Lubelszczyzna w pierwszych wiekach naszej ery w świetle importów rzymskich

Andrzej Kokowski

Lubelszczyzna w pierwszych

wiekach naszej ery w świetle

importów rzymskich

Rocznik Lubelski 23-24, 159-171

A N DRZEJ K O K O W SK I

LUBELSZCZYZNA W PIERWSZYCH WIEKACH NASZEJ ERY

w Ś

wietle

importów

rzymskich

Baza źródłowa *, stale powiększająca się o nowe znaleziska z okresu

wpływów rzymskich, pozwala na kontynuację badań nad dyspersją im­

portów rzymskich, a głównie monet 1

1

2. Umożliwiają one w miarę wszech­

stronną, na obecnym etapie badań i poznania archiwum ziemi interpre­

tację czynników motorycznych gromadzenia się monet w określonych

strefach geograficznych Lubelszczyzny (rozumianej tu tradycyjnie jako

w przybliżeniu obszar byłego województwa lubelskiego sprzed reformy

podziału administracyjnego w 1975 r.)·

Analizie poddano 19 skarbów monet i około 59 znalezisk pojedynczych

— pod pojęciem tym rozumiemy również monety z zespołów zwartych —

kartografując je z uwzględnieniem chronologii ich występowania (rye. 1).

Powołano się również na pozostałe kategorie importów oraz wyróżniające

się zespoły osadnicze i grobowe. Pomocną w powyższych rozważaniach

będzie również analiza chronologii skarbów i tempa napływu monet

(ryc. 2).

1 J. G u г b a,

Nieznane znaleziska monet rzymskich z Lubészczyzny,

„W iado­ m ości N um izm atyczne” [dalej: W.N.], R. III, z. 1—2, s. 96; H. W o j t u l e w i c z ,

Romanów, pow

.K rasn y staw .

Nowe znaleziska z Lubelszczyzny.

W.N. R. X III, s. 248—290; T. O p a z d a ,

Nowe znaleziska monet rzymskich,

W.N. R. XIV, s. 51—53; А. К u n i s z,

Trzy skarby denarów rzymskich z województwa lubelskiego,

W.N. R. X V I, s. 94— 106; J. G u r b a,

Romanów, pow. Krasnystaw, Skarb monet rzym­

skich,

W.N. R. X, s. 184— 185; E. K r a s n o d ę b s k a ,

Znaleziska monet rzymskich

w Wilkowie-Kolonii w pow. hrubieszowskim,

W.N. R. XV, s. 20— 30; A. O t l o w s k i ,

Dryszczów, pow. Chełm,

W.N. R. X, s. 186; J. P i n i ń s к i,

Dalsze znaleziska monet

rzymskich z Małopolski,

W.N. R. X IV, s. 126— 128; W. K r o p o t k i n ,

Skarb srebr­

nych monet i przedmiotów z

IV

w. n.e. z Zamościa,

W.N. R. XIV, s. 15— 17; S. S k o ­ w r o n e k ,

Znalezisko denarów rzymskich z Przewodowa,

W.N. R. IX, s. 203— 208;

Janów Lubelski, m.p.,

W.N. R. X IV , s. 128; J. G ł o s i k ,

Strzyżów, pow. Hrubie­

szów,

W.N. R. V, s. 171; S. S k i b i ń s k i ,

Monety rzymskie z zaginionego zbioru

numizmatycznego cerkiewno-archeologicznego muzeum w Chełmie,

W.N. R. X, s. 174— 175; A. K r a u s s,

Włodawa, woj. lubelskie,

W.N. R. II, s. 47; S. S k i b i ń s k i ,

Zamość m.p.,

W. N. R. III, s. 220—221; S. S k i b i ń s k i ,

Wola Korybutowa, pow.

Chełm,

W.N. R V III, s. 209; A. K.,

Zawałów, pow. Hrubieszów,

W.N. R. III, s. 221; J . G u r b a,

25 lat archeologicznych badań na Lubelszczyźnie w Polsce Ludowej,

„S tu d ia i M a teria ły L u b elsk ie” T. V, 1971, s. 16— 17, 33—35, 44.

W po siad an iu p an a M. S ułkow skiego z H orodła z n a jd u ją się 3 m onety zn a le ­ zione w okolicy H orodła (tab e la 1); z osady w M asłom ęczu, gm. H rubieszów , sta n . 9 pochodzą dw a d en a ry : H a d ria n a i F a u sty n y M łodszej.

2 J. G u r b a,

Importy rzymskie z województwa lubelskiego,

A rcheologia” T. V II, 1955, s. 150— 165, k tó re m u p rag n ę tą d ro g ą przekazać w y ra zy głębokiej w dzięczności za cenne w skazów ki i pomoc m etodyczną.

