środków z banku przez klientów, niż zostalo to ustalone w umowie. Wówczas może się okazać, że bank nie dysponuje dostateczną ilością środków koniecznych na dokonanie tej. wyplaty. Oczywiście bank móglby odmówić tej wyplaty jako niezgodnej z umową. Faktycznie jednak jest to niemożliwe, gdyż podważaloby to jego dobre imię i mogłoby wywrzeć wpływ na przekonanie spoleczne o zdolności płatniczej tej instytucji. Dłatego też bank z reguły wyraża zgodę na taką operację, obciążając jedynie klienta pewnymi dodatkowymi kosztami; - istnieje niebezpieczeństwo, że kredytobiorca nie spłaci kredytu w ogóle lub uczyni to w terminie późniejszym, bądź spłaci kredyt w mniejszej kwocie niż została uzgodniona w umowie. Zagrożenie to jest zwiększone, gdyż transformacja polega na gromadzeniu środków od wielu kredytodawców, a kredyty udzielane są znacznie mniejszej liczbie kredytobiorców; - ryzyko banku komercyjnego wiąże się nie tylko z ryzykiem udzielania każdego pojedynczego kredytu, ale także z ksztaltowaniem się calej struktury aktywów banku. Oczywiście ryzyko każdego klienta jest mniejsze, gdy gromadzi pieniądze w banku, niż gdy udziela pożyczki pojedynczemu kredytobiorcy. Niemniej jednak niewłaściwa struktura pasywów i aktywów stanowi określone niebezpieczeństwo dla banku. Właściwe rozwiązanie w tej dziedzinie, a także istnienie gwarancji międzybankowych, może być dodatkowym zabezpieczeniem klienta banku przed stratą majątkową poniesioną przez bank z powodu nieudanej pojedynczej transakcji. Tak więc podstawowe ryzyko w zakresie gospodarowania wiełkością aktywów i pasywów wiąże się z transformacją terminów tych operacji. Inne terminy przyznawania kredytów niż terminy lokowania depozytów oznaczają operacje, które muszą mieć dodatkowe zabezpieczenie w funduszu rezerwowym czy gwarancjach innych banków;. 26 27. Por. Z. Znwadzk., Ryzyko ba"kowe ... , s . 311. W.L. Jaworski , Z. Krzyżkiewicz . B. Kosinski, op. dl., s. 253..

(10) I. Małgorzata. Kowalik. - ryzyko zmiany oprocentowania powstaje wówczas, gdy w operacjach aktywnych i pasywnych zmiany w oprocentowaniu nie są zsynchronizowane zarówno pod względem wysokości procentu, jak i terminu. Zależy to także od tego, czy operacje bankowe są związane ze stałą, czy też ze zmienną stopą procentową. Na przykład ogółne podwyższenie oprocentowania w wypadku, kiedy równocześnie została zawarta umowa kredytowa o stałym oprocentowaniu, może doprowadzić do trudności finansowych, jeśłi równocześnie operacje pasywne będą powiązane z oprocentowaniem zmiennym (dotyczy to zwłasz cza wkładów oszczędnościowych). Bank zabezpiecza się przed tym, zatrzymując odpowiednie papiery wartościowe o stalym oprocentowaniu2'; - niepożądana zmiana kursu walutowego może znacznie pogorszyć wynik osiągany przez bank,jeżełi jest on zobowiązany do wykonania zlecenia klienta po innym kursie, niż to było w momencie powstania umowy. Konsekwencje takiej zmiany kursu wałutowego załeżą w dużym stopniu od różnicy kwotowej między płatnościami a wpływami w tej walucie. Przy zmieniającym się z dnia na dzień kursie walutowym, w codziennych czynnościach nawet przy ogólnym kompensowaniu się operacji z tytułu należności i zobowiązań mogą powstać straty w banku. Z przedstawionych rozważań wynika, że z punktu widzenia rodzaju działałności prowadzonej przez bank można wyróżnić takie rodzaje ryzyka bankowego,jak ryzyko utraty płynności , ryzyko kredytowe oraz ryzyko wałutowe 29 . Klasyfikacja rodzajów ryzyka typowo bankowego jest jednak trudna. Wynika to ze złożoności roli banków w funkcjonowaniu współczesnej gospodarki, a także z jednoczesnego i wzajemnego oddziaływania poszczególnych rodzajów zagrożeń na sytuację