Zastoisko zbąszyńsko-nowosolskie

Zastoisko zb¹szyñsko-nowosolskie

Andrzej Kraiñski*

S u m m a r y. Ice–marginal deposits are characterised both by their specific geological structure and large extent. They can be used as correlation levels because of the horizontal layout of the top surface. The describet Zb¹szyñ–Nowa Sól ice–marginal lake is situated between two ice–marginal valleys (Warsaw–Berlin Ice Marginal and G³ogów–Baruth Ice Marginal Valleys), near the bight of the river Odra to the north from Nowa Sól and futher north up to Miêdzyrzecz. Ice–marginal deposits are represented by clays and silts. Some organie deposits dated from the Eemian Interglacial can be locally found in the base of the deposit. Hence, the age of the ice–marginal should be linked with the end of the North Polish Glacion up to maximum ice-sheet expension invasion of the Vistulian Glacion (GIVmax).

Key words: ice–marginal lake, Vistulian, West Wielkopolska

Do istotnych elementów budowy geologicznej obszarów obejmowanych transgresjami l¹dolodów nale¿¹ jeziora pro- oraz ekstraglacjalne. Typowymi osada-mi s¹ w nich mu³ki, a tak¿e i³y warwowe. Znalaz³o to odbi-cie w literaturze, np. Lindner (1971, 1978, 1984), Lindner, i in., (1982), Koz³owska (1982), Ró¿ycki (1972,

1978), Po¿aryski & Mojski (1987), Makowska (1986) i Drozdowski (1980). Niektóre z zastoisk wesz³y do kanonu tej problematyki, jak choæby zastoisko Dolnej Nidy, koniecpolskie (Czarnik, 1966), czy te¿ najbardziej znane zastoisko war-szawskie (Ró¿ycki, 1967; Merta, 1978).

W pracy tej nie rozwa¿ano problemu genezy osadów (Merta, 1986, 1991; Gruszka & Zieliñski, 1993), ale zasygnalizowano wystêpowanie osa-dów zastoiskowych na stosunkowo du¿ym obszarze o s³abo rozpoznanej w sensie stratygra-ficznym budowie geologicznej.

W du¿ych zastoiskach obserwuje siê charak-terystyczny, niemal poziomy uk³ad warstw, przy stosunkowo niewielkich deformacjach, jak te¿ rozciêcia erozyjne. Pozwala to traktowaæ zastoiskowe osady jako poziomy korelacyjne, tym bardziej, ¿e s¹ one stosunkowo ³atwe do identyfikacji, zarówno w badaniach tereno-wych, jak i podczas analizy profilów archiwal-nych.

Autor jest zdania, ¿e zastoisko zb¹szy-ñsko-nowosolskie swoim zasiêgiem obejmuje obszar dwóch Pradolin (Warszawsko-Berliñ-skiej i G³ogowsko-Barudzkiej) wraz z ich oto-czeniem (ryc. l). Bardzo prawdopodobna rozci¹g³oœæ osadów zastoiskowych w linii N–S wynosi co najmniej 90 km. Granicê po³udniow¹ stanowi¹ Wzgórza Dalkowskie z rejonem G³ogowa w³¹cznie (Kotowski & Kraiñski, 1997d). Natomiast granica pó³nocna przebiega nieco na pó³noc od Miêdzyrzecza. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych jest znaczna i lokalnie prze-kracza nawet 40 m. Pomimo tak znacznych roz-miarów osady te nie by³y dotychczas opisywane

(np. Lindner i in., 1995; D¹browski, 1990; Stanis³awczyk, 1975).

W Pradolinie G³ogowsko-Barudzkiej w sp¹gu i³ów i mu³ków zastoiskowych spotyka siê osady organiczne (Kraiñski, 1987), które w Katarzynowie zosta³y

opracowa-698

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 8, 2002

*Uniwersytet Zielonogórski, Instytut Budownictwa, ul. Podgórna 50, 65-246 Zielona Góra

0 5 km ¯agañ Zielona Góra Wróblów S³awa Katarzynów Nowa Sól G³ogów Nowogród Bobrzañski Kargowa Sulechów Œwiebodzin Babimost Wolsztyn Zb¹szynekRyc. Zb¹szyñ

