Czesław Bartnik
"Urzeczywistnianie się Kościoła w
liturgii w świetle dokumentów
Vaticanum II", Bogusław Nadolski,
Poznań 1981 : [recenzja]
Collectanea Theologica 54/1, 188-191
W k sią ż c e z n a jd z ie m y k ilk a c ie k a w y c h p o ró w n a ń , o k tó r y c h n a p e w n o n ie ś n iło b y się s a m e j T e re s ie . N a p r z y k ła d J . M o l t m a n n o d k r y w a p e w n e p a r a l e le m ię d z y n ią a L u tr e m , z w ła sz c z a n a t e m a t zb a w c z e g o z n a c z e n ia n a t u r y lu d z k ie j C h r y s tu s a i te o lo g ii k rz y ż a . T e re s a je s t d la lu te r a ń s k ie g o te o lo g a n ie — ja k d o tą d s ą d z ili p r o t e s ta n c i — „ ś w ię tą k o n t r r e f o r m a c j i ”, ale w n a jle p s z y m z n a c z e n iu „ ś w ię tą k a to lic k ie j r e f o r m y ” . H . E n o m i y a L a s s a I l e p o r ó w n u je d u c h o w ą d ro g ę T e re s y z m e d y ta c ją b u d d y js k ą Z en, k tó r a c o ra z b a r d z ie j ro z p o w s z e c h n ia się, z w ła sz c z a w z a c h o d n ie j E u ro p ie .
W y d a je się, że k s ią ż k a m oże się p rz y c z y n ić do w z m o żo n eg o z a in te r e s o w a n ia d u c h o w o ś c ią k a r m e li ta ń s k ą i p o d je j w p ły w e m w ie lu c h r z e ś c ija n s ię g n ie do o r y g in a ln y c h p is m T e re s y , k tó r e p o z o s ta ją n ie z a s tą p io n y m ź ró d łe m d la p o z n a n ia te j d u c h o w o śc i.
k s. S t e f a n M o y s a S J , W a r s z a w a
ks. B o g u s ła w N A D O L S K I T C h r., U r z e c z y w is tn ia n ie się K o śc io ła w litu r g ii
w ś w ie tle d o k u m e n tó w V a tic a n u m II, P o z n a ń 1981, T o w a r z y s tw o C h r y s tu s o
w e d la P o lo n ii Z a g ra n ic z n e j, s. 183. M o żn a p o w ie d z ie ć , że p o ls k a m y ś l te o lo g ic z n a p rz e ż y w a po II w o jn ie ś w ia to w e j o lb r z y m i ro z w ó j w d z ie d z in ie s y s te m a ty k i i k o n c e p c ji, p o d czas g d y p rz e d w o jn ą z d e c y d o w a n ie p rz e w a ż a ło p iś m ie n n ic tw o b a rd z ie j d u s z p a s te r s k ie . O b e c n ie ty lk o n ie k tó r z y te o lo g o w ie z a w z ię c ie tłu m a c z ą p is a rz y z a c h o d n ic h n a p o ls k i i s a m i p r a w ie n ie c z y ta ją d z ie ł te o lo g ic z n y c h w ję z y k u o jc z y s ty m . O c zy w iście n ie w o ln o z a p o m in a ć , że te o lo g ia je s t p o w sz e c h n a , a le ty m sa m y m , ż e b y b y ła p o w s z e c h n a , m u s i się r e a l n ie u o b e c n ia ć w k a ż d y m n a ro d z ie i n ie m oże w n ie j ż a d e n k r a j a b s o lu tn ie d o m in o w a ć . Do p o ls k ie g o d o ro b k u n a le ż ą c o ra z lic z n ie js z e p ra c e z te o lo g ii li tu r g ii (A. S k o w ro n e k , S. C z e rw ik , J. G rz e ś k o w ia k , J. K opeć, W . S w ie rz a w s k i i in n i). K s ią ż k a ks. B. N a d o lsk ie g o , z n a n e g o litu r g is ty , je s t je d n ą z ta k i c h ś m ie ls z y c h p ró b . A u to r n ie ch ce — ja k p is z e w R e s u m e — p is a ć jesz c z e je d n e g o k o m e n ta r z a do k o n s ty tu c ji V a tic a n u m II o litu r g ii, lecz ch o d z i m u o coś b a r d z ie j is to t neg o , o „ u rz e c z y w is tn ia n ie s ię ” (nie „ u rz e c z y w is tn ie n ie ” , ja k p o d a n o n a o k ła d ce) K o śc io ła w li tu r g ii , z li tu r g ii i d la litu r g ii. Z g ó ry w ię c m o ż n a p o w ie dzieć, że ch o d z i t u o ja k ą ś e k le z jo lo g ię litu r g ic z n ą lu b litu r g ię e k le z jo g e - n e ty c z n ą . W k a ż d y m ra z ie c e le m je s t sz czeg ó ln e z w ią z a n ie K o śc io ła z li tu r g ią , p rz y p o m o c y m e to d y e g z y s te n c ja ln o - p e r s o n a lis ty c z n e j.