M apa rozm ieszczenia znalezisk m o n et rzy m sk ich n a L u b elszc zy in ie; a — pojedyncza m oneta n ieo k re ślo n a chronologicznie, b — s k a rb m onet nieo k reślo n y chronologicznie, c — m oneta z I i II w. n.e., d — s k a rb m o n et z I i II w . n.e., e — m onety z p rz e ­ łom u II i III w. n.e., i — s k a rb y z m o n etam i z przełom u II i I II w. n.e., g — m o­ n ety z III w. n.e., h — sk a rb y z m o n etam i z III w. n.e., i — m onety z IV w. n.e., j — sk a rb y z m onetam i z IV w. n.e. C y fra PR ZY ZNAK U G RA FICZN Y M odpo­

Rye. 2. W ykres s tr u k tu r y sk a rb ó w w edług d a t em isji m onet. C y fry p rzy k rzy w y ch oznaczają m iejsce w k a ta lo g u i n a m apie (rye. 1): a) s k a rb całkow icie rozpoznany,

b) s k a rb o d o m n iem an ej zaw artości

1. C H R O N O LO G IA N A PŁY W U M ONET

Wykres napływu monet na Lubelszczyznę uwidacznia wyraźnie trzy

przedziały czasowe:

1.

Skarby i· monety reprezentowane przez egzemplarze datowane na

okres od 68 r. n.e. do około 200 r. n.e., z najmłodszą monetą z lat 80-tych

i 90-tych drugiego stulecia. Wyjątkiem jest skarb z Rożdżałowa z naj­

młodszą monetą z 218 r. Skarby tego okresu stanowią około 79 proc.,

a monety pojedyncze 89 proc. wszystkich znalezisk. Monety napływają

w miarę sukcesywnie (tj. uszeregowane chronologicznie według dat emisji

monety skarbu wykazują „prawidłowość” wyrażającą się zależności około

10 monet na 8—9 lat).

2. Jedynie skarb z Tokar, datowany jest na II—III w. n.e.3, uzupeł­

niają go dwa znaleziska pojedynczych monet. Nie zaliczono do tej grupy

znalezisk skarbu z Rożdżałowa ze względu na prawdopodobnie inne uwa­

runkowanie Skarbów grupy 1 i 2 — wyjaśnienie niżej.

3. Zaliczono tutaj jeden skarb monet złotych z Metelina, jeden skarb

monet srebrnych z Zamościa oraz trzy pojedyncze znaleziska pochodzące

z czwartego stulecia naszej ery.

Powyższe obserwacje jednoznacznie określają stopień natężenia kon­

taktów z Imperium. Brak sukcesywnego napływu monet bitych po

194 r. n.e. stał się tematem szeregu rozpraw i przyczynków w historio­

grafii 4. Ustaliły się dwa stanowiska w odniesieniu do interpretacji chro­

nologii napływu monet. Pierwsze z nich reprezentowane jest przez zwo­

lenników krótkiej chronologii, gdzie w przybliżeniu okres pojawiania się

monety w Barbaricum odpowiada dacie jej emisji. Zanik napływu monet

datowanych po 194 r. n.e. kojarzą oni z wędrówką grup goto-gepidzkich

na południe5 6

, potwierdzoną przekazami pisarzy starożytnych ®. Według

mało prawdopodobnych sugestii Johannesa Malalasa pierwsze ich walki

z Rzymianami nastąpiły już w 184 r.7, czyli w roku prawdopodobnego

ukrycia części skarbów na terenie Lubelszczyzny.

Drugie stanowisko w interesującej nas kwestii zwraca uwagę na

w miarę konsekwentne występowanie starszych monet w zespołach z okre­

su późnorzymskiego, przyjmując jednocześnie wydłużoną chronologię

obiegu monet 8.

Koniec drugiego stulecia to okres załamania przede wszystkim gospo­

darczego Rzymu, a co za tym idzie osłabienie znaczenia politycznego.

Jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy było zmniejszenie za Commodusa

(180—192) ilości srebra w denarze o 50—60 proc.9 1

0

Jeżeli fakt ten skoja­

rzymy z wypowiedzią Tacyta, iż Germanowie (a zapewne i inne ludy)

„rodzaje niektórych naszych pieniędzy odpoznają i dobierają, [...] cenią

i z dawna znane [pod względem zawartości kruszcu] denary z karbowa­

nym brzegiem i typ z rydwanem dwukonnym” 1#, będziemy mieli wy­

jaśnienie dużej frekwencji monet datowanych na panowanie Marka Aure­

liusza włącznie, przy braku lub minimalnym udziale monet Commodusa.

3 J. G u r b a.

Importy...,

s. 163.

4 Na p rzy k ła d J. K o s t r z e w s k i ,

Od meozolitu do wędrówek ludów,

K ra k ó w 1939—48, s. 344; t e n ż e ,

Pradzieje Polski,

P oznań, 1949, s. 205, 215; T. S u l i m i r - s к i,

Znalezisko z Zamościa i jego tlo,

„A rcheologia P o lsk i” (dalej: A P .) T. XI, 1966, s. 148 i n.; J. К m i e c i ń s к i,

Zagadnienia tzw. kultury gocko-gepidzkiej na

Pomorzu Wschodnim w okresie wczesnorzymskim,

szczególnie rozdziały I II i V, ta m ­ że biblio g rafia.

5 P a tr z przypis p oprzedni oraz K. G o d ł o w s k i ,

Zagadnienie ciągłości kul­

turowej i kontynuacji osadniczej na ziemiach polskich w młodszym okresie przed-

rzymskim, okresie wpływów rzymskich i wędrówek ludów,

A .P. T. X X I, 1976, s. 387— 390.

