9. F e d o n k i n M.A. - Tr. AN ZSRR, 1981 wyp.
342 s. 1-99.
lO. F e d o n k i n M.A., P e r ej o n A., L i n a n E. - Espafia Boi. Real Soc. Esp. Hist. Nat. (Geol.),
1983 vol. 81 s. 125-138.
11. F r i t z W.H., C r i m e s T.P. - Geol. Surv. Can., 1985 paper 83-13 s. 1-24.
12. L e n d z i o n K. - Kwart. Geol., 1983 nr 4 s.
667-694.
13. M o czy d ł o w ska M. - Rev. Palaeobot. Pa-lynol. 1988 vol. 54 nr 1/2 s. 1-10.
14. M o czy d ł o w s k a M., V i d a l G. - Geol. For. Stockh. Forh., 1986 vol. 108 pt. 3 s. 201-223. 15. N a r b o n n e G.M., L a n d i n g E. i in.
-Can. Journ. Earth Sci., 1987 vol. 24 nr 7 s. 1277-1293.
16. P a c z e ś n a J. - Biul. Inst. Geol., 1986 nr 355 s. 31-47.
17. P a c z e ś n a J. - Boundary Conference, St. John's, 1987. Proceedings. New York State Mus. Buli., 1988 nr 463 s. 18-19.
SUMMARY
The appearance of the morphologically complicated trace fossilsin the lowermost part ofthe Lower Cambrian represents a bio-event marking a boundary between major stage in evolution of behaviour, which was controlled by a combination of environmental and bio-logical factors. The diversification of behaviour of the benthos in the early Phanerozoic is recorded in the transitional Precambrian- Cambrian strata in southern Poland. The complication o f morphology o f trace fossils appears there at the base ofthe Platysolenites Zone. Here, also the first occurrence of the Early Cambrian acritarchs and smali shelly fossils was noted. The isochroneity of these three entirely different bio-events pointsto a possi-bility ofincluding into the Lower Vendian the Sabellidites Zone (up to now regarded traditionally as the Lower Cambrian). The world-wide distribution, a rapid evolu-tion, lack of provincialism, and lack of post-mortern transport make trace fossils an ideał group to define and correlate the Precambrian- Cambrian boundary. The Fortune Head section (southeastern Newfoundland) is
the first global-stratotype candidate with established ichnostratigraphy. The boundary was placed there at the base of the Phycodes pedum ichnozone. During the St. John's conference (Newfoundland 1987) the Precamb-rian- Cambrian Boundary Working Group decided that this ichnozone is considered the global ichnocorrelation level for the Lower Cambrian.
Translated by the author
PE310ME
IJ05IBJieHiłe MOp$OJIOrlł~eCKiłX CJIO)l(HbiX CJie~OBhiX
OKaMeHeJIOCTeH B CaMbiM Hlł)l(HiłM KeM6plłlł 51BJI51eTC51
6ROC06biTiłeM orrpe~eJI5110Il.(lłM JIIłHiłlO pa3~eJI51JOII(yJO
pa3Hhie cTa~lłlł 3BOJIJOU:Iłlł 6RxeB:H:opa RX
cne~oo6pa-30BaTeneii, yrrpaBJI51eMbiM 6ROJIOrlł~eCKiłMił Ił cplł31ł ~eCKiłMił cpaKTOpaMił. ,lJ;RcpcpepeHU:IłpOBaHiłe 6RXeBROpa 6eHTOCa B paHHeM cpaHep030e 6biJIO o6Hapy)l(eHO B rrepexo~HhiX oca~Kax ~oKeM6pR51-KeM6pR51 B
JOro--BOCTO~HOH IloJihiiie. OcJIO)l(eHeHRe Mopcponorlłlł
CJie,n:OBhiX OKaMeHeJIOCTeH l1051BJI51eTC51 3~eCh B llO.ll:OIIIBe ropR30HTa Platysolenites. B TOM )l(e ~acTR pa3pe3a BrrepBbie rro51BJI51JOTC51 Hlł)l(HeKeM6pRHCKiłe Blł~hi Acrita-rcha Ił MeJIKiłX CKeJieTHbiX opraHił3MOB. Jf3oxpOHHOCTh pacrrpocTpaHeHR51 Tpex coBceM p_a3Hhfx 6Roco6hiTiłH
yKa3biBaeT Ha B03MO)l(HOCTh BKJIJO~IłTh B BepXHiłH BeH~
roplł30HTa Sabellidites ~o cRx rrop Tpa~U:IłOHHO C~lł
TaeMbiH Hlł)l(HeKeM6plłHCKiłM.