U rz e c z y w is tn ia n ie się K o śc io ła w li tu r g ii je s t r o z p a tr y w a n e w ś w ie tle d o k u m e n tó w V a tic a n u m II, co m o że o z n a c z a ć z a ró w n o k ą t w id z e n ia te m a tu , j a k i o z n a c z e n ie z a k r e s u p o p rz e z ź ró d ła . W p r a c y id z ie ra c z e j o to p ie r w s z e : n a u k a so b o ru o li tu r g ii j e s t r a c z e j p u n k te m w y jś c ia i p o m o c n y m locus th e o
logicus. T o te ż a u to r n ie w y w o d z i g e n e a lo g ii d o k u m e n tó w : v o ta i, a n te p r a e p a - ra to ria , p r a e p a r a to ria , s c h e m a ta . O p ie ra się n a o s ta te c z n e j r e d a k c ji d o k u m e n
tó w i id z ie d a le j z a ś w ia tłe m ro z p r a w te o lo g ic z n y c h , k tó r y c h is to tn ie po so b o rz e d u ż o n a ro s ło . W ie le z n ic h o p u śc ił, n a w e t n ie k tó r e O. C a se la , A. S te n - zela , C. V ag ag g iriieg o , W . S w ie rz a w s k ie g o i in n y c h , a le n ie sp o só b w s z y s tk ic h u w z g lę d n ić . D o b rze, że d zieło w ro s ło g łę b o k o w li t e r a t u r ę p o ls k o ję z y c z n ą , choć f a k ty c z n ie te m a ty k a o k a z u je się w sz c z e g ó ła c h b a rd z o ro z s trz e lo n a .
P ie r w s z y m , o b s z e r n y m p ro b le m e m p r a c y je s t p r ó b a sz czeg ó ln eg o z e sp o le n ia , n ie m a l u to ż s a m ie n ia , K o śc io ła i li tu r g ii : litu r g ia ja k o m ie js c e s a m o - p o z n a n ia K o śc io ła . W r e z u lta c ie l i tu r g ia je s t u k a z y w a n a n ie ja k o w tr z e c h p o d s ta w o w y c h , w ie lk ic h p o s ta c ia c h : d z ie jó w z b a w ie n ia , ż y c ia L u d u B ożego i r e a l iz a c ji C ia ła C h ry s tu s a . J e s t to u ję c ie n ie m a l sz o k u ją c e . L it u r g ia u to ż s a m ia się w ja k iś sp o só b z d z ie ja m i z b a w ie n ia o ra z d z ię k i z n a k o w i ś w ię te m u i s a k r a ln e j c z a s o p r z e s tr z e n i p rz e c h o d z i w p o s ta ć „ litu r g ic z n ą ” L u d u B o żego, a ta k ż e w m i s te r y jn ą p o s ta ć M isty c z n e g o C ia ła C h r y s tu s a i O b lu b ie n ic y C h r y s tu s a . M a m je d n a k w ą tp liw o ś ć , czy t y t u ł I części n ie z o s ta ł s f o r