6 Za: K. T y m i e n i e c k i ,

Ziemie polskie w starożytności,

P o zn ań 1951, s. 683, 684, 706— 710; H. Ł o w m i a ń s k i ,

Początki Polski,

t. 1, W arszaw a 1963, s. 256— 273.

7 T. S u l i m i r s k i ,

op. cit., s.

148— 149.

8 K. G o d ł o w s k i ,

Wymiana handlowa ludności kultury przeworskiej na

Górnym Śląsku z Imperium Rzymskim,

„A rcheologia” T. X V I, 1965, s. 46—47.

8 A. G e m b a l a ,

Historia starożytna, część

III, O pole 1961, s. 199.

10 P u b liu sz K o rn e liu sz T a c y t ,

Germania,

B rody 1906, s. 20, w iersz 89—98; p o ró w n a j też z p ra w e m G re sh am a: T. W a ł e k - C z a r n e c k i ,

Historia gospodarcza

świata starożytnego,

t. 2, W arszaw a 1948, s. 352 i n.

Tak na przykład w skarbie z Rożdżałowa na 46 monet tylko dwie wybito

po roku 180.

W nawiązaniu do tych uwag skłonny jestem przychylić się do drugiej

z koncepcji. Należałoby więc liczyć się z „przedłużonym” kursem monet

sprzed 180 r. n.e. — bardziej prawdopodobną datą ukrycia skarbów jest

termin po 218 r., jak w przypadku wzmiankowanego już skarbu z Roż­

dżałowa. Dopiero wędrówki ludu (ludów?) z zabytkami typu „gepidz-

kiego” 11 1

2

wraz z wyraźną ekspansją kultury wielbarskiej 1г w III w mogły

spowodować ukrycie części skarbów, nie będąc jednocześnie bezpośrednią

przeszkodą w napływie monet na przełomie II i III w. n.e.

O tym, że sporadyczne kontakty z Imperium istniały nadal, pomimo

okresu prawdopodobnych przemarszów obcych plemion, świadczy skarb

monet z Tokar, datowany na II—III w. n.e.13 *

W drugiej połowie III w.

poczynają napływać ponownie pojedyncze monety (Kraśnik Fabryczny,

Włodawa), w tym pierwsze złote, co wskazywałoby na pewną stabilizację

sytuacji politycznej nie tylko w obrębie Imperium.

Z czwartego wieku pochodzą dwa skarby: złotych monet z Metelina

i srebrnych z Zamościa. Ten ostatni, ze względu na „krótką” chronologię

względną składających się nań monet, sugeruje jednorazowy dar. Znamy

również kilka monet pojedynczych złotych, jak i srebrnych (Kraśnik,

Lubartów, Lublin, Włodawa), odpowiadających chronologicznie wymie­

nionym wyżej skarbom. Ukrycie tych skarbów należy łączyć prawdopo­

dobnie już z wypadkami politycznymi wiązanymi z walkami Ostrogotów

i Alamanów z Cesarstwem we wschodniej części Imperium u .

2. L O K A L IZ A C JA IM PO RTÓ W

Dysponując szesnastoma skarbami i około pięćdziesięcioma dziewięcio­

ma znaleziskami pojedynczych monet z pięćdziesięciu dwu stanowisk moż­

na wydzielić trzy główne regiony ich koncentracji:

1. Wschodnia część Wyżyny Lubelskiej (od Wieprza do Bugu) wraz

z Obniżeniem D ubienki15, w którym wydzielono dwa mikroregiony:

a) wschodnia część Padołu Zamojskiego i Grzęda Sokalska — 8 skar­

bów i znaleziska luźne na 15 stanowiskach,

b) Pagóry Chełmskie i Obniżenie Dubienki — 1 skarb i 11 stanowisk

z pojedynczymi egzemplarzami.

11 A naliza zaby tk ó w tego ty p u w : J. К m i e c i ń s к i, op.

cit.,

rozdział V. 12 C h a ra k te ry sty k a te j k u ltu ry z u w zględnieniem chronologii: R. W o 1 ą g i e- w i c z,

Zagadnienia stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej,

„S tu d ia A r- cheologica P o m o rien sis” T. II, K oszalin 1974, przypis 1 n a s. 125— 130, 152. O dnośnie je j e k sp an sji na M azowsze i P o d lasie: K. G o d ł o w s k i ,

Zagadnienie...,

szczególnie s. 390.

13 J. G u r b a,

Importy..., s.

163. Na uw agę za słu g u je zasadniczo ró w n o m iern y suk cesy w n y n ap ły w m onet, d ając y sie określić w sk aźn ik iem 10 sztu k na 8 lat. W y jątk iem są sk a rb y z R ożdżałow a i P rzew odow a. P o ró w n a j z ryc. 2.

ó A m m ianus M a r c e l l i n u s ,

Soumrak Rimské RiSe,

P ra h a 1975; szczegól­ nie księga X X V II, s. 345—419.

15 P odział reg io n aln y W yżyny L u b elsk iej (w naszym w y p ad k u Lubelszczyzny) wg A. C h a ł u b i ń s k i e j i T. W i l g a t a :

Podział fizjograficzny województwa

lubelskiego

(w:]

Przewodnik

V

Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geo­

graficznego,

L u b lin 1964, s. 11—44.