illlłpOKOe MlłpOBOe pacrrpOCTpaHeHiłe, 6ypHa51 3BO-JIJOU:Ił51, OTCYTCTBiłe ITOCMepTHOrO TpaHCITOpTa, a rrpe)l(~e BCero He~OCTaTOK l1pOBiłHU:IłaJIIł3Ma - 3TO rrplł~lłHhi TOrO, ~TO CJie,n:OBbie OKaMeHeJIOCTił 51BJI51JOTC51 rpyrrrroii c 6oJihiiiiłM KoppeJI51IJ:IłOHHhiM rroTeHn:RaJioM
rpaHiłU:hi ~OKeM6plłH- KeM6plłH B 06Il.(eM MaCIIITa6e (pRc. 4). Pa3pe3 <t>op~yH Xe~ (IOrO-BOCTO~HaH HoBa51
<l>yHJiaH~Ił51) 51BJI51eTC51 rrepBhiM KaH~Ił~aTOM Ha
MlłpOBOH CTpaTOTiłll rpaHRU:hi ~OKeM6plłH- KeM6plłH lłMeJOII(HM ycTaHOBJieHHyJO lłXHOCTpaTRrpacplłlO. 3Ta rpaHRU:a rrpoBe~eHa 3~ech B rro~OIIIBe lłXH030Hhi Phyco-des pedum. Ha KOH$epeHU:Iłlł Ił CT. ,ll;)l(OHC (HoBa51 <l>yHnaH,n:RH, 1987) Me~yHapo,n:Ha51 pa6o~a51 rpyrrrra no BOrrpocy rpaHiłU:hi ~OKeM6plłH- KeM6plłH rrplłH51Jia peiiieHiłe, ~TO 3TO 06Il.(HH HXHOKOppeJIHTiłBHhiH
roplł-30HT ~JI51 Hlł)l(Hero KeM6plł51.
GRZEGORZ RACKI, EDWARD GŁUCHOWSKI, TOMASZ WRZOŁEK Uniwersytet Śląski
ZDARZENIE NA GRANICY
FąAN-FAMENW REGIONIE
ŚWIĘTOKRZYSKIMA NAJW AZNIEJSZE GRUPY BENTOSU
Przełom w pobliżu granicy f ran- f amen (zdarzenie F/F) należał jeszcze niedawno do raczej mało znanych epizodów w historii biosfery. Ostatnio stał się on przed-miotem intensywnych i szeroko zakrojonych badań w ra-mach międzynarodowego programu IGCP nr 216 "Glo-bal Bio-Events". Doniosłość zmian w ekosystemie global-nym przejawia się przede wszystkim w raptownym wyma-rciu środkowopaleozoicznych biocenoz rafowych złożo
nych ze stromatoporoidów i koralowców. Wymieranie (albo mniej lub bardziej wyraźnie zaznaczony kryzys)
objęło wówczas wiele różnych grup, nie zawsze
bezpo-UKD 56.017.2:551.734.5(438.132)
średnio związanych z szeroko rozpowszechnionymi w sy-lurze i dewonie kompleksami rafowymi - od akritarch
poczynając, a na konodontach i rybach kończąc. W wyni-ku tego, zdarzenie F/F jest uważane za jeden z ·najwięk
szych przełomów ewolucyjnych w fanerozoiku, co
wyka-źałb:J. McLaren (13, 14) i wielu innych autorów (np. 2, 4, 12).
Postęp w poznaniu różnych aspektów pogranicza franu z famenem na całym świecie znalazł - z jednej strony - również swe odzwierciedlenie w analizach rozwoju późnodewońskiego zbiornika szelfowego
polu-dniowej Polski (17, 18, 27). Z drugiej jednak strony, reprezentatywne profile Gór Świętokrzyskich nie
do-czekały się pogłębionych opracowań stratygraficzno--ekologicznych od czasu prac M. Szulczewskiego (25, 26).
Niniejszy artykuł stanowi wstępne podsumowanie
zespołowych prac, prowadzonych na Uniwersytecie Śląs kim, we współpracy z innymi ośrodkami. Jego celem jest przedstawienie - na tle ujęć ogólnoświatowych - ak-tualnych informacji o rozprzestrzenieniu najważniejszych grup w górnym dewonie Gór Świętokrzyskich. Stanowi to punkt wyjścia do zweryfikowąnia poglądów o wieku zakończenia rozwoju kompleksu rafowego, jak też na-szkicowania zmian ekosystemów w analizowanym inter-wale*. Lokalizację odsłonięć podano w pracach l O, 25, 26, 29.
ASPEKT
P ALEONTOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNY Badaniami objęto większość profilów pogranicza fra-nu z famenem, zlokalizowanych w zachodniej części Gór
Świętokrzyskich zarówno w regionie kieleckim, jak i łyso górskim. Zebrane informacje paleontologiczne pozwala-ją już na prześledzenie zmienności poszczególnych grup.
I tak np. podstawowe grupy organizmów budujących rafy franu wykazują odmienne zmiany zróżnicowania taksonomicznego. Bardzo wyraźny spadek liczby gatun-ków zaznacza się wśród masywnych stromatoporoidów (por. 10). Bardziej stabilne pod tym względem wydają się koralowce Tabulata; w najwyższym franie występuje co najmniej 15 taksonów (w tym 6 nie znanych z dolnej części tego piętra), a najbardziej pospolite są C~Jweolity reprezen-tujące gatunek Alveolites tenuissimus Lecompte i nowy podgatunek A. taenioformis Lecompte (A. Nowiński, w przygotowaniu). Z famenu świętokrzyskiego obie te grupy jamochłonów nie są znane; wyjątek stanowi inkrus-tująca forma z rodzaju Cladochonus, traktowana jako denkawce lub hydroidy.