m u ło w a n y za w ą sk o , ja k o b y c h o d z iło ty lk o o „ s a m o p o z n a n ie K o ś c io ła ” , p o d c zas g d y f a k ty c z n ie je s t t a m m o w a o s a m o r e a liz a c ji K o śc io ła , o p o ję c iu l i tu r g ii, o d z ie ja c h z b a w ie n ia , no i o c a łe j m a s ie d r o b n y c h k w e s tii li tu r g ic z n y c h (s. 15nn.). S f o r m u ło w a n ie ta k ie m o g ło b y m ieć p e w n e s z a n s e słu s z n o ś c i ty lk o p rz y s k r a jn y m z a ło ż e n iu e g z y s te n c ja lis ty c z n y m , że K o śc ió ł i li tu r g ia s p r o w a d z a ją się b e z r e s z ty do s f e r y św ia d o m o ś c i, a w ię c ta k ż e do s f e r y w y łą c z n ie p o d m io to w e j. T y m c z a s e m w k sią ż c e c h o d z i o u ję c ia ta k ż e o n to lo g ic z - n e , p r z y p o m in a ją c e w d u ż e j m ie rz e to m iz m .
D r u g a część p r a c y p r z e d s ta w ia litu r g ic z n ą e g z y s te n c ję K o śc io ła (s. 57nn.). L it u r g ia je s t tu s p o s o b e m u o b e c n ia n ia d z ie jó w z b a w ie n ia C h ry s tu s o w e g o w i n s ty t u c ji K o śc io ła , ja k ie jś c ią g ło śc i w s to s u n k u do z d a rz e ń o d k u p ie n ia o ra z p r z e r z u c e n ia p o d s ta w o w e g o p o m o s tu m ię d z y z n a k ie m a ła s k ą , c z a se m a w ie c z n o śc ią , ś w ia te m e m p iry c z n y m a ś w ia te m p o z a e m p iry c z n y m . P o p rz e z li tu r g ię K o śc ió ł z a k o rz e n ia się w ś w ia t w sz c z e g ó ln y sp o só b (w sp isie tr e ś c i o p u sz c z o n o t u n r 2, p o r. s. 61). T y m s a m y m d z ie je z b a w ie n ia i d z ie je d o cze sn e o tr z y m u ją n o w e n a ś w ie tle n ie ze s tr o n y litu r g ic z n e j ja k o z n a k u m is te - ry jn e g o . C a ły o b ra z je s t z a ry s o w a n y z ro z m a c h e m , łą c z n ie z te m a te m p r z e m ia n y ś w ia ta p rz e z litu r g ię . J e d n a k n ie z a w sz e są z ro z u m ia łe w ią z a d ła sy s te m o w e ta k ie g o s t a w i a n ia k w e s tii. P r z y d a łb y się ja k iś z w a r ty s y s te m u n i w e r s a ln y w p o s ta c i n p . te ilh a r d y z m u .
