Przeglqd Geologiczny, vol. 44, nr 2, 1996
Skaly wapienne i wapniste we fliszu polskich Karpat
zewn~trznychStanislaw Leszczynski*, Kazimiera Malik**
Carbonates in flysch of the Polish Outer Carpathians Sum m a r y. The Outer Carpathian flysch sequence (U. Tithonian-L. Miocene) consists of deep-water mainly siliciclas-tic sediments. Carbonates are volumetrically and stratigraphical-ly subordinate. Their abundance is different in particular nappes (Fig. 1) and displays rapid lateral and vertical changes. In all nappes, the Turonian-Paleocene, and uppermost Eocene-L. Miocene sequences are distinctively enriched in calcareous material. An additional carbonate enriched division i.e., the Tithonian-Barremian is recorded in the Silesian nappe se-quence comprising sediments of the entire U. Tithonian-L. Miocene time-span. The content of calcareous material in ver-tical sections displays sometimes distinctive fluctuations at a scale of several decimeters (Fig. 2E) up to several tens of meters. The bulk of calcareous material occurs in calcilutites, marl-stones and calcareous mudmarl-stones to claymarl-stones. These are chief-ly resediments (turbidites, debrites etc.), although, pelagites also are represented. Particles of older carbonates (Fig. 2B, D) concentrate in coarse-grained, thick-bedded deposits where the carbonate material is usually subordinate. The amount of syn-sedimentary particles is inversely proportional to the quantity of the coarse siliciclastic material. The calcareous resediments form very thin to very thick beds (Fig. 2C).
Distribution of carbonate material in sequences of the Outer Carpathian flysch was chiefly controlled by tectonic activity of the area, eustasy, climate and biocoenosis. To some extent it was also shaped by basin geometry and autocyclic processes. Tectonic activity that highly varied in time and space together with very irregular basin geometry and autocyclic processes are considerd to be responsible paricularly for the lateral facies changes. Influences of eustasy appear to be reflected in some correlation of the carbonate enriched sequences with the global cycle chart, especially of the long term cyclicity. Enhanced sedimentation of calcareous material occurred during the early regressive phase of the sea-level (Fig. 3)~ Eustatsy also influ-enced carbonate sedimentation through the CCD. This para-meter controlled pelagic carbonate sedimentation depending on the depth of particular basin. Global deepening of the CCD together with rising movements in the Carpathian area, and high carbonate productivity resulted in gradual increase of pelagic carbonate material over the Upper Eocene sequence in all nappes (Globigerina Marls = margle globigerynowe). More-over, episodes of intensive pelagic sedimentation of calcareous nannoplankton occurred in the Late Oligocene (Jaslo Lime-stone = wapienie jasielskie). The smaller vertical fluctuations in carbonate content appear to result from a climate change due to Milankovitch orbital perturbations of the Earth move-ments (precession and eccentricity).
Termin flisz jest dzis opisowym poj~ciem litofacjalnym, ktory dla wi~kszosci geologow kojarzy si~ z dose monoton-nq seriq osadowq, zbudowamonoton-nq z piaskowcow i lupkow. Ter-min ten, w czasie niespelna 200 lat swojego funkcjonowania w literaturze geologicznej, przechodzil dlugq i zawilq drog~ ekspansji etymologicznej. StartujqC od czysto litofacjalnej
*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet JagielloIiski, ul. Oleandry 2a, 30-063 Krak6w
**WydzialNaukoZiemi, UniwersytetSlqski, ul. B~dziIiska60, 41-200 Sosnowiec
definicji (Studer, 1827), termin ten przeksztalcal si~ coraz bardziej w poj~cie genetyczne - zarowno 0 charakterze
stratygraficznym, jak i tektonicznym (vide Dzulynski & Walton, 1965). Wedlug jednej ze wspolczesnych definicji: Jlisz jest miqiszq seriq osadow morskich, deponowanych przez prqdy zawiesinowe i inne grawitacyjne spfywy maso-we, zawierajqcq autochtonicznq gl~bokowodnqfaun~ (z wy-jqtkiem przemieszczonych organizmow pfytkomorskich);
seria ta jest wlqczona w strefy nasuni~c i faldow orogenu (Einsele, 1992).
Ze wzgl~du na poruszanq problematyk~ wyst~powania
skal wapiennych i wapnistych w utworach fliszu karpackie-go, warto w tym miejscu odwolae si~ do najstarszej orygi-nalnej definicji (Studer, 1827). Studer nazwal fliszem seri~ gomokredowych piaskowcow mulowych i lupkow w rejo-nie Siementhal w Szwajcarii, podkreslajqc wyrairejo-nie jego
lokalne komplikacje spowodowane wyst~powaniem
blo-kow i warstw wapieni, miejscami nawet wielkich mas bre-kcji wapiennych, a takze innych skal. Wsrod 12-punktowej listy najbardziej diagnostycznych cech fliszu, ktorll zestawili Dzulynski & Smith (1964), margle i wapienie detrytyczne Sq wzmiankowane zaraz na jej poczqtku, jako wazne sklad-niki litologiczne utworow fliszowych. Tak wi~c wyst~po wanie osadow wapiennych i pokrewnych wydaje si~ bye cechq stalq i tYPOWq dla serii fliszowych i jako fakt obser-wacyjny bylo sygnalizowane od bardzo dawna. Zagadnienie to dotychczas nie bylo jednak przedmiotem osobnych do-ciekan naukowych. Niniejszy artykul stanowi zatem prob~ wypelnienia tej luki w dorobku geologii karpackiej.