Bardziej szczegółową dokumentację mają obecnie koralowce Rugosa (ryc. 1), które są podstawą do wy-dzielenia 6 poziomów, reprezentujących przedział górny
żywet-górny franiskorelowanych z zonacją
konodon-tową (29). Ich bogate zespoły występują "gniazdowo", przy czym spore przedziały badanych profilów są po-zbawione tetrakorali lub zawierają gatunki mało znaczą ce dla stratygrafii. Starsze zespoły zawierają na ogół gatunki endemiczne i są stosunkowo słabo zróżnicowane taksonomicznie (maksymalnie 14 gatunków). W wy-ższym franie w facjach bardziej otwartego zbiornika pojawiają się koralowce kosmopolityczne (znane m.in. z Ardenów, Devonshire, Nadrenii, Moraw - 29) i silnie zróżnicowane (ok. 30 gatunków w zonie Frechastraea
pentagona).
Ogólnie w badanym przedziale stopniowo wzrasta liczba gatunków, przy stałym zastępowaniu form "star-szych" przez "młodsze", co nie odbiega od obrazu typowego dla franu na świecie (24). Obecny stan opróbo-wania profilów nie pozwala na ogół na bardziej szczegó-łowe odniesienie historii Rugosa do granicyfran-f amen, tylko bowiem w nielicznych sekwencjach konodonty i koralowce opróbowano warstwa po warstwie. Można
*
Rozdział poświęcony temu problemowi stanowiskróco-ną i uaktualnioną wersję artykułu G. Rackiego, złożonego do tomu "Global Bio-Events" (vol. 2), w serii Lecture Notes in Earth Sciences.
jednak stwierdzić praw!~ całkowite wygaśnięcie frańskich
tetrakorali w obrębie dwóch podpoziomów konodonto-wych: Linguiformis - dolny Palmatolepis triangularis (por. też 20). Problem ten wiąże się z górną granicą najmłodszego poziomu F. pentagona, rozpoznaną w ta-kich stanowiskach, jak Psie Górki (patrz dalej), Góra
Łgawa, Śluchowice i Miedzianka.
Rozprzestrzenienie stratygraficzne rodzajów koralo-wców Rugosa famenu świętokrzyskiego, zespołu wyjąt kowo bogatego w skali światowej (20, 22), wskazuje że do f amen u przechodzą niektóre rodzaje głębokowodne (oso-bnicze, o uproszczonej budowie wewnętrznej i małych rozmiarach); pojawiają się one ponownie w wyższych poziomach tego piętra, na ogół w poziomie marginifera. Informacje o występowaniu w farnenie rodzajów płyt kowodnych, znanych z franu dotyczą na ogół fragmen-tarycznych okazów, zapewne redeponowanych. Wyjąt
kiemjest nowy gatunek z rodzaju Endophyllum w górnym farnenie Dębnika (poziom otwornicowy Quasiendothyra
radiata; inf. ustna M. Paszkowski). Nie można wy-kluczyć, że jest to przypadek homeomorf1i
w
stosunku do gatunków ze starszych pięter.Zanikanie raf stromatoporoidowo-koralowcowych odcisnęło swe piętno na rozwoju tak pospolitych grup paleozoicznych, jak ramienionogi i liliowce. W odniesie-niu do tych pierwszych -dobrze znany jest fakt cał kowitego wymarcia prawie 70%: rodzajów frańskich, w tym całych rzędów Atrypida i Pentamerida (2). W
Gó-Liczba gatunków Rugosa Poziomy Poziomy Piętra o 10 20 30 koral owco- konodontowe we
rz-l* Palmatolepis w l ~ o trianglłlaris ~ 27 111111111111111111111111111 linguiformis lO 0000000000 pentagon a gigas -· ---30 111111111111111111111111111111 smithi ? 22 D D n no D DDD DO ODO DUOODO OD ---
z
7 IIIIIII ? śr. i/lub g. 4 DO DO asymmetricus<
-13 IIIIIlUIIIII Macgeea d. i/lub śr. a:::
9 DDDDDDDDD Thamnophyllum
asymme-tricus
----9 lUIIIIII Disphyilum ? u..7 00000 DO 9 liiililii Acanthophyllum---- - -
-8 DO ODOODO sp. n. nn. asymmetricus ... 8 IIIIII II occidentale:~~;;,:.;;.-j ~
7 DOlOODO sr. varcus - >-14 IIIIIlUIIIIII laxa hermanni cristatu!iNt .
*
wg. 20Ryc. l. Zmiany liczby gatunków koralowców Rugosa między
górnym żywetern a najniższym famenem Gór Świętokrzyskich
(głównie na podstawie wapieni stromatoporoidowo-koralowco-wych). Puste prostokąty oznaczają nowe gatunki, pojawiające się
w danym poziomie (wg 29, dane konodontowe wg 25 oraz nie publikowane G. Rackiego)
Fig. l. Changes in number o f rugosan species in t he up per Givetian through the lowermost Famennian ofthe Holy Cross Mts. (based mastfy on t he coral-stromatoporoid limes t one s). Open rectangles denote new species introduced in a partieu/ar zone ( after 29,
rach Świętokrzyskich bliższa charakterystyka zdarzenia F /F jest utrudniona, z powodu braku nowoczesnych
opracowań taksonomicznych fauny górnego franu (z
wyjątkiem gypidulidów - 7). Przegląd literatury oraz kolekcji Uniwersytetu Śląskiego pozwala na stwierdzenie,
że bogate asocjacje ramienionogowe, zdominowane przez
atrypidy i gypidulidy, są szeroko rozpowszechnione
w utworach detrytycznych wyższego franu. Zanik tych
płytkowodnych zespołów przyrafowych i ich zastąpienie
przez asocjacje atyridowo-cyrtospiriferidowe we wczes-nym farnenie jest najbardziej spektakularną zmianą w ba-danych sekwencjach (ryc. 2). Przykładem tej ostatniej
asocjacji może być urozmaicona fauna wapieni
krynoido-wych z rejonu Góra Cmentarna- Psie Górki (25), z
cha-rakterystycznym rynchonellidem Zilimia polonica
((Gii-rich). Mniejsze zmiany wydają się dotyczyć zespołów
głębiejwodnych, nieodmiennie reprezentowanych przez
pojedyncze gatunki rynchonellidów. Wczesnofameński
kryzys fauny ramienionogowej i szybki wzrost jej zróż
nicowania w poziomach crepida i rhomboidea są dobrze
udokumentowane przez G. Biernat (l) dla regionu świę
tokrzyskiego; podobne tendencje stwierdzono i na innych obszarach (5, 12; A. Baliński, oprac. archiwalne).