2. Kotlina Chodelska i Wzniesienie Urzędowskie — 1 skarb i 6 monet

luźnych.

3. Zachodnia część Padołu Zamojskiego (do Wieprza) i Zachodnie

Roztocze, region mający na obecnym etapie badań znaczenie stricte po­

rządkujące — 3 skarby (prawdopodobnie region ten ma znaczne powią­

zania z regionem n r 1).

Region n r 1 uzupełniają dwa skarby znad Wieprza w okolicach Kras-

negostawu i cztery znaleziska luźne. Ogółem na tym obszarze znaleziono

11 Skarbów i 31 monet odosobnionych, co stanowi około 61 proc. wszyst­

kich znalezisk z interesującego nas terenu.

W podgrupie a) regionu pierwszego, obejmującego tylko 10,6 proc.

powierzchni całej Lubelszczyzny, znaleziono 44,4 proc. skarbów i 28,8 proc.

znalezisk pojedynczych.

ł

Zestawione powyżej fakty upoważniają do dyskusji na tematy: po

pierwsze — przyczyn takiego rozmieszczenia monet, po drugie — skutków

ekonomiczno-polityczno-społecznych.

Z uwagi na ubogie źródła, w tym wypadku pomocnicze, w rodzaju

materiału z cmentarzysk i osad, wysuwane przez nas wnioski mają cha­

rakter wysoce subiektywny i należy je traktować jako prezentację i uza­

sadnienie programu badawczego podjętego przez Zakład Archeologii

UMCS.

Truizmem będzie powtarzanie stwierdzenia, że monety są świadec­

twem wymiany handlowej lub udziału w organizacji handlu z Rzymem.

Sprawą istotną jest natomiast próba rewizji przebiegu wschodniej trasy

tzw. szlaku bursztynowego. W dotychczasowych opracowaniach wytycza­

jąc powyższy szlak brano przede wszystkim pod uwagę trasy wzdłuż

Bugu, Sanu i W isłyie. Krytykę tego stwierdzenia przeprowadzono na

podstawie porównania bardziej „udokumentowanych” szlaków starożyt­

nej Europy 11 *

*

*

*

*

1

7

, ustalając warunki ich wytyczania, zamykające się w na­

stępujących punktach:

a) szlak „pieszy” wiedzie z zasady „suchą” doliną rzeki,

b) rzeka nie może mieć zbytnio rozbudowanego dorzecza, utrudnia­

jącego wędrówkę ciągłymi przeprawami,

c) prowadzi przez tereny „bogate”, zasiedlone przez dobrze zorgani­

zowane jednostki „plemienne” 18, zapewniające rynek zbytu i ochronę

kupców l9.

Nie spełnia tych warunków San, który charakteryzuje się rozbudo­

wanym dorzeczem i przepływa przez tereny nie należące do żyznych,

ie H. J. E g g e r s,

Der römische Import im Freien Germanien,

H am b u rg 1951, s. 65—70, ryc. na s. 69; J. W i e 1 o w i e j s к i,

Kontakty Noricum i Panonii z ludami

północy,

W rocław 1970, s. 219—226

oraz

załączone m apy. O dnośnie poprzedników te j koncepcji, t e n ż e : op.

cit., s.

16— 28. P ró b k ą p rze o rie n to w a n ia szlak u na W ieprz prop o n o w ał: J. G u r b a,

Importy...,

s. 154, ryc. 3.

17 J. W i e 1 o w i e j s к i,

op. cit.,

s. 201—205; E. S i m e k , V elkd

Germanie Klau­

dia Ptolomea,

t. IV, B rno 1953, s. 99— 128, 369, 370, ta b l. III, s. 199—266.

u J. Z a k,

Ziemie polskie w starożytności

[w:]

Dzieje Polski,

W arszaw a 1977, s. 75.

17 B ogate w im p o rty cm en ta rz y sk o z L ach m iro w ic n ad Gopdem in te r p re tu je sią ja k o m iejsce spoczynku członków d ru ży n y ch ro n ią ce j kupców : 'B. Z i e l o n k a ,

Rejon Gopła w okresie późnolateńskim i rzymskim,

„F ontes A rcheologici P o zn a- niemsis” T. X X , s. 147—'218; t e n ż e , „Z o tc h łan i w ieków ” R. XX, s. 120—128 i 184— 187; A. C o f t a - B r o n i e w s k a ,

Grupa kruszańska kultury przeworskiej,

P oznań 1979, s. 226.

z wyjątkiem jego dolnego biegu i części środkowego odcinka 2·. Ten ostatni

czynnik nie sprzyja również rozwojowi osadnictwa.

Bug natomiast spełnia przedstawione wyżej warunki do wysokości

rzeki Wełnianki, jednak już na północ od Horodła, ściślej od ujścia wspo­

mnianej rzeki, ma trudno dostępny lewy brzeg i przepływa przez bagni­

ste Polesie.