O s ta tn ia część (s. 109 nn.) s t a r a się o m ó w ić p o d s ta w o w e z w ią z k i, z a c h o d z ą ce m ię d z y litu r g ią a p r a x is K o śc io ła w o g ó ln o ści. L it u r g ia z o s ta ła t u w ię c p o tr a k to w a n a ja k o ro d z a j t r a n s f e r u id e i i w a r to ś c i K o śc io ła n a p r a k t y k ę , n a czyn, n a d z ie ło i n a w p ły w a n ie n a h is to r i ę ś w ia ta . Z o s ta ły p r z e d s ta w io n e p o d s ta w o w e te m a ty w ty m w z g lę d z ie : k u l t B oga, d o s k o n a le n ie c z ło w ie k a , d ia k o n ia K o ścio ła, je g o ś w ia d c z e n ie w o b e c ś w ia t a i je g o je d n a n ie lu d z k o śc i. N a c z y m je d n a k k o n k r e t n ie p o le g a s a m a is to ta o w ego tr a n s f e r u ? C h y b a n ie c z y n i te g o li tu r g ia w tr a d y c y jn y m z n a c z e n iu (s. 114nn.)? R a c z e j t r a n s f e r e m ty m je s t o so b a c h rz e ś c ija n in a . W c a ło ś c i p r a c y n ie z w y k le tw ó rc z y — a le i d y s k u s y jn y — je s t p r o b le m z a k r e s u p o ję ć ta k , że c z a s a m i c z ło w ie k o b a w ia s ię e k w iw o k a c ji. R az l i t u r g ia je s t r o z u m ia n a b a rd z o sz e ro k o : ja k o litu r g ia c o sm ic a (M a k sy m W y z n a w ca), li tu r g ia u n iw e r s a ln a , litu r g ia lu d z k o ś c i, d r u g i r a z ja k o c z y n n o ść w ś w ią ty n i czy in n e j c z a s o p r z e s tr z e n i s a k r a ln e j . J a k i e są w ię c z a k r e s y p o ję ć w z e s ta w ie n ia c h : litu r g ia , d z ie je z b a w ie n ia ,' w y d a r z e n ia o d k u p ie n ia , K o śc ió ł, L u d B o ży ? W y ła n ia się te ż c ie k a w y p ro b le m , co je s t p ie r w s z e : li tu r g ia czy K o ś ciół? A w ię c , czy w p ie r w is tn ie je b y t K o śc io ła , k tó r y się d o p e łn ia w litu r g ii, ta m się k o n k r e ty z u je i o tr z y m u je ź ró d ła m o cy n a d a ls z e is tn ie n ie w św ie c ie , i w t e n sp o só b się u rz e c z y w is tn ia ? C zy te ż n a jp ie r w is tn i e ją ś w ię te z n a k i litu r g ic z n e lu b n a w e t u n iw e r s a ln a h is to r ia z b a w ie n ia , k tó r e w y ła n ia j ą z s ie b ie K o śc ió ł ta k , że l itu r g ia m ia ła b y w y ła n ia ć z sie b ie K o śció ł? J a z r o z u m ia łem , że — z w ła s z c z a p r z y z a ło ż e n iu li tu r g ii w w ę ż sz y m z n a c z e n iu n iż k o s m ic z n a — a u to r o p o w ia d a się z a p ie r w s z y m ro z w ią z a n ie m : n a jp i e r w je s t b y t K o ścio ła, z ro d z o n y ze sło w a B ożego i w ia ry , z d z ie ła C h ry stu so w e g o , a le te n b y t j e s t ja k b y ty lk o m a te r ią , k tó r a p r z y jm u je f o r m ę życia, d u sz ę i c a łą sw o ją a k ty w n o ś ć e k le z ja ln ą w g łę b s z y m z n a c z e n iu d z ię k i w ła ś c iw e j litu r g ii, s p r a w o w a n e j w jeg o o b rę b ie , w jeg o p o d m io c ie . N ie w ie m , czy t e n n a j t r u d n ie js z y p r o b le m z ro z u m ia łe m słu sz n ie .
W k a ż d y m ra z ie ju ż s a m e p o d s ta w o w e k w e s tie p r a c y s t w a r z a ją d u ż e
n o v u m . C ie k a w a je s t te ż p ró b a , m n ie j czy w ię c e j u ś w ia d o m io n a i s p ó jn a ,
s tw o r z e n ia czegoś w r o d z a ju e k le z jo lo g ii litu r g ic z n e j, k t ó r a w p e w ie n sp o só b s y n te ty z u je e k le z jo lo g ię i litu r g ik ę , K o śc ió ł i L itu r g ię . W a ż n e je s t p o d n ie s ie n ie p a tr y s ty c z n e j m y ś li o ś c is ły m z w ią z k u c a łe j p r a x is c h r z e ś c ija ń s k ie j, ta k ż e s o c ja ln e j, z litu r g ią . J e s t to w ię c p r ó b a w k ła d u z a ró w n o w te o lo g ię litu r g ii, k tó r a w e d łu g k o n c e p c ji k a to lic k ie j łą c z y z b a w c z ą litu r g ię z w id z ia l n y m K o śc io łe m , ja k i w n a u k ę o K o śc ie le ja k o p o d s ta w o w y m s a k r a m e n c ie w św ie c ie . J e s t to te ż w z b o g a c e n ie d y n a m ic z n y c h u ję ć i1 K o śc io ła i L itu r g ii.