Dużo bardziej jest zaawansowane opracowanie
pale-ontologiczne fauny lilioweowej Gór Świętokrzyskich.
Górnodewoński kryzys w rozwoju tej grupy przejawia się
F R A
N
F
AM
EN
SIOFACJA RYNCHON ELLI DOWA
(r) PHLOGOIDERYNCHUS (r) FLABELLILUROSTRUM
,
_
_____
--
---(r) "PARAPUGNAX" ( rl PAMMEGETHER-;;;:--1 CHUS l ci ORBICULARJROSTR'UMl
(r) TENUISINIROSTRUM (r) RUGULTAROSTRUM (s) NUCLOSPIRA(?) (i) ORBICULOIDEA (r) ROZMANARIA --(r) PUGNARIA B. A T R Y P l D O W O-G Y P l D U LI D OWA . " ._
__
_
1---1
(p) METABOLIPA NEOMETA-(a) DESQUAMĄTIĄ (a) SPINATRYPINA (alVARIATRYPA BOLIPA (?t) "BIERNATELLA'' praesulcata z expansa (a) IOWATRYPA (a) ATRYPARIA B. ATYRIDOWO-CYRTOSPIRI-FERIDOWA (t) ATHYRIS (s) CYRTOSPIRIFFR •"'o) (r) ZILIMIA •"'o) LU ~ >-o z u o~ No ::::; ::::; postera lJ..J trachytera Cr>:mwcrtw silnym spadku ich zróżnicowania w farnenie (15, 21).
Dane z Ameryki Północnej, Europy i Azji (15, 16)
wskazują, że załamanie to zaznaczyło się we wszystkich grupach liliowców (Inadunata, Camerata, Flexibilia), a przypuszczalnie i wśród szkarłupni wolnożyjących (A.
Boczarowski, inf. ustna). Podobne wnioski można
wy-snuć wykorzystując sztuczną klasyfikację liliowców, mi-mo zróżnicowanego zaawansowania badań w poszcze-gólnych krajach. Prezentowane niżej wyniki są oparte
głównie na zasadach parataksonomii.
W utworach wyższego franu i dolnego famenu z 13
stanowisk w Górach Świętokrzyskich stwierdzono
obec-ność 23 rodzajów, które przypuszczalnie obejmują wiele
nowych gatunków. Dwadzieścia jeden rodzajów wystę
puje w osadach lilioweowych franu górnego (mniej niż
w dolnym franie), a tylko 11 w famenie. Należy jednak
dodać, że prawie brak danych o faunie z wyższego
famenu, znanej tylko z rejonu Gałęzie (Ostrówka). Ponad
połowa z oznaczonych rodzajów nie sięga ponad granicę
franu z famenem, a tylko dwa rodzaje mają zasięg ograni-czony do famenu (ryc. 3). Najsilniejszy spadek zróż
nicowania taksonomicznego obserwuje się w pobliżu
granicy poziomów linguiformis i Palmatolepis triangularis.