W związku z powyższym za najkorzystniejszą dla przebiegu szlaku

należałoby uznać trasę: prawym brzegiem Bugu do rzeki Sołokiji, na­

stępnie wzdłuż lewego jej brzegu i południowego brzegu doliny prawego

dopływu Huczwy, z najdogodniejszym miejscem na przeprawę między

dzisiejszymi miejscowościami Czerkasy i Dobużek w kierunku południo­

wego brzegu rzeki Siniuchy. Następnie wzdłuż Łabuńki do Wieprza, gdzie

być może jedna odnoga prowadziła wzdłuż prawego jego brzegu, prze­

kraczając go w okolicach ujścia Siennicy — gdyż po tej stronie Wieprza

zaczyna się pas podmokły — i dalej prawym brzegiem być może bezpo­

średnio na Mazowsze. Następne odnoga, ze względu na warunki natu­

ralne częściej wykorzystywana (świadczą o tym znaleziska · monet —

rye. 1) zmierzała południową doliną Poru w kierunku Wyżnicy, kierując

się ku głównemu szlakowi wiślanemu.

Należy brać pod uwagę w arianty być może drugorzędne i pomocnicze.

Jeden z nich mógł sprowadzać się do wykorzystania drogi przebiegającej

północną doliną dopływu Bugu — Rzeczycy, kierując się bezpośrednio na

dolinę Wieprza, by obrać w końcowej fazie jedną z możliwości prezen­

towanych wyżej (rye. 1). Inna sugeruje wykorzystanie małego cieku, pły­

nącego szeroką doliną między Huczwą a Rowem Kacapskim.

Powyższemu ukierunkowaniu szlaku odpowiada również warunek

trzeci. Wschodnia część Padołu Zamojskiego i Grzędy Sokalskiej obejmuje

czamoziemy, których istnienie było niewątpliwym czynnikiem determ i­

nującym intensywne osadnictwo z nastawieniem na rozwój rolnictwa.

0 intensywnym osadnictwie świadczy dość znaczne zagęszczenie punktów

osadniczych w stosunkowo dobrze zbadanej, północnej części omawianego

regionu2

0

21.

Stałe korzystne kontakty z Imperium, a zapewne przejęcie części obo­

wiązków organizacyjnych szlaku, jak jego ochrona i pośrednictwo

wy-20 J. К o n d г а с

к

i,

Geografia fizyczna Polski,

W a rsza w a 1978, s. 109, 400, z a ­ sięg lessów p o ró w n a j w p rac y : M. P a r c z e w s k i ,

Denkmäler der Latenekultur

von Bachórz am Mittellauf des San (Sudostpolen),

„Z eszyty n a u k o w e U J ” z. 26 — arch., s. 136, гус. 1.

21 O sady: G ródek N ad b u żn y — T. L i a n a i T. P i ę t k a ,

Osada z okresu

wpływów rzymskich w Gródku Nadbużnym, pow. Hrubieszów,

„W iadom ości A r­ cheologiczne” (dalej: W.A.) T. XX V, 1958, s. 373— 382; S trzyżów : S. N o s e k ,

Mate­

riały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły

1 Bugu,

„A n n ales UM CS” T. V I, 1951, s. 309; W erbkow ice — K otorów , T. L i a n a , T. D ą b r o w s k a ,

Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Werbkowicach

—Ko-

torowie, pow. Hrubieszów w 1960 r.,

W_A. T. X X IX , 1963, s. 58; M asłom ęcz, sta n . 9, gm. H rubieszów : A. K o k o w s k i ,

Masłomęcz, stan.

9, In fo rm a to r A rcheologiczny za ro k 19/8, W arszaw a 1979 — w d ru k u . C m en ta rz y sk a: G ró d ek N adbużny: K. K i e s z k o w s k i ,

Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Gródku Nadbużnym, pow.

Hrubieszów,

„S p raw o zd a n ia A rcheologiczne” T. II, 1955, s. 61—64; S trzyżów : S. N o- s e k , op.

cit., s.

309; W erbkow ice—K o to ró w : T. D ą b r o w s k a i T. L i a n a , op.

cit.,

s. 44—60; P odlodów : J . G u r b a , Z. Ś l u s a r s k i ,

Bogato wyposażony grób

z III wieku z Podlodowa w pow. tomaszowsko-lubelskim,

„P rzeg ląd A rcheologicz­ n y ” T. X V II, 1964— 1965, s. 202—207.

mienne oraz doskonała baza ekonomiczna, musiały wpłynąć na poczucie

odrębności, potęgując więź wewnętrzną u społeczności zamieszkujących

wschodnią część Padołu Zamojskiego i Grzędy Sokalskiej22 *

*

. Korzyści

T ab lica I. N ow e znaleziska im p o rtó w z L ubelszczyzny: a) S tefankow ice, gm. H ru ­ bieszów ; b) G ródek N adbużny sta n . 10, gm. H rubieszów ; c, d) M asłom ęcz sta n . 9,

gm . H rubieszów .

JJ J .

Zak, op. cit., Si 65; M.