3 Ryc. 2 WARSZAWA 2 0_° 50_° Miêdzyrzecz Trzciel Bytom Odzrzañski W Y S O C Z Y Z N A L E S Z C Z Y Ñ S K A B A R U D Z K A W Z G_{Ó R Z A} D A L K_{O W S} K I E P R A D O L_{I N A} G £ O G O W_{S K O –} W A £ Z I E L O N O G Ó R_{S K I} P R A_{D O L} I N A W A R S Z A_{W S K O} – _{B E R L I Ñ S K A} Cigacice W Y S O C Z Y Z N A L U B U S K A O B N I ¯ E N I E O B R Y

granice jednostek morfologicznych

limits of morphological units

maksymalny zasiêg l¹dolodu Wis³y

range of the Vistulian ice-sheet

granice zastoiska zb¹szyñskiego

limits of the Zb¹szyñ ice-marginal lake

przekroje geologiczne

geological cross-sections

Ryc. 1. Mapa sytuacyjna Fig. 1. Situation map

ne palinologicznie, z datowaniem na interglacja³ eemski (Kuszell & Sza³ajdewicz, 1997). Osady interglacjalne s¹ oddzielone od zastoiskowych 10–20 metrowej mi¹¿szoœci warstw¹ piasków. Lokalnie (ryc. 2) strop osadów eemskich jest rozciêty na g³êbokoœæ siêgaj¹c¹ 25 m (do rzêdnej –10 m n.p.m.).

Sumaryczna mi¹¿szoœæ zastoiskowych mu³ków i i³ów w rejonie Nowej Soli dochodzi do 40 m. S¹ one wyraŸnie dwudzielne. Warstwa je rozdzielaj¹ca (piaski drobne i pia-ski pylaste) jest jednak nieci¹g³a, a maksymalna jej mi¹¿szoœæ osi¹ga 10 m.

Powierzchnia stropowa serii zastoiskowej wykazuje znaczne zró¿nicowanie w przedziale rzêdnych od 40 do 65 m n.p.m. Jest to wynik erozji, która rozwinê³a siê w czasie deglacjacji l¹dolodu Wis³y (szczególnie w strefach przy-krawêdziowych pradoliny), czego dowodem s¹ wystêpuj¹ce w stropie mu³ków ¿wiry z otoczakami (np. pro-file 2–5 na ryc. 2). Propro-file natomiast 7–9 (ryc. 2) mog¹ wskazywaæ na zaburzenia glacitektoniczne.

Dolina Odry w po³udniku Nowej Soli dzieli Pradolinê G³ogowsko-Barudzk¹ na dwie czêœci, wschodni¹ i zachod-ni¹. W czêœci zachodniej mu³ki i i³y zastoiskowe stanowi¹ ponad 50% ogó³u osadów (Kotowski & Kraiñski, 1995a, 1997a, 1997b), a ich sp¹g jest po³o¿ony na rzêdnej ok. 20 m n.p.m. W czêœci wschodniej osady zastoiskowe wystê-puj¹ jedynie fragmentarycznie (szczególnie przy po³udnio-wej granicy pradoliny), np. w G³ogowie (Kotowski & Kraiñski, 1995b, 1997c, 1997d).

Osady, które mo¿na korelowaæ z zastoiskiem zb¹szyñsko-nowosolskim, wystêpuj¹ równie¿ na zachód od doliny Bobru, np. w Nowogrodzie Bobrzañskim, a

nawet w dolinie Bobru po ¯agañ (ryc. l). W tym rejonie wystêpuj¹ jedynie w postaci szcz¹tkowej, zosta³y bowiem w znacznej mierze zerodowane.

Budowa geologiczna Pradoliny Warszawsko-Berliñ-skiej zosta³a opisana m.in. przez Stanis³awczyka (1975), który jednak nie wydzieli³ omawianych tu osadów. I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ jedynie fragmentarycznie w s¹siedztwie granic pradoliny, np. w Cigacicach oraz w Kroœnie Odrzañskim. W wiêkszoœci zosta³y one usuniête przez póŸniejsz¹ erozjê podczas deglacjacji l¹dolodu Wis³y i w trakcie kszta³towania siê doliny Odry.

Osady zastoiskowe zosta³y równie¿ zerodowane w prze³omie Odry przez Wa³ Zielonogórski i Wysoczyznê Leszczyñsk¹ (ryc. l). Poza prze³omem Odry natomiast, zarówno po stronie zachodniej (ryc. 2), jak i wschodniej (np. Wróblów, S³awa), osady zwi¹zane z zastoiskiem zb¹szyñsko-nowosolskim wystêpuj¹, np. we Wróblowie mu³ki zastoiskowe maj¹ mi¹¿szoœæ 8 m (rzêdne 44,6–52,6 m n.p.m.). W sp¹gu mu³ków wystêpuje 3,5 metrowej mi¹¿szoœci warstwa torfu, która mo¿e byæ odpowiedni-kiem osadów eemskich udokumentowanych w Katarzyno-wie (Kuszell & Sza³ajdewicz, 1997).