W ujęciu biostratygraficznym analizowana fauna re-prezentuje 2 niesamoistne poziomy: 1jeecrinus insectus
(starszy; E. Głuchowski, w przygotowaniu) i Cosmocrinus
G) ~ .m (D
o
:Ao
~o
o z m rodzaje gatunkiRyc. 2. Schemat zmian biofacjalnych w
ob-rębie górnodewońskiejfauny
ramienionogo-we} Gór Świętokrzyskich. Zaznaczono tylko
zgeneralizowane zasięgi (przedziały dużej
frekwencji) najbardziej pospolitych
rodza-jów. Fauna fameńska głównie na podstawie
(l)
r - rynchonellidy, s - spiriferidy, a - at-rypidy, p - pentameridy, t - atyrididy,
i - ramienionogi bezzawiasowe Fig. 2. Brachiopod biofacies sequence in the Upper Devonian of the Holy Cros Mts. Shown are only generalised ranges (i.e. intervals of large frequency) of the most common genera. Famenian fauna mostly
aft er (l)
~yc. 3. Zróżnicowanie taksonomiczne i
roz-przestrzenienie stratygraficzne liliowców
górnego franu ifamenu świętokrzyskiego na
tle uproszczonej zonacji konodontowej Fig. 3. Taxonomic diversity and stratograp-hic ranges of crinoids in the upper Frasnian to Famennian of the Holy Cross Mts., against the simplified conodont zonation
~ margmifera
IIIIII
d
i
H~~
l l l l lli
didtVnc!Mi i
li
<l rhomboidea lL crepida P.triangularis .Jj~ec~distinctus (młodszy; 6). Granica między tymi zonami przebiega w obrębie niższego famenu (nie rozdzielony
przedział triangularis - crepida), tzn. najstarsze zubożo
ne zespoły fameńskie wciąż wykazują podobieństwa do
+'auny franu. ·
KWESTIA RAFY FAMEŃSKIEJ W GÓRACH ŚWIĘTOKRZYSKICH
Występowanie dolnofameńskich wapieni ziarnistych
dało M. Szulczewskiemu (25, str. 115) asumpt do
wy-ciągnięcia wniosku o kontynuacji wzrostu rafy stromato-poroidowo-koralowcowej (rafy dymińskiej w ujęciu M. Narkiewicza, 17, 18) we wczesnym farnenie (do doby
crepida). Ta dość wyjątkowa sytuacja regionu święto
krzyskiego została następnie odnotowana
w
kilku pra-cach przeglądowych (3, 4, 8). Z kolei M. Narkiewicz (17, 18) zauważył, że zakończenie sedymentacji rafowej wiąże się ze zdarzeniem transgresywnym we wczesnej dobie,gigas, a wszystkie młodsze utwory detrytyczne nie mają ·
charakteru talusu rafowego, a jedynie detrytusu ramie- . nionogowo~liliowcowego typu pokrywowego (reef cap). : Podstawą obu tych rozbieżnych opinii był profil
PSIE GORKI
Ryc. 4. Stratygrafia, litologia i biofacje franu i famenu wzgórza Psie Górki (wg S. Gawlik, opracowanie archiwalne, poprawione). Kompleksy A i B wydzielono w utworach franu pobliskiej Góry Cmentarnej; kompleks I oraz stratygrafia konodontowa częściowo
wg (25)
l - zlepieńce śródformacyjne o płaskich intraklastach, 2 - inne kalcyrudyty, ·3 - kalkarenity, 4 - kalcylutyty, 5 - utwory margliste, 6 - intrabiosparudyty, 7 - bielityty glonowe, 8 - intrasparyty wysortowane, 9 - biointrasparyty niewysor-towane, 10 - mikryty z wkładkami pelbiosparytowymi, 11
-większe intraklasty, 12 - wypełnienia osadem wewnętrznym, 13 - struktury fenestralne, 14 - Rena/cis, 15 - stromatoporoi-dy masywne, 16 - stromatoporoistromatoporoi-dy gałązkowe, 17 - Tabulata,
18- Rugosa masywne, 19- inne Rugosa, 20-ramienionogi, 21 - liliowce
wzgórza Psie Górki w SE części Kielc (ryc. 4). W najbar-dziej północnych odkrywkach można . tam stwierdzić wyraźną zmianę litologiczną w obrębie pozornie jedno-litej sekwencji słabo uławiconych utworów detrytycz-nych: grubookruchowe wapienie z dość licznymi
jamoch-łonami (kompleks G na ryc. 4) zostają zastąpione przez bardziej drobnoziarniste utwory pozbawione tych
ska-mieniałości. W najniższej części młodszego kompleksu (H -l) liczne są wkładki liliowcowe, lokalnie przechodzące
w muszlowce ramienionogowe; ku zachodowi w pozycji tej występuje wapień z licznymi łodzikami.
Z krytycznej analizy danych zamieszczonych w pracy ~c.~·,,··
M. Szulczewskiego (25) wynika, że ta zmiana litologiczna
wiąże się z; kondensacją stratygraficzną na pograniczu franu z famenem. Uzupełniające badania fauny kono-dontowej wykazały, że strop kompleksu G (miejscami zerodowany) należy do zony linguiformis, a wapienie lilioweowe kompleksu H - już do fameńskiego poziomu
triangularis. Wątpliwości wiążą się z cienkim (do lO cm) poziomem wapienia mikrytowego (H-la); przypuszczal-nie należy on jeszcze do franu, choć nie można wykluczać występowania fauny mieszanej wskutek ~~qępozycji
i znacznej kondensacji stratygraficznej (por. profil Burg
j---j !iPc.~·(i ~
KONODONTY
50 1::~·:;·~ a M 5 f(~.:~t=~=?J g F & - I D w 7•
11 fn) 12 13 14 15 Siofacja palmatolepidowa 'U o tOO okazów .Y l& ... 20 (i) 17 0 21 (R) 18 fJ 19Fig. 4. Stratigraphy, lithology and biojacies oj ihe Frasnian to Famennian deposits, Psie Górki Hill ( ajter S. Gawlik, unpublished, modified). Sets A and B w er e distinguished in t he Frasnian oj t he Cmentarna Hill nearby; set I and conodont zonation-after partly
(25)
l - flat-pebble conglomerate, 2 - other calcirudites, · 3 - cal-carenites, 4 - calcilutites, 5 - marły deposits, 6 - intrabio-sparrudites, 7 - algal biolithites, 8 - well-sorted intrasparites, 9 - poorly-sorted biointrasparites, 10 - micrites with pel-biosparitic intercalations, 11 - larger intraclasts, 12 - internal sediment fill, 13-fenestral fabric, 14- Rena/cis, 15-massive stromatoporoids, 16 - branebing stromatoporoids, 17 - tabu-lates, 18 - massive rugosans, 19 - other rugosans, 20 -
Berg w Nadrenii, 23). Ta przyspągowa część kompleksu H zawiera jeszcze pojedyncze kolonie koralowców z ro-dzajów Frechastraea i Alveolites, co przemawia (patrz
wyżej) za jej frańskim wiekiem.