Wszystkie waZniejsze sekwencje fliszowe, odslaniajqce si~ na terenie Polski (flisz zewn~trznokarpacki, flisz podha-lanski, flisz bardzki), zawierajq skaly w~glanowe. Koncen-trujq si~ one szczegolnie w dolnych cz~sciach kazdej sek-wencji, gdzie tworzq cz~sto samodzielne wydzielenia lito-stratygraficzne 0 randze ogniw. Jednostki te Sq zbudowane
glownie z osadow resedymentowanych, nierzadko w sposob wielkoskalowy. Takie spqgowe usytuowanie w~glanowych resedymentow w stosunku do mlodszego, w ogromnej prze-wadze silikoklastycznego fliszu, znajduje uzasadnienie w naturalnym procesie transformacji srodowisk sedymenta-cyjnych i zwiazanych z nimi obszarow irodlowych. Rozpad geotektoniczny obszarow plytkomorskiej sedymentacji wa-piennej (rafa, rampa lub platforma), byl procesem bezpo-srednio poprzedzajqcym uformowanie basenu gl~bokiego. Serie skalne Karpat fliszowych (tyton-dolny miocen) Sq zbudowane glownie z utworow silikoklastycznych
pocho-dzenia gl~bokomorskiego. Skaly w~glanowe stanowiq w
nich skladnik podrz~dny zarowno pod wzgl~dem obj~to sciowym,jak i stratygraficznym. !ch udzial i rozmieszczenie w obr~bie poszczegolnych plaszczowin zewn~trznokarpac kich Sq bardzo zroznicowane zarowno w poziomie, jak i w profilu pionowym (ryc. 1). Niemniej jednak, w ogolnym obrazie stopnia wapnistosci fliszu karpackiego zaznaczajq si~ pewne dose istotne prawidlowosci. Celem niniejszego artykulu jest okreslenie tych prawidlowosci oraz podj~cie proby interpretacji ich uwarunkowan genetycznych. Publi-kacja niniejsza zostala przygotowana na podstawie dotych-czasowych badan, prowadzonych we fliszu karpackim przez
...
Ut
N pelagity i hemipelagity wapniste, ,
1 1 resedymenty nieistotne
Wiek Skolska Podsla,ska SIa,ska Podmagurska Magurska L - J calcareous pelagites & hemipelagites
Miocen '-i~~'"
.
J, Dukielska pelag~ty, hemipelagity i resedymentyI
I
;iillill
l
l;llllill
'
:
'
;:
'
:
'
;
;'
:!:
~
!
'
"'
!
:
i
:.
:
'
i
:':
:~
:-:
i
'
:
'
:i
';.:
i
'
:
'
!:
':
i:
':
I:'
·
I
':
:
'
I':
'
:;
'
:
'
;
:
::
~
":
~
I
:
1
;I;a~;
D
~i~~~:::e~~;agites,
hemipelagitesOligocen z e rod 0 wan e .' : , " ,', resedymenty wapniste, pelagity
, , ,. . e rod e d 1 1 i hemipelaglty mewapmste
,", "" . L - J calcareous resediments, noncalcareous
n ""'~,. pelagites & hemipelagites
Paleocen Mastrycht Kampan NE / / odklute detached •••• .i odklute detached \ \ detached +~.,. ' ~
++++++++++++++++~ R_Aknt~kl ~;; ~ ilasen!1aski ~+
++PIMfamIe~ + + + + ! : EM EUfOPNtI PWIotm ! ! ! ! : ++++++++++++++++++++++ ++++++++++++++++++
~:::~~'.:
n n n _ __ n _ , ,~ Q) U)piaskowce i zlepience grubolawicowe
V
'
:
:
:
:
:
::
'I
p-c/lupek>2:::::::::, thick-bedded sandstones & conglomerates sd/sh>2
przekladaj~ce si~ cienko- i sredniolawicowe
c=:J piaskowce llupKi, p-c/lupek=2-0.4
b::::::::::d alternation of thin to mediumbedded sand -stones & shales, sd/sh=2-0A
spongiolity cienko- i sredniolawicowe
~ przeKladaJ~ce si~ z lupkami
~ thin- to medium-bedded spongiolites alternating with shales
gezy cienko- i sredniolawicowe
I: : : : :1
przekladaj<\.ce si~ z lupkami thin- to medium-bedded gaizes alternating with shales~ utwory chaotyczne
~ chaotic deposits _
lupki czarne, brunatne i zielonawe black, brown & dark green shales
~========~ lupki ciemnoszare, szare i zielonawe
=-=-=-=- dark gray, gray & dark green shales
g.
-=-
~ lupki oliwkowozielone- -=-
olive green shalesb
---
~ lupki pstre (czerwone i zielone) - --variegated shales (red & green)~-/-/1 margle i lupki pstre (zielone i czerwone) /- / - variegated marls & shales (green & red)
r:::::::r::::Il margle bezowe i szare ~ beige & gray marls
r::r:=IJ wapienie arenitowe
~ arenitic limestones
CI:Il wapienie pelityczne b!::.::::h::dpelitic limestones ITTTT1 rogowce LlllU cherts sw "'t1 N n:, OC)
t:
Cl n:, <::> C OQ ~'9
-.:: <::>:-.t
;:s ""'I .N ... \Q \Q 0\obu autor6w, a takZe studi6w literatu-rowych, w ramach projektu badawcze-go KBN nr 6 P201 03805.
Obserwacje autor6w wskazujq, ze rozmieszczenie materialu wapiennego w seriach osadowych plaszczowin
fli-szu zewn~trznokarpackiego wykazuje
znacznie wi~ksze zr6znicowanie pio-nowe i poziome, niz mozna to uchwy-cie na podstawie dotychczasowch material6w publikowanych. Pelne zbadanie tego zagadnienia, a zwlasz-cza okreSlenie zwiqzk6w genetycz-nych z czynnikami 0 wi~kszym za-si~gu, wymaga bardziej szczeg6lowego rozpoznania stopnia wapnistosci, to znaczy okreslenia w jakim zakresie zmienia si~ ona w obr~bie poszczeg6l-nych jednostek litostratygraficzposzczeg6l-nych. Realizacja tego zadania wymaga jed-nak przeprowadzenia oddzielnych, bardzo rozleglych studi6w tereno-wych. Autorzy niniejszego opracowa-nia podj~li si~ jednak przedstawienia tego problemu na obecnym poziomie jego rozpoznania, dostrzegajqc pewne interesujqce prawidlowosci, kt6re uz-nali za godne wyeksponowania. Auto-rzy wyrazaj£t nadziej~, ze problem ten zostanie jednak opracowany bardziej szczeg6lowo w przyszlosci.
Charakterystyka litofacjaina fliszowych skal wapiennych
i wapnistych
Skaly fliszowe zawierajqce w~glan
wapnia Sq reprezentowane przez grup~
osad6w wyrainie zr6znicowanq ze
wzgl~du na sklad jakosciowy i iloscio
-wy. W opracowaniu przyj~to system wydzielania typ6w skalnych wedlug og61nie przyjmowanych kryteri6w li-tofacjalnych (sklad mineralny, cechy teksturowe, strukturowe i genetyczne).