banku. W zależności od przyjętego czasu przeprowadzania analizy, ryzyko występujące w działalności bankowej można podzielić na ryzyko strategiczne oraz ryzyko operacyjne 30 • Ryzyko strategiczne to ryzyko wpływające na długookresową zdołność konkurencyjną banku. Zwraca się przy tym uwagę przede wszystkim na ryzyko związane ze strukturą właścicieli (akcjonariuszy) banku ijego zarządu. Ryzyko wynikające ze struktury właścicieli polega na zagrożeniu, że właściciele nie mogą lub nie chcą wyposażyć banku w kapitał niezbędny do sprawnego funkcjonowania. Ponadto właściciele banku i zaangażowany przez nich zarząd podejmują wiele decyzji strategicznych, wywierających istotuy wpływ na dalszą działalność banku i jego zagrożenie ryzykiem. Najważniejsze spośród tych decyzji to wybór obszarów działania, struktury organizacyjnej, systemu płano wania i kontroli, systemu ełektronicznego przetwarzania danych, a także udziałów w innych firmacll. Jednoznaczne oddzielenie ryzyka strategicznego i operacyjnego nie jest całkowicie możliwe, gdyż granica między nimi jest Ibidem_ s. 254. M. WierLbńska, Ryzyko w gospodarce rynkowej HI okresie tramfol'macji systemowej, Wydawnictwo UMCS,Lublin 1996,s. 91. ;!O Z. Zawndzka, Zarzqdzanie ryzykiem IV balik" komercyjnym, Pollcxt, Warszawa 1996, s. 13. 28. 29.

(11) Ryzyko w dzialalno,ici bankowej. I. stosunkowo płynna, Ryzyko strategiczne znajduje odzwierciedlenie w działal ności operacyjnej banku i skutki jego oddziaływania są praktycznie nie do odróżnienia od skutków wystąpienia ryzyka operacyjnego, Wyniki osiągnięte w danym roku z działalności operacyjnej mogą natomiast wpływać na decyzje dotyczące dłuższego czasu, Zwrócenie uwagi na zagrożenia strategiczne ma na celu podkreślenie ich znaczenia dla dalszej działalności operacyjnej", Do ryzyka operacyjnego można zaliczyć 32 : - ryzyko w obszarze finansowym, określane jako ryzyko typowo bankowe i mające zasadnicze znaczenie przy zarządzaniu ryzykiem w działalności bankowej, - ryzyko w obszarze techniczno-organizacyjnym, występujące w różnych rodzajach przedsiębiorstw, Ryzyko występujące w obszarze finansowym można podzielić na dwie główne grupy: - ryzyko wyniku, - ryzyko płynności. Ryzyko wyniku to niebezpieczellstwo nieosiągnięcia przez bank zapłano wanego rezultatu, Do ryzyka wyniku występująccgo w obszarze finansowym można zaliczyć 33 : l) ryzyko związane z partncrem transakcji, czyli niebezpieczeństwo, że bank nie osiągnie założonego wyniku na skutek częściowej łub całkowitej straty, wynikającej z niewywiązywania się ze swoich obowiązków przez partnera transakcji lub pogorszcniajego standingu (bonitetu), Ryzyko to określane jest w literaturze jako ryzyko niewypłacalności dłużnika banku, ryzyko podmiotowe, adresowe łub bonitetu, Do tego rodzaju ryzyka zalicza się: a) ryzyko podmiotowe z tytułu transakcji bilansowych, czyli ryzyko, na które narażony jest bank w wypadku: - niespłacenia przez kredytobiorcę zaciągniętych kredytów (ryzyko kredy-. towe), - straty z powodu spadku kursu notowanych na giełdzie skryptów dłużnych, na skutek pogorszenia się standingu ich emitenta, - utraty wartości posiadanych udziałów w innych firmach, - niewypłacania dywidendy przez firmy, w których bank ma udziały, - spadku kursu posiadanych akcji; b) ryzyko podmiotowe z tytułu transakcji pozabilansowych tradycyjnych, a więc udzielonych gwarancji i poręczeń, c) ryzyko podmiotowe z tytułu transakcji pozabilansowych instrumentami pochodnymi (swapowych, terminowych, opcyjnych itp,), polegające na niewywiązaniu się ze swoich zobowiązań partnera pierwotnej transakcji. Ibidem, s. 14. Z. Zawadzka, Ryz.yko bankowe ... , s. 304. 33 Ibidem, s, 305-306,. 3\. 32.