Większość odsłoniętych wapieni ziarnistych famenu Psich Górek stanowią kałkarenity z bardzo ubogą
mak-rofauną (trochity, muszle). Analiza mikrofacjalna
wyka-zała jednak, że duża część ziarn mikrytowych (m.in. onkoidy) ma genezę związaną z biosedymentacyjną
ak-tywnością sinic. Również i inne utwory detrytyczne
wyższego franu- dolnego f amen u, znane głównie z regio-nu łysogórskiego (Śluchowice, Kostomłoty), nie
wskazu-ją na obecność budowli organicznych typu frańskiego, choć jamochłony spotyka się w nich aż do przypuszczal-nego stropu poziomu linguiformis.
Scenariusz późnodewońskiego rozwoju facjalnego, przedstawiony przez M. Narkiewicza (17, 18) dla szelfu
południowej Polski, może być następująco uzupełniony
o aspekty ekologiczne, wynikające z podanych wyżej
informacji.
l. Schylkowa faza frańskiego kompleksu rafowego. W wyniku pulsu regresywno-transgresywnego we wczes-nej dobiegigasi przy ewentualnym wpływie intensywnej tektoniki synsedymentacyjnej (por. 25) nastąpiło znaczne zahamowanie rozwoju biocenoz rafowych. Nie
zaznaczy-ło się ono jednak w zróżnicowaniu koralowców Rugosa, jak i wielu innych grup skamieniałości (szkarłupnie,
ramienionogi, gąbki, głowonogi, otwornice wielokomo-rowe, niektóre glony). Ściślejsza interpretacja facjalna tej fazy sedymentacji kompleksu rafowego nie jest możliwa, gdyż np. jednoznaczne odróżnienie właściwych facji przedrafowych od utworów pokrywy rafowej wymaga określenia relacji przestrzennych tych na ogół podob-nych, organodetrytycznych litosomów (por. typ Hah-nefurt facji Iberg - 11). Tym niemniej, rozwój niewiel-kich bioherm, głównie koralowych, jest prawdopodobny
aż do końca franu.
2. Faza zdegradowanej płycizny węglanowej. Załama
nie się ekosystemu węglanowego i raptowny kryzys
świata organicznego zostały zapoczątkowane jeszcze w dobie linguiformis (głównie zdarzenie Kellwasser -28). Miał to być wynik gwałtownych fluktuacji eustatycz-nych, połączonych z hipotetycznym upadkiem wielkiego bolidu (wg modelu C.A. Sandberga i in. - 23). W aspek-cie ekologicznym doprowadziło to do drastycznej reduk-cji zespołów jamochłonów; tylko nieliczne okazy są
znajdowane powyżej powierzchni nieciągłości w przy-stropowej części franu i brak dotychczas dowodów na
obecność kolonijnych jamochłonów w dolnym famenie. Znacznie bardziej prawdopodobny jest rozwój niewiel-kich budowli glonowych (bioherm trombolitowych?), ale ograniczony do niewielkich części obumarłej struktury rafowej. Dla tej fazy typowy jest "rozkwit" niektórych (eurytopowych?, eurytermicznych?) liliowców i innych
szkarłupni, ramienionogów, łodzikowatych, gąbek i ryb, jak też płytkowodnych konodontów - ikriodidów (ryc. 4). Wyraźne są też przykłady zastępowań ekologicznych (np. wśród ramienionogów; por. 5) i związków filogenety-cznych zespołów wcz'esnofameńskich z fauną późnofrań ską (np. wśród szkarłupni; por. też 15). __
3. Faza fameńskiego grzbietu pelagicznego. Postępu jąca stabilizacja środowiskowa stymulowała stopniowe
zasiedlenie szelfów węglanowych. W obszarze święto
krzyskim nastąpiło to najczęściej w dobie crepida i
do-prowadziło do ukształtowania się specyficznego ekosys-temu podmorskiego grzbietu z typowo fameńskimi bio-cenozami bentonicznymi (łąki liliowcowe,
monospecyfi-czne biostromy ram~enionogowe) i pelagicznymi (m.in. z głowonogami, małżami Guerichia, radiolariami i en-tomozoidami).
UWAGI KOŃCOWE
Niektóre elementy zarysowanej powyżej sekwencji
zdarzeń biologicznych mają niewątpliwie znaczenie po-nadregionalne, np. wczesnofameńska ekspansja
zespo-łów cyrtospiriferidów i atyridów (A. Baliński, oprac. archiwalne) oraz gąbek Hyalospongea (12). Podobną wymowę ma przypuszczalny rozwój budowli glonowych,
choć brak danych o ich stromatolitowej naturze (jak w farnenie Australii, 19). Zrozumienie przyczyn tych zmian, a zwłaszcza wyjaśnienie sugerowanych związków
ze zdarzeniami eustatycznymi i klimatycznymi wymagają
dalszych pogłębionych analiz sedymentoiogicznych i geo-chemicznych. Równie oczywista jest potrzeba dokumen-tacji paleontologicznej i ekologicznej zdarzenia F /F, przy czym coraz wyraźniej rysuje się stopniowy charakter tego masowego wymierania ("stepwise pattern" w ujęciu E. G. Kauffmana, 9).