Ze wzgl~d6w merytorycznych i
for-malnych, w niniejszym opracowaniu zostal zaniechany gl~boko zakorzenio-ny w geologii karpackiej tradycyjzakorzenio-ny podzial na wapienie detrytyczne i peli-tyczne (Burtan6wnai in., 1937; Peszat, 1967). W definicji detrytusu nie ma bowiem zadnych uscisleri co do wiel-kosci skladnik6w; pelit natomiast sta-nowi najdrobniejsz£t frakcj~ detrytusu mineralnego (np. Bates & Jackson, 1987; Jaroszewski i in., 1985). Zatem, zdaniem autor6w, wapienie detrytycz-ne mogq bye r6zdetrytycz-nej frakcji, nie wylq-czajqc pelitycznej.
Wedlug skladu mineralnego i granulometrycznego wsr6d skal fliszo-wych mozna wyr6znie:
(1) wapienie - reprezentowane przez pelne spektrum ka1cyklastyk6w:
Przeglqd Geologiczny, vo!. 44, nr 2, 1996
od ka1cyrudyt6w (to jest ka1cypsefit6w), przez kalkarenity (to jest ka1cypsamity) i ka1cysiltyty (to jest ka1cyaleuryty), do ka1cylutyt6w (to jest kalcypelit6w) wlqcznie (ryc. 2A, 2B, 2C, 2D, 2H);
(2) osady mieszane (zawierajqce podobne proporcje ma-terialu wapiennego i kwarcowo-krzemianowego, kt6re mozna nazwae ka1cysilikoklastykami) - reprezentowane gl6wnie przez margle (ryc. 2A, 2E, 2F, 2G);
(3) wapniste silikoklastyki (tj. silikoka1cyklastyki) -reprezentowane gl6wnie przez wapniste piaskowce, mulow-ce, ilowce (ryc. 2E), natomiast zdecydowanie rzadziej przez zlepierice;
Najliczniej jest reprezentowana druga i trzecia grupa osad6w, czyste wapienie wyst~pujq stosunkowo rzadko. Od dawna znajduje to wyraz w litostratygrafii fliszu zewn~
trznokarpackiego (Bieda i in., 1963; Burtan6wna i in., 1937; Geroch i in., 1967; Koszarski, 1985; Kotlarczyk, 1978, 1988; Ksiqzkiewicz, 1962; Przew. 49 Zjazdu Pol. Tow. Geol., 1977; Przew. 59 Zjazdu Pol. Tow. Geol., 1988; Raj-chel, 1990), gdzie na kilkadziesiqt regionalnych i lokalnych wydzieleri, zaledwie kilka jest odnotowanych jako ogniwa wapienne, np: wapienie cieszyriskie (ryc. 2C, 2D),jasielskie (ryc. 2H), koniakowskie, birczariskie, luzariskie, skalniczari-skie. Przewaga osad6w mieszanych i silikoklastyk6w wa-pnistych wynika gl6wnie z og6lnie wysokiego (w por6wna-niu z innymi srodowiskami) tempa sedymentacji osad6w turbidytowych (Einsele, 1992) i jest efektem procesu roz-ciericzania materialu wapiennego przez skladniki silikokla-styczne.
Material w~glanowy budujqcy wapienne i wapniste ska-ly fliszowe moze miee charakter:
(1) sr6dbasenowy (czyli intraformacyjny) - reprezen-tow any przez skladniki pochodzenia gl6wnie biogeniczne-go (szkielety, bioklasty, peloidy, onkoidy), a rzadziej hydrogenicznego (ooidy); obj~tosciowo najwazniejszym skladnikiem wapieni i margli jest mikryt (mikrokrystaliczny mul wapienny), b~dqcy w wi~kszosci najdrobniej szym, kori-cowym produktem rozpadu wapiennych element6w szkie- .
letowych (por. Bathurst, 1975);
(2) pozabasenowy (czyli ekstraformacyjny) - repre-zentowany przez fragmenty starszych skal wapiennych (ryc. 2B) iIlub klasty prawie r6wnowiekowych utwor6w (ryc. 2D), budujqcych okruchy 0 wielkosci od frakcji piaskowej
po otoczaki, glazy i olistolity; Sq to tzw. wapienie egzotyko-we - pospolity skladnik wielu siliko- i kalcyklastyk6w; wapienie egzotykowe nalezq do kategorii czystych wapieni, dlatego tez wi~ksze ich bryly stanowily cz~sto przedmiot lokalnej eksploatacji; rejon Kruhela (W 6jcik, 1907), Andry-chowa (Ksiqzkiewicz, 1935, 1953) i Sztramberku (Housa, 1976) - to najbardziej znane stanowiska skalek egzotyko-wych;
Pod wzgl~dem struktur sedymentacyjnych skaly
wa-pienne i wapniste w pelni nawiqzujq do ich silikoklastycz-nych odpowiednik6w i do sekwencji strukturalnej opisanej modelem Boumy (Bouma, 1962). Czytelnose struktur, zwlaszcza laminacji, jest cz~sto gorzej wyrazona niz w silikoklastykach. Wiqze si~ to przede wszystkim z monomi-neralnym charakterem skal w~glanowych, w kt6rych ziarna i spoiwo, zbudowane z tego samego mineralu, nie podkre-slajqrysunku struktury, leczjqzacierajq. Wielu autor6w (np. Eber li, 1991; Meischner, 1964) akcentu j e tez wi~kszq cz~
stose wyst~powania hieroglif6w w silikoturbidytach, w po-r6wnaniu z ka1cyturbidytami. W swietle obserwacji z wapieni cieszyriskich, najpelniej na terenie Polski wyksztal-conego fliszu wapiennego, rzadsze wyst~powanie
Przeglqd Geologiczny, vo!. 44, nr 2,1996
fow w ka1cyturbidytach moze wynikac z dwoch powodow. Pierwszy jest natury fizyczno-wietrzeniowej i polega na niedoskonalym odspajaniu Spqgow lawic wapieni od utwo-row nizejleglych, ktorymi Sq na ogol margle, ka1cylutyty lub
ilowce margliste. Wymienione skaly Sq bardzo cz~sto zwy-czajnie przyrosni~te do SPqgu i przez to maskujq subtelny jego relief. Drugim powodem jest nierzadko intensywna bioturbacja lawic ka1cyturbidytow.
A
Wysoki poziom morza
wzmozona sedymentacja lan6wSilikoklastyki
ko_,1 gruboziarniste wapniste
Silikoklastyki
drobnoziarniste 1-:", .--1 Margle i wapienie wapniste
Przeglqd Geologiczny, vo!. 44, nr 2, 1996
B
wzmozona sedymentacja silikoklastyk6wNiski poziom morza
.