(12) I. Małgorzata. Kowalik. z tym konieczności pozyskania przez bank nowego partnera po koszcie; 2) ryzyko cenowe, określane także jako rynkowe, którego przyczyną jest niekorzystne dla banku kształtowanie się na rynku cen instrumentów finansowych, tj. stóp procentowych, kursów walut i kursów akcji. Mogą występować różne rodzaje tego ryzyka: a) ryzyko cenowe z tytułu transakcji bilansowych, w tym: - ryzyko stopy procentowej, spowodowane niekorzystnymi tendencjami w zakresie rynkowych stóp procentowych, - ryzyko spadku cen metali szlachetnych, - ryzyko walutowe, - ryzyko spadku kursu akcji, wynikające z ogólnego pogorszenia się indeksu giełdowego, a nie sytuacji danej firmy, b) ryzyko cenowe z tytułu transakcji pozabilansowych, a więc operacji swapowych, terminowych i opcyjnych. Ryzyko w obszarze techniczno-organizacyjnym można podzielić na: - ryzyko o charakterze personalnym, związane z kwalifikacjami zatrudnionego personelu, - ryzyko o charakterze organizacyjnym, które może wynikać z niewłaści wej struktury organizacyjnej, zasad funkcjonowania kontroli wewnętrznej, planowania księgowości, współdziałania między poszczcgólnymi działami itp., - ryzyko o charakterze rzeczowo-technicznym, wynikające z posiadanego przez bank wyposażenia tcchnicznego i możliwości przeprowadzenia operacji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania, np. pojemność i rodzaj operacji możliwych do przeprowadzenia za pomocą systemu elektronicznego przetwarzania danych, niezawodność tego systemu. Do różnych rodzajów ryzyka w obszarze techniczno-organizacyjnym zalicza się m.in.: - ryzyko z tytułu odpowiedzialności banku, np. za błędy w doradzaniu klientom, w zarządzaniu majątkiem lub w prospekcie emisyjnym, - ryzyko związane z obrotem płatniczym, np. błędne wypełnienie zleceń płatniczych, realizacja sfałszowanych czeków, - ryzyko zniszczenia majątku banku na skutek klęsk żywiołowych lub kra-. i. W związku. wyższym. dzieży,. - ryzyko zaklócell w systemie elektronicznego przetwarzania danych. Ze względu na największe znaczenie dla działalności bankowej wyróżnia się najczęściej ryzyko płynności, ryzyko kredytowe i ryzyko rynkowe (do którego zalicza się ryzyko stopy procentowej, ryzyko walutowe i inne rodzaje ryzyka cenowego)".. 34/bidem. s. 306-307..

(13) Ry,yko w działa/Ilości bankowej. I. 5. Wnioski I uogólnienia Zmieniająca się sytuacja gospodarcza, na którą ma wpływ dynamicznie przebiegający proces transformacji, spowodowała, że stosunki między bankami a podmiotami gospodarczymi staly się bardziej napięte i wzrosło ryzyko wystę pujące w tych kontaktach. W związku ze zwiększaniem się ryzyka związanego z prowadzeniem dzialalności gospodarczej istotnego znaczenia nabiera tradycyjnie występujące i nieodłącznie związane z działalnością banków ryzyko. bankowe. Banki bowiem znalazły się w zupełnie nowych i znacznie trudniejszych warunkach działania. Z tego względu zaistniała potrzeba zmodyfikowania sposobu zarządzania bankiem i zastosowania precyzyjniejszych niż poprzednio instrumentów zarządzania ryzykiem bankowym. Sprawą istotną stalo się nie tylko rozwijanie działalności bankowej odpowiednio do chłonności i wymogów rynku, ale także oferowanie klientom nowych usług, produktów i innych udogodnie!\. Dużego znaczenia nabrało również dokładne opracowanie przez bank zamierzonych posunięć, analizowanie ich oczekiwanych i rzeczywistych efektów, ocenianie wielkości ponoszonego ryzyka, ograniczanie go oraz szukanie wystarczających zabezpiecze!