D o b r o w o l s k a , Czynniki kształtowania się,

przeobrażania i rozpędu społeczno-ekonomicznych struktur regionalnych,

„Swiato-wit”

T. X X IV , 1962, s. 128— 135, szczególnie 131— 135.

płynące między innymi z handlu musiały doprowadzić do wyodrębnienia

się jednostki politycznej 2S, być może zbliżonej strukturą władzy do związ­

ku plemiennego z plemieniem hegemonem 24 (z interesującego nas mikro­

regionu?). Na przykładzie grobu z Podlodowa, bogato wyposażonego w im­

portowaną b ro ń 25, można przypuścić, że na skutek rozkładu własności

rodowej bardziej aktywne jednostki sięgnęły po władzę umożliwiającą

indywidualną kumulację dóbr (skarby), których pozycja społeczna po­

zwalała na zaopatrzenie się w przedmioty importu luksusowego.

Obok wspomnianej broni, bezsprzecznie rzymskiej prow eniencji2®,

znamy szereg innych importów z omawianego mikroregionu lub bliskiego

mu sąsiedztwa. Ze wsi Stefankowice, gm. Hrubieszów, pochodzi intere­

sujący brązowy rondelek (tabl. Ia), zbliżony do typów 146 i 147 według

klasyfikacji H. J. Eggersa 27. Pochodzi on prawdopodobnie z bogato wy­

posażonego w importy pochówku 28. Importy szklane — pucharek z Werb­

kowic—Kotorowa 29 *

*

i paciorki z Gródka Nadbużnego i Strzyżowa 39 zo­

stały uzupełnione o serię fragmentów naczyń szklanych z osady w Masło-

męczu, gm. HrubieszówS1, i pochodzące z badań powierzchniowych:

paciorek wykonany z przeźroczystego szklą kobaltowego (grupa II według

M. M ączyńskiej32) z Masłomęcza (stanowisko 9 — tabl. Ic) i paciorek

z przejrzystego szkła barwy fioletowej (grupa XV według M. Mączyń­

skiej 33) z Gródka Nadbużnego (stanowisko 10 — tabl. Ib). Ze stanowiska

n r 9 w Masłomęczu pochodzi fragment naczynia terra sigillatta, z prze­

wierconym otworkiem (tabl. Id).

Biorąc pod uwagę stosunkowo równomierny stan rozpoznania archeo­

logicznego Lubelszczyzny, prawie wyłącznie oparty na znaleziskach przy­

padkowych i badaniach ratowniczych, tak duża koncentracja materiałów

z okresu wpływów rzymskich w mikroregionie la (teren między Huczwą,

Bugiem i Sołokiją) winna stanowić odbicie w miarę zintersubiektywizo-

wanego faktycznego stanu osadnictwa w starożytności.

Zarysowująca się specyfika mikroregionu zadecydowała o koncentracji

badań na jego obszarze 34.

25 Być m oże m am y do czynienia z procesem podobnym ja k p a K u jaw ach , A. C o f t a - B r o n i e w s k a , op.

cit.,

s. 224— 231.

24 J . Z a k, op. cit., s. 75.

22 J. G u r b a, Z. Ś 1 u s a r s к i, op. cif., s. 202— 207.

26 M. B i b o r s k i ,

Miecze

z

okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury

przeworskiej,

„ M ate riały A rcheologiczne” T. X V III, 1978, s. 110— 114.

27 H. J. E g g e r s, op.

cit.,

t. 1, ta b l. 12.

22 Pozostałość z w yposażenia pochów ku, k tó re m u tow arzyszyć m iały jeszcze naczynia sz k la n e i p rzedm ioty brązow e, u ra to w a ł pan M. S ułkow ski z H orodła, k tó rem u w inienem w y ra zy w dzięczności za uzy sk an e in fo rm acje.

22 T. P i ę t k a - D ą b r o w s k a ,

Werbkowice

—

Kotorów, distr. de Hrubieszów,

„ In v e n ta ria A rchaeologica”, F as. V, Łódź 1961, pl. 34 (1), 2.

( 20 К . К i e r z к o w s к i, op.

cit.,

s. 61—62; S. N o s e k , op.

cit., s.

309. 21 А. К о к o w s к i, op.

cit.

32 M. M ą c z y ń s k a ,

Paciorki z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu

wędrówek ludów na obszarze środkowoeuropejskiego Barbarisu,

„A rcheologia” T. X X V III, 1977, s. 63 i 74 ta b l. 1/29—41.

32 Μ . M ą c z у ń s к a, op.

cit., s.

64 i 74 ta b l. 1/135— 142.

24 Z. W i c h r o w s к i,

Sprawozdanie z inwentaryzatorskich

b ad a ń

archeolo­

gicznych w województwie zamojskim

w

sezonie 1978,

B iu lety n T o w arzy stw a R egio­ n alnego H rubieszow skiego, R. XVI, 1978, n r 55, s. 16— 17.

W y k a z s k r ó t ó w : В — w oj. bialskopodlaskie, C — w oj. chełm skie, L — w oj. lubelskie, T — w o j. ta rn o b rz e sk ie , Z — w oj. zam ojskie; P — znaleziska odosobnione,

S — s k a rb

1. B iłgoraj, Z — S — p onad 100 m onet, rozpoznano 6: 1 H a d ria n (117—138), 4 A n ­ to n iu s P iu s (138—161), 1 M arek A u re liu sz (161— 180); J . G u r b a,

Importy rzym­

skie z Lubelszczyzny,

„A rcheologia”, T. VII, 1955, s. 155.