'
!r~r·~:'':~
'
1:::.-'---.'1 Silik0k!as1?'ki
, ,-, -grubozlarruste Silikoklastyki drobnoziarniste I :: -~ 1 Margle
Rye. 3. Wplyw zmian poziomu morza na sedymentacj~ osadow wapiennych i wapnistych
Fig. 3. Influence of sea-level changes on sedimentation of carbonates and calcareous rocks
A - High sea-level: enhanced sedimentation of carbonate material; silikoklastyki gruboziarniste wapniste = coarse-grained calcareous
siliciclastics; silikoklastyki drobnoziarniste wapniste
=
fine-grained siliciclastics; margle i wapienie=
marls and limestones. B - Lowsea-level: enhanced sedimentation of siliciclastic material; silikoklastyki gruboziarniste
=
coarse-grained siliciclastics; silikoklastykidrobnoziarniste
=
fine-grained siliciclstics; margle=
marlsRye. 2. Wybrane przyklady utworow wapiennych i wapnistych fliszu zewn~trznokarpackiego
A - dolne lupki cieszynskie, Zywiec, prawy brzeg Soly (widok z gory): ciemnoszare, masywne margle w ostrym kontakcie
sedymenta-cyjnym z pakietem 0 miqzszosci 5 m, zbudowanym ze slabo zdeformowanych lawic kalkarenitow (utwory resedymentowane
wielkoska-lowo);
B - dolne lupki cieszynskie, Cisownica kolo Cieszyna: polobtoczone ekstraklasty (egzotyki) wapieni gornojurajskich; na niektorych
powloka szarego, marglowego matriksu;
C - wapienie cieszynskie, Leszna Gorna, kamieniolom: grubolawicowe, amalgamowane kalcyturbidyty i kalcyfluksoturbidyty
przekla-dane cienkimi warstwami ilowcow wapnistych;
D - wapienie cieszynskie, Leszna Gorna, kamieniolom: ponadnormatywne intraklasty ilowcow marglistych, margli, kalcylutytow i
kalkarenitow w obr~bie kalcyturbidytu;
E - margle fukoidowe, prawy brzeg Wiaru mi~dzy Rybotyczami i Makowq: pakiety margloturbidytow naprzemian zasobnych i ubogich
w CaC03, tworzqce zebrowatq morfologi~ brzegu i dna koryta; przypuszczalnie efekt cyklicznych zmian klimatu;
F - margle krzemionkowe, Rybotycze - Kanion: kalcysilikoarenity i -siltyty (Tcd, bezowe) oraz kalcysilikolutyty (Te"
bialopomaran-czowe) w sekwencji lawic grubiejqcych ku gorze;
G - margle globigerynowe, Znarnirowice, od Nowego Sqcza: przekladajqce si~ warstwy bezowych margli pelagicznych, ciemnoszarych
do czarnych turbidytowych mulowcow wapnistych oraz ciemnozielonych ilowcow hemipelagicznych;
H - wapien z Folusza (litofacja wapienia jasielskiego), Folusz, SE od Gorlic: drobno, drzqco larninowany pelagiczny wapien kokkolitowy Fig. 2. Examples of carbonates and calcareous rocks from flysch of the Polish Outer Carpathians
A - Lower Cieszyn Shale, Zywiec, right bank of the Sola River: dark gray, massive marls in sharp sedimentary contact with 5 m thick
package of slightly deformed calcarenites (large scale resediments);
B - Lower Cieszyn Shale, Cisownica near Cieszyn: subrounded extraclasts (exotics) ofU pp er lurassic limestones; dark gray marly matrix envelope occurs on some pebbles;
C - Cieszyn Limestone, quarry in Leszna Gorna near Cieszyn: thick, amalgameted beds of calicturbidites alternated with thin layers of
calcareous claystones;
D - Cieszyn Limestone, quarry in Leszna Gorna near Cieszyn: intraclasts of calcareous claystones, marls, calcilutites and calcarenites
enclosed in a calciturbidite;
E - Fucoid Marl, right bank of the Wiar River between Rybotycze nad Makowa, S of Przemysl: ribs of CaC03-rich turbidites alternated
with packages of CaC03-poor turbidites forming furrows, presumably result of cyclic climate change;
F - Siliceous Marl, creek in Rybotycze: calcsilicoarenites and siltites (Tcd, beige) and calcsilicolutites (Te, whiteorange) in a thickening
upward sequence;
G - Globigerina Marl, Znamirowice N of Nowy Sqcz: alternation of beige pelagic marls, dark gray to black turbiditic mudstones and
dark green hemipelagic claystones;
H - Folusz Limestone (lithofacies of laslo Limestone), Folusz, SE of Gorlice: finely laminated coccolithic, pelagic limestone
Rozmieszczenie skal wapiennych i wapnistych w sekwencjach ptaszczowin
Seria fliszu zewn~trznokarpackiego, na kt6rq sldadaj'l
si~ sekwencje osadowe pi~ciu gl6wnych jednostek tektoni-czno-facjalnych, wykazuje nier6wnomieme
rozmieszcze-nie skal wapiennych i wapnistych w poszczeg61nych plasz-czowinach (ryc. 1). Geantyklinalne strefy facjalne basenu, reprezentowane gl6wnie przez serie skalne plaszczowiny podsl'lskiej i jednostek podmagurskich, wykazuj'l relatywnie najsilniejsz'l wapnistosc w por6wnaniu do rozdzielaj'lcych je geosynklinalnych stref facjalnych, reprezentowanych
Przeg[qd Geo[ogiczny, vo!. 44, nr 2, 1996
przez serie osadowe plaszczowiny skolskiej, sl<:!skiej i ma-gurskiej. Utwory tych ostatnichjednostekmaj'! og6lnie bar-dziej silikoklastyczny charakter, zdecydowanie wi~ksz,!