LITERATURA
l. B i er n a t G. - Can:. Soc. Petrol. Geol. Memoir, 1988 vol. 14 pt. 3 s. 327-335.
2. B o u c o t A.J. - Evolution and extinction rate controls. Elsevier, 1975.
3. B u r c h e t t e T.P. - SEPM Spec. Publ., 1981 vol. 30 s. 85-142.
4. C o p p e r P. - Geology, 1986 vol. 14 nr 10 s. 835-839.
5. D u t r o J.T. - Biostratigr. Paleoz., 1986 vol. 4 s. 455-464.
6. G ł u c h o w s k i E. - Zesz. Nauk. AGH Geo-logia, 1981 vol. 7 s. 89-110.
7. G o d e f roi d J., Rac ki G. - Frasnian gy-pidulid brachiopods ofthe Holy Cross M ts (Poland): comparative analysis with Ardennes succession. Buli. Roy. Inst. Sci. Nat. Belg. (w druku).
8. H l a d i l J. - Facies, 1986 vol. 15 s. 1-34. 9. K a u f f m a n E. G. - Lecture Notes in Earth
Sciences, 1986 vol. 8 s. 279-335.
10. K a ź m i e r c z a k J. - Palaeont. Pol., 1971 vol. 26 s. 1-150.
11. K re b s W. - SEPM Spec. Publ., 1974 vol. 18 s. 155-208.
12. M c G h e e G.R. - Paleobiology, 1988 vol. 14 nr 3 s. 250-257.
13. M c L a r e n D.J. - Jour. Paleont., 1970 vol. 44 nr 5 s. 801-815.
14. M c L ar e n D.J. - Geol. Soc. Am. Spec. Paper, 1982 vol. 190 s. 477-484.
15. M o o re R.C. - Rept. 19th Sess. Intern. Geol. Congress, Great Britain, 1948 s. 27-53.
16. M o o re R.C., T e i c h e r t C. (red.) - Cri-noidea. Treatise on Invertebrate Paleontology, 1978 p. T. Echinodermata 2.
17. N ark i e w i c z M. - Kwart. Geol., 1987 nr 4 s. 581-598.
18. N ark i e w i c z M. - Can. Soc. Petrol. Geol. Memoir, 1988 vol. 14 pt. 2 s. 619-635.
19. P l a y f o r d P.E. - Am. Assoc. Petrol. Geol. Buli., 1980 vol. 64 nr 6 s. 814-840.
20. P o ty E. - Ann. Soc. Geol. Belg., 1986 vol. 109 nr l s. 65-74.
21. R o u x M. - Echinoderm Studies, 1987 vol. 2 s. 1-53.
22. R ó ż k o w s k a M. - Acta Palaont. Pol., 1969 nr1s.5-187.
23. S a n d b e r g C.A., Z i e g l e r W., D re e -s e n R., B u t l e r J.L. - Cour. Forsch.-Inst. Sen ck., 1988 vol. l 02 s. 263 - 307.
24. S o r a u f J.E., P e d d er A.E.H. - Can. J. Earth Sci., 1986 vol. 23 nr 9 s. 1265- 1287. 25. S z u l c z e w s ki M. - Acta Geol. Pol., 1971
nr1s.1-129.
26. S z u l c z e w s k i M. - Przew. 53 Zjazdu Pol. Tow. Geol., 1981 s. 68-82.
27. S z u l c z e w s k i M. - Ann. Soc. Geol. Bel-gique, 1986 vol. 109 nr l s. 263-265.
28. W a Ił i s e r O.H. - Cour. Forsch.-Inst. Senck., 1985 vol. 75 s. 401-408.
29. W r z o ł e k T. - Can. Soc. Petrol. Geol. Memoir, 1988 vol. 14 pt. 3 s. 413-423.
SUMMARY
The Frasnian Famennian boundary represents one of the most important mass extinction events in the Phane-rozoic, manifesting itself mostly by the worldwide declin e o f stromatoporoid-eorał reefs. The current paleontologie and stratigraphic research in the Holy Cross Mts., Po-land, reveals variable patterns of taxonomic diversity of particular fossil groups (figs. 1-4). During the Frasnian the decline o f stromatoporaids is evident while the rugose corals show the opposite trend (fig. 1). At the F/F boundary the crisis is marked by a total disappearance of stromatoporoids, corals (fig. l) and crinoids (fig. 3), and termination of numerous important lineages of bra-chiopods, e.g. reef-associated atrypids and pentamerids (fig. 2). The coelenterate-dominated reef biotas of the Holy Cross Mts. collapsed prior to the F/F boundary, that is not later than the linguij'ormis Zone. Only small
cyanophycean (thrombolitic?) buildups developed locally in the early Famennian in this area. Stepwise patternsof extinction and subsequent recovery are well-recorded in the part of considerably affected shelf areas. The pela-gic-ridge ecosystem of the Famennian type was intro-duced not earlier than in the crepida Zone along with stabilization of environmental conditions on the shelf.