2. B rodziaki, Z — P — L u cju sz W erus (161— 169); J. P i n i ń s k i ,

Dalsze znaleziska

monet rzymskich z Małopolski,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. X IV , 1970. s. 126.

3. C hełm , C — P — „ m o n ety ”- T ra ja n a (98— 117), H a d ria n (1Ł7— 138); J. G u r b a, 1955, s. 155.

4. Chodel, L — P — m onety rzym skie; J. G u r b a, 1955, s. 155.

5. C zerm no, Z (?) — P — T y tu s (79— 81), w popielnicy; S. N o s e k ,

Materiały do

. badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły

»

i Bugu,

A n n ales UMCS, Sec. F, vol. V 6 , 1951, s. 321.

6. C zem iejów , C '— P — T ra ja n (98—117); J. G u г b a, 1955, s. 155. 7. D orohusk, C — P — T r a ja n (98—117); J. G u r b a, 1955, s. 155.

8. D ratów , L — P — Dom ic ja n (81—96), grób 1; A. C h o t y ń s k i ,

Zabytki przed­

historyczne z Dratowa, Trzcińca, Zmijowisk i innych' wsi w powiecie puławskim,

„S w iato w it”, T. IX, 1911, s. 105, 106.

9. D ryszczów , C — P — A n to n iu s P iu s (149); A. O t l o w s к i,

Dryszczów, pow.

Chełm,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. X, 1966, s. 186.

10. D w orzyska, C — S — k ilk a se te k m onet, rozpoznano F a u sty n ę S ta rsz ą i M arka A u re liu sz a; zbiory M uzeum R egionalnego w K ra sn y m staw ie .

11. D zierążnia, Z — P — złota m oneta W e sp a zja n a (69—79); J . G u r b a, 1955, s. 156. 12. G o raj, Z — S — s k a rb skoło 200 m o n et od N erona do H a d ria n a ; J. G u r b a,

1955, s. 156.

13. G ródek, Z — P — d e n a r rzy m sk i; J. G u r b a , 1965, s. 157.

14. H ołubię, Z — P — złota m o n e ta rz y m sk a ; J . G u r b a, 1955, s. 157.

15. Jak u b o w ice, L — P — S ab in a + je d n a n ieczytelna, cm en ta rz y sk o ; T. E tą b r o w - s к a,

Cmentarzysko rzymskie w Jakubowicach, pow. Kraśnik,

„W iadom ości A r ­ cheologiczne”, T. X X IX , 1963, s. 318.

16. Ja n o w iec nad W isłą. L — P — d e n a r rz y m sk i; J. G u r ib a ,

Nieznane znaleziska

monet rzymskich z Lubelszczyzny,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. III, 1959, s. 96.

17. Ja n ó w L ubelski, L — P — M arek A u reliu sz;

Janów Lubelski, m.p.,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. X IV , 1970, s. 128.

18. Jarczó w , Z — P — A n to n in u s P iu s (138—161), J . G u r b a , 1955, s. 157. 19.. K o n sta n ty n ó w , В — P — T y tu s (79—80), J. G u r b a , 1955, s. 157.

20. K ra sn y sta w , C — P — s e s te r D om icjana, M arek A u reliu sz; zbiory M uzeum R egionalnego w K ra sn y m staw ie .

21. K ra s n y s ta w „p o w ia t”, C — P — złota m o n e ta T eodozjusza (379—395) — w r ę ­ k ac h p ry w a tn y c h , F a u sty n a I I; zbiory M uzeum R egionalnego w K ra sn y m staw ie . 22. K ra śn ik , L — S — rozpoznano 11 m o n e t: T ra ja n (103—111), A n to n in u s P ius (147—148), (po 140) i (po 161), M a re k A u re liu sz (145—¿60), (152— 103) i (171—172), F a u s ty n a I I <160— 175), L u cilla <161— 159) i K om m odus (180— 193); T. O p a z d a .

Nowe znaleziska monet rzymskich,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. X IV , 1970, s. 51—52.

23. K ra śn ik , L — P — n a ślad o w n ic tw o rzym skiego d e n a ra (M. A ureliusz?); A. G u - p i e n i e c,

Kraśnik, m. pow.,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. V II, s. 185. 24. K ra śn ik F abryczny, L — P — se sterc F ilip a I (244—249), b rą z K o n sta n ty n a

W ielkiego (306— 337); T. O p a z d a, 1970, s. 52—53. 25. K re w k a

26. L ublin, L — P — s r e b r n a m o n e ta z p a rk u m iejskiego, b rą z G ale riu sza (203—311); J . G u r b a, 1955, s. 158.

27. L u b artó w , L — P — b rą z K o n sta n ty n a W ielkiego (306—337); J. G u г b a, 1955, s. 158.

28. Łęczna, L — P ' — S ab in a (136), n a cm e n ta rz y sk u z m łodszego ok resu w pływ ów rzy m sk ich ; J. G u r b ą, 1055, s. 158.

1

29. Ł opiennik, C — S — m ia ł tu się znajd o w ać s k a rb złotych m o n et rzym skich, in fo rm a c ja z arc h iw u m M uzeum R egionalnego w K ra sn y m staw ie .