mi4Z;szose i S,! zdominowane przez osady resedymentowane. W og6lnym obrazie stratygraficznym fliszu karpackiego mozna zauwazye wyst~powanie kilku interwal6w 0
wyraznie odmiennym stopniu wapnistosci, r6zni,!cych si~
rodzajem skal wapiennych i wapnistych:
1. Tyton-barrem. Utwory tego interwalu maj'! najwi~
kszy udzial w plaszczowinie sl,!skiej i podsl,!skiej. Obejmu-j'! one warstwy cieszynskie, grodziskie i cz~sciowo lupki wierzowickie (Bieda i in., 1963; Geroch i in., 1967; Koszar-ski, 1985). W interwale tym zar6wno resedymenty, jak i osady Ha (pelagity, hemipelagity) S,! na og6l zasobne w
w~glan wapnia. Najsilniej wapnistym ogniwem S,! wapienie
cieszynskie (ryc. 2C, 2D). Obejmuj,! one pelne spektrum ka1cyklastyk6w 0 genezie turbidytowej. Wsp6lwyst~puj,!ce
z nimi interturbidyty S,! gl6wnie ilowcami wapnistymi. Po-zostale ogniwa tego interwalu reprezentuj,! skaly 0 nizszej
wapnistosci. Margle S,! gl6wnym rodzajem skal w obr~bie
ogniwa lupk6w cieszynskich dolnych (ryc. 2A) oraz lupko-wej facji warstw grodziskich. Wapniste silikoklastyki S,! z kolei gl6wnym rodzajem skal w obr~bie lupk6w cieszyn-ski ch g6mych, warstw grodzicieszyn-skich i dolnej cz~sci lupk6w wierzowickich. Przez caly ten okres, intensywna sedymen-tacja wapienna miala miejsce r6wniez w Pieninach, czego rezultatem S,! wapienie pieninskie, si~gaj,!ce do barremu (Birkenmajer, 1985).
2. Apt-alb. Utwory tego interwalu S,! znacznie ubozsze
w w~glan wapnia w por6wnaniu ze skalami interwalu
po-przedniego. Wapniste S,! tu jedynie resedymentowane sili-koklastyki, natomiast osady Ha S,! bezwapniste. Podwyz-szony udzial skal wapnistych zaznacza si~ w plaszczowinie sl,!skiej i cz~sciowo podsl,!skiej, gdzie skaly te S,! reprezen-towane przez piaskowce grodziskie, a w mniejszym stopniu przez warstwy 19ockie. Te ostatnie wykazuj'! wapnistose jedynie partiami, a zakres zmiennosci tego parametru nie jest blizej poznany.
3. Turon-paleocen. Utwory tego interwalu stanowi,! znaczn'! cz~se serii fliszu zewn~trznokarpackiego. Podwyz-szona wapnistose zaznacza si~ w utworach wszystkich pla -szczowin, najslabiej jednak w serii sl,!skiej, kt6ra w tym odcinku czasowym jest zdominowana przez silikoklastyki gruboziamiste. Rodzaj osad6w wapiennych illub wapnis -tych w poszczeg6lnych plaszczowinach jest mocno zr6zni-cowany. W serii skolskiej interwal ten reprezentuje formacja z Ropianki, czyli warstwy inoceramowe (Kotlarczyk, 1978; Przew. 59 Zjazdu Pol. Tow. Geol., 1988). W interwale turon-santon, zawieraj,!cym margle krzemionkowe (ryc. 2F), oraz w wyzszej cz~sci paleocenu wapniste S,! jedynie resedymenty. N atomiast w pozostalej cz~sci opisywanego interwalu, zawieraj,!cej margle fukoidowe (ryc. 2E) oraz margle z W ~gierki, wapniste S,! zar6wno resedymenty, jak i osady Ha (pelagity, hemipelagity). W serii podsl,!skiej oraz w lusce przedmagurskiej g16wnym rodzajem osad6w wa-pnistych S,! utwory wyl,!cznie pelagiczne i hemipelagiczne, wyksztalcone jako margle pstre. W serii sl,!skiej podwy-zszona wapnistose zaznacza si~ jedynie w niewielkich od -cinkach profilu, przypadaj,!cych na turon-koniak oraz mastrycht. Jest ona rejestrowana wyl,!cznie w resedymen-tach (margle krzemionkowe, warstwy godulskie dolne oraz utwory facji inoceramowej w obr~bie warstw istebnian-skich). W jednostce dukielskiej wapnistose wykazuj,! za-r6wno resedymenty, jak i utwory Ha (warstwy lupkowskie oraz cisnianskie). W serii magurskiej (Przew. 63 Zj azdu Pol.
Tow. Geol., 1992) osady wapienne i wapniste s'!rejestrowa-ne wyl,!cznie w resedymentach interwalu kampan-paleocen (formacja z Haluszowej, z Jarmuty, piaskowce ze Szczawi-ny oraz warstwy inoceramowe).
4. Eocen. Utwory tego interwalu ponownie odznaczaj'!
si~ relatywnie obnizon,! wapnistosci,!. Najsilniej zaznacza
si~ onajedynie w jednostce podsl,!skiej i lusce przedmagur-skiej, gdzie nadal trwa sedymentacja osad6w mieszanych, reprezentowanych przez margle pstre. W pozostalych jed-nostkach wapnistose zaznacza si~ gl6wnie w resedymentach (warstwy hieroglifowe; w serii magurskiej ponadto pia-skowce ci~zkowickie, pasierbieckie i margle l,!ckie). Jedy-nie w poludniowej cz~sci jednostki magurskiej wapniste S,! zar6wno resedymenty, jak i pelagity /hemipleagity (warstwy beloweskie i magurskie). W najwyzszym eocenie wszy-stkich plaszczowin wyst~puje cienki horyzont pelagicznych margli globigerynowych (ryc. 2G). Rozdzielaj'! je z r6zn,!
g~stosci,! resedymenty wapniste warstw popielskich,
pia-skowc6w globigerynowych oraz piapia-skowc6w z Mszanki. 5. Oligocen-dolny miocen. Utwory tego interwalu, w por6wnaniu z eocenem, S,! zn6w wyraznie wzbogacone w CaC03• Podyzszona wapnistose zaznacza si~ przede
wszy-stkim w cienkich interwalach nizszej cz~sci warstw podro-gowcowych (margle podrogowcowe), bezposrednio nad poziomem rogowc6w (margle dynowskie, jawomickie), w piaskowcach cergowskich, a takze w przykrywaj,!cych seri~
menilitow'! warstwach krosnienskich. Nalezy jednak zaz-naczye, ze duza cz~se utwor6w warstw menilitowych wy-daje si~ bye uboga w CaC03, czym r6zni,! si~ one od
nadleglych warstw krosnienskich, kt6re w calosci S,! silnie wapniste. Najbardziej spektakulamym osadem wapiennym komentowanego interwalu S,! kokkolitowe wapienie jasiel-skie (ryc. 2H). Tworz£t one jedn,! lub kilka warstw, zwykle o mi,!zszosci od kilku do kilkudziesi~ciu milimetr6w. Dla utwor6w wyzszego oligocenu pelni,! one funkcj~ waznego horyzontu korelacyjnego (Haczewski, 1989). Poza plasz-czowin,! magursk,!, wapienie jasielskie wyst~puj,! we wszy-stkich pozostalych jednostkach tektoniczno-facjalnych fli-szu karpackiego.