Obni¿enie Obry, którego fragment obejmuje pó³nocn¹ czêœæ omawianego zastoiska (ryc. l), posiada podobn¹ budowê geologiczn¹ (ryc. 3) jak opisano wczeœniej dla Nowej Soli (ryc. 2). Jednak w tym przypadku brak jest osa-dów organicznych udokumentowanych palinologicznie, które mo¿na korelowaæ z interglacja³em eemskim (profil 29, ryc. 2). Mi¹¿szoœci osadów w rejonie Zb¹szynia s¹ znacznie mniejsze, mu³ki, które mo¿na ewentualnie uznaæ za interglacjalne maj¹ 10–12 m, a mu³ki zastoiskowe

699 Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 8, 2002

0 5 km -20 0 20 40 60 80 100 120 Nowa Sól m n.p.m. m a.s.l. S N GIVm ax 1 2 3 4 5 ₆ 7 8 9 10 ₁₁12 13 14 15 15 16 17 Tr + Q piaski sands

glina zwa³owa zlodowacenia wis³y

glacial till of the Vistula Glaciation

i³y i mu³ki zastoiska zb¹szyñskiego

clays and silts of theZb¹szyñice-marginal lake

i³y, mu³ki i torfy jeziora eemskiego

clays, silts and peat Eemsian lake

glina zwa³owa zlodowacenia odry

glacial till of the Odranian Glaciation

glina zwa³owa zlodowacenia sanu

glacial till of the Sanian Glaciation

Ryc. 2. Przekrój geologiczny w

okolicach Nowej Soli

Fig. 2. Geological section of

osi¹gaj¹ do 20 m. Wystêpuje równie¿ seria je rozdzielaj¹ca — jest ona zbudowana g³ównie z piasków pylastych o mi¹¿szoœci 5–6 m. Charakterystyczne jest, ¿e mu³ki zasto-iskowe s¹ tu przykryte glinami zwa³owymi (ryc. 3), które s¹ zaliczane do zlodowacenia Wis³y.

Przedstawione w pracy materia³y nie rozwi¹zuj¹ jedno-znacznie postawionej tezy, tak o jednoœci zastoiska (czêœæ pó³nocna: obni¿enie Obry, Pradolina Warszawsko–Berliñ-ska, czêœæ po³udniowa: Pradolina G³ogowsko–Barudzka) jak i jego zasiêgu. Zaskakuj¹ca jest du¿a zbie¿noœæ zarysu zastoiska z dzisiejsz¹ sieci¹ dolin. Fakt ten mo¿e byæ oczy-wisty jedynie dla fragmentów po³o¿onych na przedpolu zasiêgu l¹dolodu Wis³y.

Rozmycie osadów zastoiskowych na du¿ym obsza-rze, zarówno w obni¿eniu obrzañskim (do 10 m i rzêdnej 50 m n.p.m.) jak i w obu pradolinach (do 25 m i rzêdnej 40 m n.p.m.) nast¹pi³o przed akumulacj¹ serii sandrowej zwi¹zanej z glacifaz¹ leszczyñsk¹. Wskazanie bazy ero-zyjnej wymaga rozszerzonych studiów paleogeograficz-nych.

Znaczne ró¿nice w po³o¿eniu hipsometrycznym powierzchni osadów zastoiskowych (G³ogów, Bytom 0., Nowa Sól — Kotowski & Kraiñski, 1997b, 1997c, 1997d) czêœciowo wynikaj¹ z ruchów neotektonicznych zwi¹zanych z uskokiem pó³nocnoodrzañskim (Markiewicz & Kraiñski, 2002).

Literatura

CZARNIK J. 1966 — Stratygrafia czwartorzêdu pó³nocnych okolic Koniecpola. Acta Geol. Pol., 16: 379–400.

D¥BROWSKI S. 1990 — Hydrogeologia i warunki ochrony wód pod-ziemnych Wielkopolskiej Doliny Kopalnej. Wyd. SGGW–AR Warszawa. DROZDOWSKI E. 1980 — Chronostratigraphy of the Vistulian gla-ciation on the Lower Vistula River. Quater. Stud. Pol., 1: 13–20. GRUSZKA B. & ZIELIÑSKI T. 1993 — Poligeneza cyklicznoœci osa-dów glacilimnicznych. Prz. Geol., 41: 330–334.

KOTOWSKI J. & KRAIÑSKI A. 1995a — Budowa geologiczna depresji glacitektonicznych Nowej Soli i Bytomia Odrzañskiego. VIII–th Glacitectonics Symposium. Wyd. Uczel.WSI, Zielona Góra: 117–136.

KOTOWSKI J.& KRAIÑSKI A. 1995b — Zjawiska glacitektoniczne w pó³nocnej krawêdzi depresji glacitektonicznej Bytomia Odrza-ñskiego. VIII–th Glacitectonics Symposium. Wyd. Uczel. WSI, Zielona Góra: 137–150

KOTOWSKI J. & KRAIÑSKI A. 1995c — Uwagi o wystêpowaniu paleozoicznej kry glacjalnej w okolicy G³ogowa. VIII–th Glacitectonics Symp. Wyd. Uczel. WSI Zielona Góra: 151–158.