\. Ponadto banki jako instytucje zaufania publicznego zobowiązane są, w znacznie większym stopniu niż inne przedsiębiorstwa , do utrzymywania wysokiego poziomu bezpieczeństwa i solidności w swych operacjach. Dlatego istotne jest dokładne poznanie czynników i przyczyn występowania ryzyka bankowego oraz określenie form i wysokości ponoszonego ryzyka. Pozwala to bowiem bankom na podejmowanie trafnych decyzji finansowych, umożliwia jących utrzymywanie ryzyka bankowego na bezpiecznym poziomie. Należy też zwrócić uwagę, że Polska, zamierzając wej ść w struktmy europejskie, powinna opierać się na osiągnięciach pat\stw zachodnich dotyczących transformacji systemów bankowych. Okazuje się bowiem, że problemy, z jakimi spotykają się te pmlstwa, stanowią zagrożenie także dla polskiego systemu bankowego. Dlatego też należy ciągle analizować sytuację występującą w światowym systemie finansowym oraz wykorzystywać nowoczesne rozwią zania proponowane przez międzynarodowe organizacje, np. Bazylejski Komitet. W ten sposób można próbować zapobiegać kryzysom lub minimalizować ich negatywne skutki. Stanowi to również szansę uniknięcia trudności zwią zanych ze wzrostem ryzyka w działalności bankowej. Literatura. Borys G". Zarządzallie. ryzykiem kredytowym tv baliku, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-. szawa 1996. Ejeklywllm'ć pr,edsięwzięć. rozwojowych, pod red. R. Borowieckiego, TNOiK-AB w Krakowie, Warszawa-Kraków 1996. Encyklopedia orgl/nizacji i zarzqdzania, PWE, Warszawa 1981..

(14) I. Ma/gOl·zala Kowalik. Fabri, P., Advallced Navigalioll, "CIO", 15 May 1998. Jaworski W.L., Krzyżkiewicz Z., Kosiliski B., Banki. RYllek, operacje, polityka, Poltext, Warszawa 1996. Maly slolVllikjęzyka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Occ {ssues Guidallce Oli PC BalIkilIg Risks, "ABA Bank Compl iance", October 1998.. Pszczolowski T., Mata encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wroclaw 1978.. Sarasvathy D.K .• Herbert Simon A., Lave L., Perce;villg al/d MalIagilIg Busbless Risks: Differellces hetwecl! Elllreprelleurs mul Ballkers, ,,Joumal ef Economic Behavior and Organization", January 1998. Świderski J., Finanse banku kom ercyjnego, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa. 1998. Talmor E., Sharona T ., Regll/ators VIIile Oli Risk, "Banker", February 1998 . Taylor M., BASLE Comiuee, "Fi"oncial Regulation Report", October 1998. Wells R.K., Balik Risk Mallagemen/- A Prac/ical Guide, "Business Credit", June 1997. Wierzbllskn M., Ryzyko w gospodarce rynkowej HI okresie trans/onllaeji systemowej. Wydawnictwo UMCS, Lublin 1996. Wspólczeslly balik, pod red. W.L. Jaworskiego, PolteXl, Warszawa 1998.. Zawadzka Z., Zarządz.anie ryzykiem lV baliku komercyjnym, PoJtext, Warszawa 1996.. Risk in Banking The changing economic conditions in Poland caused by the systemie tl'ansformation have exertcd a significant influence on the Iioks between economic activity and banking institutions. In the new ecoJlomic conditions, relationships belween banks and other economic entities have become extremely tense, and the level af risk involved has increased. As the risk involved in economic activity has increased, bank's risk, a ubiquitous faclor in banking, hus taken on very great significance. lt is very important to understand Ihe nature of bank's risk, why it occurs and the forms it takcs. ]t plays, afler all, an. important role in Ihe management af modern banks. Poland, as it prepares to joio the European Uuion , should take advantage of the solutions tlrat Western countries have adopted in transforming their banking systems. By. using Western experience, Poland couId avoid the problems and crises these countries faced befoce they overhauled their banking systems.]t would olso present an opportunily to avoid. the difficulties connected with increased risk in bunking..

(15)