190
M im o w ie lu k w e s tii d y s k u s y jn y c h i ro z w ią z a ń ja k b y n ie d o k o ń c z o n y c h , w y d a je m i się, że n ik t d o tą d n ie p o s ta w ił t a k p r y n c y p ia ln ie p r o b le m u K o śc io ła ja k o p e w n e g o p ro c e s u litu r g ic z n e g o , ja k o litu r g ia c o n tin u a in h o c m u n d o .
k s. C z e s la w B a r tn ik , L u b lin ks. J ó z e f W Y S O C K I, R y tu a ł r o d z in n y ( A b y r o d z in a b y ła b a r d z ie j K o śc io łe m ), O ls z ty n 1981, W a rm iń s k ie W y d a w n ic tw o D ie c e z ja ln e , s. 319. R o d z in a p o tr z e b u je p a r a f ii, a p a r a f ia — ro d z in y . P a r a f i a je s t ro z s z e rz o n ą f o r m ą ro d z in y , ro z s z e rz o n ą ro d z in ą , w s p ó ln o tą ro d z in . R o d z in a o d n a jd u je sie b ie w p a r a f ii -— w K o śc ie le lo k a ln y m , a p a r a f i a o d n a jd u je sie b ie w r o d z in ie . To w z a je m n e o d n a jd y w a n ie się n a jp e łn ie j d o k o n u je się w r a m a c h litu r g ii. M a m y t u n a u w a d z e k o n ty n u o w a n ie li tu r g ii K o śc io ła w ż y c iu r o d zin y , ja k ró w n ie ż „ d o p e łn ie n ie ” li tu r g ii ro d z in n e j w d z ie le u ś w ię c e n ia c z ło w ie k a i u w ie lb ie n ia B oga, k tó r e r e a liz u je się w li tu r g ii K o ścio ła.
K s ią ż k a ks. J. W y so c k ie g o p o m y ś la n a je s t w ła ś n ie ja k o p o m o c w p r z e ż y w a n iu i b u d o w a n iu li tu r g ii ro d z in y . W ie lk o ść p ro p o z y c ji, p o p rz e z w s k r z e sz e n ie ro d z in n y c h z w y c z a jó w , w k o m p o n o w a n a je s t w r a m y r o k u litu r g ic z n eg o , a ta k ż e z g r u p o w a n a w o k ó ł ż y c ia s a k r a m e n ta ln e g o .