Czynniki kontroluj~ce rozw6j sedymentacji
skal wapiennych i wapnistych
Fliszowa sedymentacja skal wapiennych i wapnistych, podobnie jak pozostalej masy osad6w fliszu zewn~trzno
karpackiego, zachodzila w srodowisku basenu gl~bokowod
nego (Ksi,!zkiewicz, 1975, 1977). Byla ona kontrolowana przez cztery g16wne czynniki: tektoniczny, eustatyczny, klimatyczny i biologiczny (Einsele, 1992). Wszystkie te czynniki S,! ze sob,! scisle powi'!zane nie tylko prostymi, j ednokierunkowymi zaleznosciami przyczynowo-skutko-wymi, ale r6wniez sprz~zeniami zwrotnymi. Czynnik eusta-tyczny i klimaeusta-tyczny zalez,! cz~sciowo od tektoniki, a
cz~sciowo S,! sterowane przez zmienne nat~zenie
promie-niowania slonecznego, kt6re otrzymuje Ziemia, w zwi£tzku z prawie z regulamymi fluktuacjamijej parametr6w orbital-nych, nazywanymi cyklami Milankowicza (1941). Fluktu-acje parametr6w orbitalnych wplywaj,! gl6wnie na obj~tose
globaln,!mas lodowych, rozklad temperatur, cyrkulacj~ oce-aniczn,! oraz rozmieszczenie stref klimatycznych.
Sposr6d wzmiankowanych wyzej czynnik6w og6lnych, dla basen6w fliszowych najwazniejszym czynnikiem, od kt6rego jest uzalezniona sedymentacja wapienna, wydaje
si~ bye tektonika. Rezim tektoniczny reguluje bowiem
base-nu glybokiego. W obszarach 0 podwyzszonej aktywnosci
tektonicznej, wyrazonej wzrostem gradientow morfologicz-nych, jest produkowana wkksza ilose silikoklastykow kon-kurujqcych z osadami wyglanowymi i powodujqcych roz-cienczanie tych ostatnich. W basenie glybokomorskim, po-zostajqcym pod wplywem takich obszarow, tworzq siy wte-dy resewte-dymenty 0 skladzie silikoklastycznym albo
mie-szanym. Zasadzie tej wydajq siy bye podporzqdkowane sto-sunki ilosciowe wsrod osadow wapiennych i wapnistych obserwowane w plaszczowinach zewnytrznokarpackich. Konsekwencjq jej wplywu jest takZe zroznicowanie wapni-stosci w izochronicznych osadach roznych plaszczowin (ryc. 1).
Zroznicowana regionalnie aktywnose tektoniczna base-now fliszowych i ich otoczenia (Ksiqzkiewicz, 1962; Dzu-lynski, 1979), a takZe zapewne silnie rozczlonkowana rzeiba dna tych basenow powodowaly, ze wiykszose osa-dow wzbogaconych w material wapienny ma niewielkie rozprzestrzenienie lateralne. Zmienny w czasie i przestrzeni doplyw silikoklastykow, kontrolowany glownie przez tekto-niky, jest rowniez w powaznym stopniu odpowiedzialny za ogolne rozmieszczenie osadow wapiennych i wapnistych we fliszu Karpat zewnytrznych. Utwory te wystypujq prze-waznie poza zasiygiem litosomow zbudowanych z osadow grubo- i srednioklastycznych. JednakZe sedymentacja gru-bodetrytycznego materialu wapiennego, w tym szczegolnie wapiennych utworow egzotykonosnych (np. wapienie cie-szynskie, warstwy grodziskie, ily babickie, warstwy popiel-skie), byla podporzqdkowana regulom sterujqcym sedy-mentacjq silikoklastycznq.
Eustatyka przejawiajqca siy poprzez globalne zmiany poziomu morza wplywa na natyzenie dostawy materialu terygenicznego, produkcjy materialu wapiennego, gkbo-kose kompensacji wyglanu wapnia oraz na intensywnose cyrkulacji glybokowodnej (Dean & Gardner, 1986). W base-nach sedymentacji fliszu bezposredni wplyw eustatyki byl istotnie oslabiany przez silnie zroznicowanq aktywnose tek-tonicznq zarowno basenow, jak tez ich obrzezenia. Uderza-jqcy jest jednak wzrost udzialu materialu wapiennego w interwalach zdominowanych przez osady drobnoziarniste. Dla sedymentacji takich osadow najbardziej sprzyjajqce warunki panujq w okresach relatywnie podwyzszonego po-ziomu morza (ryc. 3A), natomiast w okresach obnizonego poziomu morza (ryc. 3B) wzrost dostawy grubszego mate-rialu relatywnie hamuje sedymentacjy wapiennq. Zapewne tez nie przypadkowo wydzielone interwaly serii fliszowych, ktore wykazujq zwiykszonq wapnistose, korelujq siy z regre-sywnymi odcinkami globalnej krzywej eustatycznej pier-wszego rZydu (Haq i in., 1988) (ryc. 1). Podobne relacje wydajq siy zaznaczac rowniez w mniejszej skali, jakkolwiek zagadnienie to wymaga precyzyjniejszej stratygrafii utwo-row fliszowych.
Klimat jest kolejnym waznym czynnikiem, wplywajq-cym na ilosc i rodzaj osadow gromadzonych w srodowisku glybokowodnym. Jest on silnie powiqzany z eustatykq. Wplyw czynnika klimatycznego zaznacza siy przede wszy-stkim poprzez sterowanie temperaturq i wilgotnosciq. W okresach klimatu wilgotnego zwiykszona dostawa ilastej zawiesiny silikoklastycznej do basenu morskiego hamowala rozwoj planktonu, a zwkkszona dostawa wody slodkiej wywolywala stratyfikacjy wod i stopniowy zanik cyrkulacji glybinowej. Proces ten prowadzil w konsekwencji do spad-ku produktywnosci i oslabienia sedymentacji wyglanowej, zarowno w strefie plytko-, jak i glybokomorskiej. W okre-sach klimatu suchego silniejsze parowanie i tworzenie siy
Przeglqd Geologiczny, vol. 44, nr 2, 1996
gystych, ciyzkich solanek wymuszalo cyrkulacjy wody na-pydzajqc upwelling. Podnosil on produktywnose biologicz-nq i w konsekwencji nastypowalo zintensyfikowanie se-dymentacji wyglanowej (Oglesby & Park, 1989). Wedlug niektorych badaczy (np. Barron i in., 1985) sekwencje osa-dowe powstale w okresach, gdy nie bylo lodowcow na globie ziemskim (np. trias-kreda), mogq zawdziyczae swoje cykliczne wyksztalcenie wylqcznie czynnikowi klimatycz-nemu. Jest bardzo prawdopodobne, ze we fliszu zewny-trznokarpackim klimat w znacznym stopniu ksztaltowal fluktuacje wapnistosci, zaznaczajqce siy w interwalach rzy-du decymetrow (ryc. 2E).