KOTOWSKI J. & KRAIÑSKI A. 1997a — Warunki sedymentacji w pocz¹tkowym okresie istnienia depresji glacitektonicznej Nowej Soli. Z. Nauk. Polit. Zielonogórskiej, 113: 25–36.

KOTOWSKI J. & KRAIÑSKI A. 1997b — Budowa geologiczna obejœcia drogowego Nowej Soli. Z. Nauk. Polit. Zielonogórskiej, 113: 75–84. KOTOWSKI J. & KRAIÑSKI A. 1997c — I³y zastoiskowe rejonu Bytomia Odrzañskiego. Z. Nauk., Polit. Zielonogórskiej, 113: 63–74. KOTOWSKI J. & KRAIÑSKI A. 1997d — Zarys budowy geologicz-nej zastoiska G³ogowa. Z. Nauk. Polit. Zielonogórskiej, 113: 87–98. KOZ£OWSKA M. 1982 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfo-logia Pojezierza Myœliborskiego oraz Równiny i Kotliny Gorzowskiej. Biul. Inst. Geol., t. 337. Warszawa: 51–114.

KRAIÑSKI A. 1987 — Osady organiczne interglacja³u eemskiego w rejonie zielonogórskim. [W:] Geologia i geotechnika na us³ugach budownictwa. Geoprojekt Warszawa: 83–88.

KUSZELL T. & SZA£AJDEWICZ J. 1997 — Stanowisko interglacja³u eemskiego w Katarzynowie ko³o Bytomia Odrzañskiego. VI Konf. Stratygrafii plejstocenu Polski. Kamieniec Z¹bkowicki: 181–183. LINDNER L. 1971 — Stratygrafia piejstocenu i paleogeomorfologia po³nocno-zachodniego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Pol., 35. Warszawa: 1–113.

LIDNER L. 1978 — Rozwój paleogeomorfologiczny zachodniej czê-œci rejonu œwiêtokrzyskiego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 48: 479–508. LINDNER L. 1984 — An outline of Pleistocene chronostratigraphy in Poland. Acta Geol. Pol., 34: 27–49.

LINDNER L., DZIER¯EK J., LAMPARSKI Z., MARKS L. & NITYCHORUK J. 1995 — Zarys stratygrafii czwartorzêdu Polski ; g³ówne poziomy osadów glacjalnych i interglacjalnych oraz ich roz-przestrzenienie. Prz. Geol., 43: 586–600.

LINDNER L., LAMPARSKI Z. & D¥BROWSKI S. 1982 — River va.lleys of the Mazovian Interglacial in easter Central Europe. Acta Geol. Pol., 32: 179–190.

MAKOWSKA A. 1986 — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek i paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120: l–74.

MARKIEWICZ A. & KRAIÑSKI A. 2002 — Neotektoniczna reakty-wacja struktur halotektonicznych a zaburzenia glacitektoniczne w stre-fach marginalnych europejskich zlodowaceñ plejstoceñskich na przyk³adzie Wzgórz Dalkowskich (SW Polska). Z. Nauk.Uniwersytetu Zielonogórskiego, 129: 123–142.

MERTA T. 1978 — Extraglacial varved deposits of the Warsaw ice-dammed lake (Younger Pleistocene), Mazovian Lowland, Central Poland. Acta Geol. Pol., 28: 241–272.

MERTA T. 1986 — Varve sedimentation in extraglacial ice-dammed lakes. Acta Geol. Pol., 36: 325–336.

MERTA T. 1991 — A new, universal method of thin-section-to-sieve transformation of granulometric data. Acta Geol. Pol., 41: 117–148. PO¯ARYSKI W. & MOJSKI J.E. 1987 — Plejstocen prze³omu Wis³y Œrodkowej w œwietle nowej stratygrafii czwartorzêdu. Prz. Geol., 35: 117–123.

RÓ¯YCKI S. Z. 1972 — Plejstocen Polski Œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. PWN.

RÓ¯YCKI S. Z. 1978 — Od „Mocht” do syntezy stratygrafii plejstoce-nu Polski. Rocz. Pol. Tow. Geol., 48: 445–478.

STANIS£AWCZYK J. 1975 — Budowa geologiczna pradoliny War-szawsko-Berliñskiej w obrêbie województwa zielonogórskiego. Z. Nauk.WSI Zielona Góra, 29: 67–90.

700

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 8, 2002

0 20 40 60 80 m n.p.m. m a.s.l. SW NE 0 5 km 30 24 25 26 27 ₂₈ 29 Zb¹szynek

Zb¹szyñ Ryc. 3. Przekrój geologiczny Zb¹szyñ–Zb¹szynek.

Objaœnienia na ryc. 2

Fig. 3. Geological section along Zb¹szyñ–Zb¹szynek line.