W tr a k c ie o d n o w y litu r g ic z n e j d o c h o d z iły n ie j e d n o k r o t n ie do g ło s u ż ą d a n ia z b y tn ie j lo g ic z n o śc i w o b rz ę d a c h , te n d e n c je p rz e in te le k tu a liz o w a n ia litu r g ii, b o c z e n ie się n a tzw . r e lig ijn o ś ć lu d o w ą . N ie tr z e b a b y ło n a szczęście z b y t d łu g o czek ać, b y p rz e k o n a ć się o n ie s łu s z n o ś c i ta k ie g o s ta n o w is k a . D z ia ł a n i a b o w ie m r e lig ijn e , m ó w ią c o g ó ln ie j — r y t u a ln e d z ia ła n ia , są w y ra z e m w ia r y p rz e ż y w a n e j, u tw ie r d z a ją ją , i n te n s y f i k u ją p rz e ż y c ie . W s p e łn ia n y m ry c ie d o k o n u je się k o m u n ik o w a n ie z tr a n s c e n d e n c ją . R y ty t e ró w n o c z e śn ie tw o r z ą i u m a c n ia ją w z a je m n ą w s p ó ln o tę , s ta n o w ią m e c h a n iz m y in t e g r u j ą c e g ru p ę . Z n a t u r y w y m a g a ją w s p ó ln o to w e g o d z ia ła n ia . W ty m ś w ie tle ty m b a r d z ie j w z r a s ta w a r to ś ć o m a w ia n e g o o p ra c o w a n ia . N a p o d k r e ś le n ie z a s łu g u ją p e w n e t r a f n e s f o r m u ło w a n ia n p . „ s y lw e s tro w e T e D e u m ro d z in y ” n a z a k o ń c z e n ie r o k u (s. 99), ś w ię to w a n ie N o w eg o R o k u ja k o „ n o w eg o l a t a ”. N a c h w a łę a u t o r a tr z e b a ta k ż e z a p is a ć p o d a w a n ie k o n k r e tn y c h sp o s o b ó w w y k o n y w a n ia p e w n y c h re k w iz y tó w słu ż ą c y c h do li tu r g ii d o m o w e j, k o n k r e tn e p ro p o z y c je n a p is ó w n a d rz w ia c h p r z y b ło g o s ła w ie n iu d o m u itp .
U z n a ją c b e z d y s k u s y jn ą p o tr z e b ę ta k ie g o o p r a c o w a n ia m o ż n a zgłosić p e w n e „ a le ”. D o ty c z y ono n a jp i e r w ty tu łu . R y tu a ł r o d z in n y . S ło w o r y t u a ł n ie p o s ia d a b o w ie m z a c h ę c a ją c y c h k o n o ta c ji w ś w ia d o m o śc i p rz e c ię tn e g o c h rz e ś c ija n in a . T rz e b a ta k ż e d o m a g a ć się sz erszeg o w y tłu m a c z e n ia czy m je s t litu r g ia . O k re ś le n ie p o d a n e n a s. 15— 16 je s t m o cn o k o s ty c z n e , s k r ó to w e , p i s a n e p e tite m n ie z a c h ę c a ją c y m do s tu d iu m . I n n e „ a le ” f o r m u łu j e się w p y ta n ie , czy z a k re s b ło g o s ła w ie ń s tw n a le ż y t a k m o cn o ro z s z e rz a ć ? C zy „ w sz y s t k i e ” rz e c z y m u s z ą b y ć od r a z u b ło g o s ła w io n e ? C zy n a „ w s z y s tk o ” p a d a ć m u s i w o d a p o b ło g o s ła w io n a (b ło g o sła w ie ń s tw o la m p io n ó w , c h o in k i, p a p ie r o w y c h ż łó b k ó w itp .)? J e ż e li a ż t a k sz e ro k i z a k re s , to k o n ie c z n e w y d a je się sz e rsz e w y tłu m a c z e n ie s e n s u ty c h d z ia ła ń , z w ła sz c z a d la d z is ie jsz e g o c z ło w ie k a . C zy n ie a k c e n to w a ć b a r d z ie j e u lo g ic z n e g o c h a r a k t e r u ty c h d z ia ła ń ?
N ie k tó r e c e le b r a c je d o m o w e w p r o s t p o w ta r z a j ą litu r g ic z n e te k s ty , n a w e t tr u d n e , n ie p rz y n o s z ą c w y tłu m a c z e n ia . M a m n a u w a d z e c h o ć b y b ło g o s ła w ie ń s tw o p a s c h a łu ro d z in n e g o . L it u r g ia d o m o w a W ie lk a n o c y w y d a je się z b y t w y d łu ż o n a (m im o d ru g ie g o w a r ia n t u sk ró c o n e g o ), ty m b a r d z ie j iż n a le ż y z a k ła d a ć , że r o d z in a c h rz e ś c ija ń s k a , k ie d y j a k k ie d y , a le w t r id u u m p a s c h a l n y m b ie r z e ż y w y u d z ia ł w li tu r g ii p a r a f ia l n e j.