Translated by authors
PE310ME
C rpamn:~eH cppaH- <PaMeH CBH3aHO O.IJ:HO H3 CaMbiX 60JibiiiHX B cppaHep030e MaCCOBbiX BbiMHpaHHił, IIpOSI-BJIHIOIUeecSI rrpe)l(.n:e Bcero B yrra.nxe pa3BHTHSI pacrrpo-CTpaHeHHbiX BO BCeM MHpe CTpOMaTOIIOpOH.[(O-KOpaJI-JlOBbiX pHcpOB. llpOBO.IJ:HMbie B HaCTOmi(ee BpeMSI B CBeHTOKIIIHCKHX ropax rraneoHTOJIOrHqecKHe H
cTpaTH-rpa<PHqecKHe HCCJie.IJ:OBaHHSI BbiKa3aJIH pa3Hble TpeH.IJ:bl
.[(H<PcpepeHUHaUHJł .[(mi OT.IJ:eJibHbiX rpyrrrr (pHC. 1- 4). Yrra.noK xoporno BH.[(eH B cnyqae cTpoMaTorropoH.n:e:H <PpaHa, HO IIpOTHBOIIOJlO)I(HOe pacrrpe.n:eneHHe BbiKa3bi-BaiOT Kopannhi Rugosa (pHc. l). KpH3HC Ha6nro.naeTcSI TaK)I(e B <PayHe 6paXHOIIO.IJ: (pHC. 2) H KpHHOH.IJ:eH (pHC. 3).
MHorHe Ba)I(Hhie 3BOJIIOUHOHHhie JIHHHH (Harrp. CB51-3aHHbie C pHcpaMH aTpHIIH.[(bl H IIeHTaMepH.[(bl) KO~H
JIHC B6JIH3H KpoBJIH cppaHa HJIH B paHHeM cpaMeHe. Pa3-BHTHe pH<i>OBbiX 6HOUeH030B, OBJia.IJ:eHHbiX KHIIIeqHOIIO-JlOCTHbiMH rrpeKpaTHJIOCb B CBeHTOKIIIHCKOM paHOHe rrepe.n: rpaHHUeił cppaHa H <PaMeHa (He rro:f)l(e qeM B rre-pHo.n: Linguiformis H TOJibKO rrpHcyTcTBHe He6onhiiiHX
IIOCTpOeK CHHe3eJIHbiX BO.IJ:OpOCJieH (TpOM60JIHTOB?) MO)I(HO IIpHHHMaTb MeCTHO .IJ:Jl51 paHHero cpaMeHa 3TOfO paHOHa. llocTeiieHHbiH xapaKTep BbiMHpaHH51 H
BOC-CTaHOBJieHH51 <PayHbl 51BJI51eTC51 HeCOMHeHHbiM .[(Jl51 :noij qacTH CHJlbHO HapyiiieHHOfO rnenb<t>a, a <PaMeHCKOfO THIIa 3KOCHCTeMa rrenarHqecl(OfO xpe6Ta OKOHqaTeJibHO ccpopMHpoBanacb He paHhiiie qeM B rrepHo.n: crepida, KOf.IJ:a CTa6ąJIH3HpOBaJIHCb YCJIOBH51 cpe.[(bl Ha IIIeJih<i>e.
MICHAŁ SZULCZEWSKI Uniwersytet Warszawski
ŚWIATOWE
I REGIONALNE ZDARZENIA
W ZAPISIE STRATYGRAFICZNYM POGRANICZA FRANU
I
FAMEND
GÓR
ŚWIĘTOKRZYSKICHPogranicze franu i famenu od dawna budzi szczególne zainteresowanie, gdyż wiąże się z nimjeden z najgłębszych
kryzysów biosfery na przestrzeni całego fanerozoiku. Bardziej wnikliwe studia wskazują jednak, że na dewon przypada blisko dwadzieścia światowych zdarzeń bio-logicznych o rozmaitej wyrazistości, a post-frański kryzys jest w istocie ostatnim aktem wielostopniowego wymie-rania (cf. 7, 35), choć nie ustają też jego katastroficzne interpretacje (13, 23). Zdarzenia biologiczne z reguły są powiązane ze zmianami facjalnymi, ale sukcesja facjalna bywa też podstawą nawiązań do suponowanych ruchów eustatycznych światowego oceanu. Pojawiło się też kilka prób takiego spojrzenia na polski, a w szczególności na świętokrzyski dewon (18, 19, 29, 15).
Wydają się one jednak być odległe od wyczerpania problemu i niekiedy jednostronnie eksponują znaczenie czynnika eustatycznego. Z tych też przyczyn niniejsze
UKD 551.834.5(438.132:23) opracowanie wstępne dotyczy dość szerokiego przedziału
stratygraficznego i stara się brać pod uwagę panujące
w nim stosunki stratygraficzne, facjalne, uwarunkowania tektoniczne, a ze skamieniałości głównie konodonty. Te ostatnie traktowane są jako podstawa zarówno korelacji stratygraficznej, jak i analizy biofacjalnej. Standardowa stratygrafia konodontowa przechodzi obecnie nie dokoń czone jeszcze gruntowe przeobrażenia i stąd biorą się
widoczne w pracy trudności z rozgraniczeniem poziomów
triangularis.
Sposób rozwiązywania problemu nie ma charakteru stratygrafii zdarzeniowej, _zmierzającej- do opartej na zdarzeniach korelacji niezafeznej.od biostratygrafii (cf l, 12), lecz jest próbą oceny stopnia synchroniczności zdarzeń metodą biostratygraficzną. Inne podejście do tej kwestii byłoby tutaj regresem metodologicznym wobec