Czynnik biologiczny jest w istotnym stopniu konse-kwencjq wspoldzialania wszystkich trzech wspomnianych wyzej czynnikow nadrzydnych. W mezozoiku, a zwlaszcza w gornej kredzie, a takze w paleogenie, mikroorganizmy planktonowe - otwornice i kokkolity stajq siy powaznym producentem materialu wapiennego. Znaczenie skalotwor-'cze ma tez wie1e grup bentosu. Synsedymentacyjny, wa-pienny material pochodzenia biogenicznego jest zawsze waznym, a niekiedy dominujqcym skladnikiem wapiennych i wapnistych skal fliszu karpackiego. Margle globigerynowe i wapienie jasielskie reprezentujq najbardziej spektakularne przyklady takich osadow.
Poszczegolne czynniki wplywajq na sedymentacjy ze zmiennq intensywnosciq, ktora oscyluje z roznq cZystotli-wosciq. Ostateczne efekty ich dzialania nakladajq siy lub znoszq. Znajduje to swoj wyraz glownie w pionowym, ale tez i w poziomym zroznicowaniu sekwencji osadowych fliszu zewnytrznokarpackiego (ryc. 1).
Podsumowujqc, najbardziej sprzyjajqcymi warunkami dla rozwoju osadow wapiennych i wapnistych w basenach sedymentacji fliszu byly:
(1) relatywnie obnizona aktywnosc tektoniczna (pasyw-ne ramy basenow fliszowych), zapewniajqca ogolnie zmniej-szony doplyw materialu silikoklastycznego;
(2) cieply oraz nie za bardzo wilgotny klimat, nawet z tendencjq do polsuchego, odpowiedzialny za wzrost produk-tywnosci biologicznej planktonu i bentosu;
(3) obnizajqcy siy poziom morza, a zwlaszcza stadium przejsciowe od maksymalnie wysokiego, (tzw. high-stand) do niskiego (tzw. low-stand) poziomu morza;
Wnioski
(1) Wapnistose utworow fliszu zewnytrznokarpackiego wyraza siy glownie poprzez wystypowanie skal 0
miesza-nym, ka1cysilikoklastycznym oraz silikoka1cyklastycznym skladzie mineralnym. Czyste wapienie wystypujq stosunko-wo rzadko. Najbardziej spektakularnymi wapiennymi wy-dzieleniami litostratygraficznymi Sq wapienie cieszynskie (ka1cyturbidyty tytonu gornego-beriasu) oraz wapienie ja-sielskie (ka1cypelagity kokkolitowe oligocenu wyzszego). lone jednostki, np. wapienie birczanskie, koniakowskie, luzanskie, skalniczanskie i podobne, Sq wydzieleniami 0 randze bardzo lokalnej, niemalze punktowej. \
(2) Waznym rodzajem skal fliszu zewnytrznokarpackie-go Sq margle, czy li osady ka1cysilikoklastyczne. Do waz-niejszych wydzielen litostratygraficznych - zasobnych w margle - Sq zaliczane: dolne lupki cieszynskie, lupki gro-dziskie, margle krzemionkowe, margle fukoidowe, margle wygierkowskie, margle frydeckie, margle zegocinskie, mar-gle wyglowieckie, marmar-gle lqckie, marmar-gle globigerynowe, margle podrogowcowe, margle dynowskie i margle jawor-nickie.
Przeglqd Geologiczny, vol. 44, nr 2, 1996
(3) Wapniste silikoklastyki, tj. utwory
silikoka1cyklasty-czne, Sq - podobnie jak margle -licznie reprezentowane
w utworach fliszu karpackiego. Do gl6wnych jednostek stratygraficznych obfitujqcych w wapniste silikoklastyki na-lezq: g6me lupki cieszynskie, warstwy grodziskie, warstwy inoceramowe, warstwy pisarzowickie, warstwy godulskie dolne, warstwy lupkowskie, formacja haluszowska, pia-skowce ze Szczawiny, formacja jarmucka, warstwy belowe-skie, warstwy hieroglifowe, warstwy magurbelowe-skie, warstwy cergowskie i warstwy krosnienskie.
(4) Zr6znicowane pod wzgkdem granulometrycznym i petrograficznym skaly wapienne i wapniste fliszu zewn~
trznokarpackiego Sq reprezentowane przez dwie klasy gene -tyczne utwor6w: (a) - osady resedymentowane, tj. allo-chtoniczne wzgl~dem miej sca depozycji, do kt6rych nalezq turbidyty, debryty, i osady pokrewne; (b) - osady niere-sedymentowane, tj. autochtoniczne lub parautochtoniczne, reprezentowane przez pelagity i hemipelagity.
(5) W tabeli litostratygraficznej sekwencji osadowych plaszczowin karpackich mozna wyr6znic pi~c szerokich interwal6w, odznaczajqcych si~ na przemian odmiennym
stopniem wapnistosci utwor6w. Og6lnie podwyzszony
udzial skal wapiennych i wapnistych zaznacza si~ w inter-walach: tyton-barrem, turon-nizszy paleocen oraz oligo-cen-miocen dolny. Natomiast utwory dw6ch interwal6w rozdzielajqcych wyzej wymienione, tj. apt-alb oraz eocen, charakteryzujq si~ obnizonq relatywnie wapnistosciq.
(6) Silikoklastyki bezwapniste zdecydowanie dominujq
w interwalach: apt-cenoman oraz wyzszy paleocen-eocen.
Sq one reprezentowane gl6wnie przez: lupki wierzowickie, warstwy 19ockie, lupki pstre, warstwy godulskie srodkowe i g6me, warstwy istebnianskie, piaskowce ci~zkowickie,
warstwy hieroglifowe. Sedymentacja tych wydzielen zacho-dzila w warunkach szczeg6lnie niekorzystnych dla rozwoju osad6w zawierajqcych w~glan wapnia. Utwory te osadzaly
si~ w warunkach zwi~kszonej dostawy srednich i grubych klastyk6w, spowodowanej wzmozeniem aktywnosci tekto-nicznej ram basenu oraz w okresach oslabionej produkcji materialu wapiennego.