N a ty m tle ro d z i się p o s tu la t p e łn ie js z e j fo r m y t e j litu r g ii d o m o w e j, p o s tu la t n a s ta w i e n ia je j b a r d z ie j n a p rz y g o to w a n ie do p rz e ż y w a n ia li tu r g ii K o śc io ła , p o s t u la t g łę b sz e g o u k a z y w a n ia ja k o ś c io w y c h p o w ią z a ń li tu r g ii z ż y
ciem . Z w ła sz c z a ty c h p o w ią z a ń , k tó r e z ró ż n y c h w z g lę d ó w n ie m o g ą b y ć u w z g lę d n ia n e w d z ia ła n ia c h li tu r g ii K o śc io ła lo k a ln e g o . P r a c ę ks. J. W y so ck ieg o tr z e b a p o le c ić n ie ty lk o k a ż d e j ro d z in ie c h rz e ś c ija ń s k ie j, a le ta k ż e k a te c h e to m . C i o s ta tn i z n a jd ą w n ie j w ie le in s p ir a c j i d la w y k o r z y s ta n ia w p r a c y k a te c h e ty c z n e j. ks.- B o g u s ła w N a d o ls k i T C h r., W a r s z a w a -P o z n a ń M a x im u s C o n fe ss o r. A c te s d u S y m p o s iu m su r M a x im e le C o n fe ss e u r, F r i b o u rg , 2— 5 s e p te m b r e 1980, w y d . F. H e i n z e r i C h r. S c h ö n b o r n , F r i b o u rg 1982, s. 438 (P a r a d o s is , t. X X V II). Z in i c ja t y w y u c z e s tn ik ó w o s ta tn ie g o K o n g re s u P a tr y s ty c z n e g o (O x fo rd 1979) z o rg a n iz o w a n o w e F r y b u r g u S z w a jc a r s k im (1980) sy m p o z ju m p o ś w ię co n e w c a ło ś c i ży ciu , sz c z e g ó ln ie te o lo g ic z n e j d z ia ła ln o ś c i M a k s y m a W y z n a w cy, z n a n e g o te o lo g a i m is tr z a ż y c ia d u c h o w e g o V II w ie k u . I n s p ir a c j ą i o k a z ją do z o rg a n iz o w a n ia te g o s y m p o z ju m w ła ś n ie w e F r y b u r g u b y ło c z te r d z ie s to le c ie p r a c y n a u k o w e j H . U. v o n B a l t h a s a r a, k tó r y w o s ta tn ic h d z ie s ią t k a c h l a t z a p o c z ą tk o w a ł b a d a n ia n a d d z ie ła m i i m y ś lą M a k s y m a W y z n a w c y . P r a c e te g o s y m p o z ju m z o s ta ły o p ra c o w a n e i w y d a n e p rz e z F. H e i n z e r a i C h r. S c h ö n b o r n a . R e f e r a ty i k o m u n ik a ty s y m p o z ju m z o s ta ły u p o r z ą d k o w a n e w e d łu g s c h e m a tu : ź ró d ła (s. 29—79), w y d a n ia , k r y t y k a te k s tu , w y b r a n e a s p e k ty filo lo g ic z n e (s. 83— 155), s t u d ia n a d te o lo g ią (s. 159— 339), o d d z ia ły w a n ia te o lo g ii M a k s y m a W y z n a w c y n a p ó ź n ie js z y c h te o lo g ó w (s. 343— 384). P u b lik a c ję o tw ie r a k r ó t k i w s tę p o m a w ia ją c y o k o lic z n o śc i z o rg a n iz o w a n ia s y m p o z ju m (s. 5—6) o raz w y k ła d in a u g u r a c y jn y n a te m a t a n tr o p o lo g ic z n e j i e k le z ja ln e j ty p o lo g ii (s. 13— 25). K s ią ż k ę z a m y k a a r t y k u ł n a te m a t m ie js c a M a k s y m a w h is to r ii m y ś li c h r z e ś c ija ń s k ie j (s. 387—402) o ra z in d e k s y : b ib lijn y , n a z w a n ty c z n y c h , a u to r ó w w sp ó łc z e s n y c h , c y to w a n y c h te k s tó w M a k s y m a , w re sz c ie rz e c z o w y (s. 405— 438). W r e f e r a c ie in a u g u r a c y jn y m s y m p o z ju m J. H. D a 1 m a i s w y k a z a ł, że M a k s y m W y z n a w c a u m ie ję tn ie p o łą c z y ł r a c jo n a liz m g re c k i, p ra w o s t a r o t e s ta m e n ta l n e i o b ja w ie n ie c h rz e ś c ija ń s k ie . T a te o lo g ic z n a s y n te z a w u j ę c iu M a k s y m a w y r a ż a d y n a m ic z n ą rz e c z y w is to ś ć K o śc io ła — C ia ła C h r y s tu s a . C z te ry k o le jn e a r t y k u ł y p r z e d s ta w ia j ą ź ró d ła m y ś li te o lo g ic z n e j M a k s y m a W y z n a w c y : E. d e s P l a c e s w y k a z a ł z a le ż n o ść M a k s y m a od D ia - d o c h a z P h o tik e w E p irz e (V w ie k ); E . B e l l i n i u k a z a ł M a k s y m a ja k o i n t e r p r e t a to r a d z ie ł D io n izeg o A re o p a g ity ; G. C. B e r t h o l d z w ró c ił u w a g ę n a c h ry s to lo g ię i a n tr o p o lo g ię M a k s y m a , k tó r a n ie w ie le o d b ie g a od te j, k tó r ą z a p o c z ą tk o w a li K a p a d o c ja n ie G rz e g o rz z N a z ja n z u i G rz e g o rz z N y ssy ; J. D. M a d d e n w y d o b y ł te e le m e n ty z te o lo g ii M a k s y m a , k tó r e p o ja w ia j ą się ju ż w p is m a c h K le m e n s a A le k s a n d r y js k ie g o . D ru g a część k s ią ż k i o m a w ia w y d a n ia k r y ty c z n e i w y b r a n e z a g a d n ie n ia filo lo g ic z n o -lin g w is ty c z n e p is m M a k s y m a W y z n a w c y : C h. G. S o t i r o p o u - 1 o s k r ó tk o c h a r a k t e r y z u j e w ła s n e w y d a n ie M y s ta g o g ii; J. H. D e c l e r c k o b s z e r n ie p r z e d s ta w ił tr a d y c ję t e k s t u Q u a e s tio n e s e t d u b ia ; R . B. B r a c k e z a ją ł się w y b r a n y m i a s p e k ta m i m a n u s k r y p tu t r a d y c ji A m b ig u a ; R. R i e d i n - g e r w y k a z a ł z n a jo m o ś ć u M a k s y m a W y z n a w c y a k tó w S y n o d u L a t e r a ń sk ie g o z r o k u 649; d w a o s ta tn ie a r ty k u ły p o r u s z a ją z a g a d n ie n ia tłu m a c z e ń p is m M a k s y m a W y z n a w c y : A. C e r e s a - G a s t a l d o t r a k t u j e o t r u d n o ś c ia c h p rz e ło ż e n ia p is m M a k s y m a n a ję z y k i e u r o p e js k ie ; C. L a g a c h a r a k te r y z u je s t y li s ty k ę p is m M a k s y m a . N a jw ię c e j m ie js c a p o św ię c o n o te o lo g ii M a k s y m a W y z n a w c y . F. H e i n z e r t r a k t u j e o p o d s ta w a c h je d n o ś c i te o lo g ii i e k o n o m ii z b a w c z e j; J . M . G a r r i g u e s ro z p r a c o w u je z a g a d n ie n ie p rz e z n a c z e n ia c z ło w ie k a do ż y c ia w ła s c e ; A. R a d o s a v l j e v i c p o ś w ię c a o b s z e r n y a r t y k u ł m o ty w o m z a is tn ie n ia