(7) Strefowosc rozmieszczenia osad6w wapiennych i
wapnistych w sekwencjach osadowych pi~ciu plaszczowin
fliszu zewn~trznokarpackiego nawiqzuje do
og6lnoswiato-wych zmian poziomu morza, szczeg6lnie w odniesieniu do trend6w dlugofalowych. Zwi~kszona wapnistosc koreluje
si~ ze stadium przejsciowym od maksymalnej transgresji do regresji. Wplyw kr6tkookresowych oscylacji eustatycznych znajduje si~ na razie w fazie wst~pnego opracowania.
(8) Dokladniejsza interpretacja przyczyn obserwowane-go we fliszu zewn~trznokarpackim rozmieszczenia materia-lu wapiennego wymaga bardziej precyzyjnej stratygrafii. Obecna stratygrafia tych utwor6w, oparta g16wnie na mikro-faunie otwomicowej, jest w wielu przypadkach zbyt upro-szczona, jak na wymogi interpretacji w odniesieniu do przyczyn 0 zasi~gu ponadregionalnym.
Autorzy skladajq serdeczne podzi~kowania Markowi Wojta-szkowi za pomoc w komputerowym opracowaniu rycin. Stanisla-wowi Dzulynskiemu oraz Nestorowi Oszczypce autorzy Sq wdzi~cz
ni za sugestie techniczno-merytoryczne do niniejszej pracy.
158
Literatura
BARRON EJ., ARTHUR M.A. & KAUFFMAN E.G. 1985 -Earth Planet. Sc. Letters, 72: 327-340.
BATES RL. & JACKS ON J.A.1987 -Glossary of Geology. (3rd ed.), Amer. Geol. Inst., Alexandria - Virginia.
BATHURST RG.C. 1975 - Carbonate sediments and their dia-genesis. (2nd ed.), Elsevier, Amsterdam.
BIEDA F., GEROCH S., KOSZARSKI L., KSIJ\ZKIEWICZ M. & ZYTKO K. 1963 - Biul. Inst. Geol., 181: 1-152.
BIRKENMAJER K. (ed.) 1985 - Main geotraverse of the Polish Carpathians (Cracow-Zakopane), Wyd. Geol.
BOUMA A.H. 1962 - Sedimentology of some flysch deposits. A graphic approach to facies interpretation, Elsevier, Amsterdam. BURTANOWNA J., KONIOR K. & KSIJ\ZKIEWICZ M. 1937 - Mapa geologiczna Karpat Sl'l,skich. Wyniki badari i objasnienia do mapy, Wyd. Sl'l,skie, Katowice.
DEAN W.E. & GARDNER J.V. 1986 - Paleoceanography, 1:
539-553.
DZUL YNSKI S. & SMITH A.1. 1964 - Rocz. Pol. Tow. Geol., 34: 245-266.
DZULYNSKI S. & WALTON E.K. 1965 - Developments in Sedimentology, 7: 1-274.
DZUL YNSKI S. 1979 - [W:] International Symposium. Capri '77.
The Geotechnics of Structurally Complex Formations, Associazio-ne Geotecnica Italiana, Milano: 157-166.
EBERLI G.P. 1991- [W:] Einsele et al. (eds), Cycles and Events in Stratigraphy, Springer, Berlin: 340-359.
EINSELE G. 1992 - Sedimentary Basins: Evolution, Facies, and Sedimentary Budget, Springer Verlag, Berlin.
GEROCH S., JEDNOROWSKA A., KSIAZKIEWICZ M. & LI-SZKOWAJ. 1967 -Biul. Inst. Geol., 211: 185-267.
HACZEWSKI G. 1989 - Ann. Soc. Geol. Pol., 59: 435-524.
HAQB.U.,HARDENBOL1. &VAILP.R1988-SEPMSpecial Publications, 42: 71-108.
HOUSA V. 1976 - Acta Mus. Siles., Ser. A, 25: 119-132. JAROSZEWSKI W., MARKS L. & RADOMSKI A. 1985-Slownik geologii dynamicznej, Wyd. Geol.
KOSZARSKI L. 1985 - Geology of the middle Carpathians and the Carpathian Foredeep. Guide to Excursion No. 3, XIII Congress Carpatho-Balkan Geological Association, Cracow.
KOTLARCZYK J. 1978 - Pr. Geol. Kornis. Nauk Geol. PAN, 108.
KSIAZKIEWICZ M. 1935 - Bull. Intern. Acad. Pol., Ser. A: 92-106,209-253.
KSIJ\ZKIEWICZ M. 1953 - [W:] Regionalna geologia Polski. Tom I - Karpaty, Zeszyt 2 - Tektonika, Pol. Tow. Geol., Kra-k6w.
KSIAZKIEWICZ M. (red.) 1962 - Geological Atlas of Poland. Fascicle. 13 - Cretaceous and Early Tertiary in the Polish External Carpathians. Inst. Geol. Warszawa.
KSIJ\ZKIEWICZ M. 1975 - Acta Geol. Pol., 25: 309-367.
KSIJ\ZKIEWICZ M. 1977 - Paleont. Pol., 36: 1-208.
MEISCHNER K.D. 1964 - [W:] Bouma A.H. & Brouwer A. (eds.), Turbidites, Elsevier, Amsterdam: 156-191.
MILANKOWITCH M. 1941 - Kanon der Erdbestrahlung und seine Anwendung auf das Eiszeitproblem, Acad. Roy. Serbe, Beo-grad.
OGLESBY RJ. & PARK 1. 1989 - 1. Geoph. Res., 94: 14793-14816.
PESZATC.1967 -Pr. Geol. Kornis. NaukGeol. PAN,44: 1-111. Przew. 49 Zjazdu Pol. Tow. Geol. 1977 - Wyd. Geol.
Przew. 59 Zjazdu Pol. Tow. Geol. 1988 - Wyd. AGH, Krak6w.
Przew. 63 Zjazdu Pol. Tow. Geol. 1992 - Wyd. AGH, Krak6w.
RAJCHEL 1. 1990 - Zesz. Nauk. AGH Geol., 48: 1-112. STUDER B. 1827 - Z. Miner., 1: 39-84.