30. M asłom ęcz, sta n . 9, Z — P — o biekt n r 2 z fazy C2 o k resu w p ły w ó w rzym skich, F a u sty n a I; b a d a n ia w ła sn e UMCS.

31. M etelin, Z — S — złote m o n ety , rozpoznano 11: Gordiam III (238—244), T reb o n ian G allus (251—252), G alien u s (253—268), K o n sta n ty n W ielki (306—337), T eodozjusz (379—395), A rk a d iu sz (395—405), H onoriusz (395—425) i 4 sz tu k i D ecjusza (24A— 151); J. G u r b a, 1955, s. 158.

32. M ircze, Z — P — sre b rn y d e n a r rzym ski, J . G u r b a, 1955, s. 159. 33. M odryniec, Z — S (?) — T r a ja n i in n e ; J. G u r b a, 1955, a. 159.

34. N ieszaw a, L — P — s re b rn a m o n e ta ze zniszczonym n a p ise m (Otho?), b a d a n ia A Z P ZA UMCS.

35. N ow osiółki, C — P — duży b rą z b ity n a w schodzie (M. A u re liu sz ?); J. G u r b a, 1955, s. 159.

35. Ochoża, C — P — T r a ja n (9β— 117); J . G u r b a, 1955, s. 159. 37. O leśniki, C — S — około 200 m onet; J. G u r b a, 1955, s. 159.

38. P odhorce, Z — P — s re b rn a m o n eta rzym ska, arc h iw u m ZA UMCS.

39. P rzew odów , Z — S — 1 R e p u b lik a rzy m sk a (89 p.n.e.), 1 G alb a (68—59), 1 W i- te liu sz (09), 21 W e sp azjan (68—79), 8 T y tu s (79—81), 35 Domie ja n (81—96), 3 N er- w a (86—98), 44 T ra ja n (98—.117), 26 H a d ria n (117—.138), 5 A n to n in u s P iu s (138— 161), 4 K om m odus (176— 192) — raz em 149; S. S k o w r o n e k ,

Znalezisko dena­

rów rzymskich z Przewodowa,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. IX , 1965, s. , 203—208.

40. P rz y g alin y , C — P — m o n e ta rzy m sk a ; S. K u b i a k , „W iadom ości N um izm a­ ty c zn e”, R. V, 1961, s. 164.

41. P rzytoczno, В — P — A n to n in u s P iu s; J. G u r b a, 1955, s. 162.

42. R aciborow ice, Z — P — d e n a r A n to n in u s P iu s <138— 161); J. G u r b a, 1959, s. 96. 43. R om anów , C — S — około 300 m o n et; 1 N eron (54—68), 1 H a d ria n (117—138),

3 A n to n in u s P ius (138— 161), 4 F a u sty n a I (141), 7 M arek A u re liu sz (161— 180), 2 F a u sty n a II (146— 175), 1 L uciusz W erus (161— 169), I K om m odus (172—192), 1 K ry sp in a (177— 182)+82 m o n e ty W ykupione przez M uzeum R eg io n aln e w K ra s ­ n y m staw ie (w tra k c ie opraco w y w an ia); J. G u r b a ,

Romanów, pow. Krasny­

staw,

„W iadom ości N u m izm aty czn e”, R. X, 1956, s. 184—185); H. W o j t u l e - w i c z,

Nowe znaleziska monet z Lubelszczyzny,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. X III, 1969, s. 248—249; А. К u n i s z,

Trzy skarby denarów rzymskich z wo­

jewództwa lubelskiego,

„W iadom ości N u m izm aty czn e”, R, X V I, 1972, s. 94— 106; zbiory M uzeum w K ra sn y m staw ie .

44. Rożdżalów , C — S — m o n et 45: 8 W espazjan (69·—79), 3 T y tu s (79—81), 4 D om i- c ja n (81—96), 1 N erw a (96—98), 16 T ra ja n (98— 117), 5 H a d ria n (117—438), 3 A n ­ to n in u s P iu s (138—161), 2 F a u sty n a I (140), 1 M arek A u re liu sz (161—180), 1 F a u s ­ ty n a II (161— 180), 1 J u lia D om na — K a ra k a la (211—217); А. К u n i s z , 1972, s. 106— 118.

45. Ruszczy zna, Z — S — 85 m onet, s k a rb zachow any w całości: 1 N erw a (96—98), 7 T ra ja n (98— 117), 6 H a d ria n (117—138), 2 S ab in a (136), 1 A eliusz C ezar (136— 138), 17 A n to n in u s P iu s (138—161), 6 F a u sty n a I (140), 24 M a re k A u re liu sz (161— 180), 4 F a u sty n a II (146— 175), 2 L u cju sz W erus (161— 169), 2 L u cy lla (147— 183), 12 K om m odus (176—192), 1 D idiusz J u lia n (193); J. G u r b a , 1955, s. 162. 46. S ielaw a, Z — S — około 1000 m o n et; J. G u r b a , 1955, s. 162.

47. Stołpie, C — P — d e n a r T ra ja n a (98— 117); J. G u r b a , 1955, s. 162.

48. S trzyżów , Z — P — k ilk a m onet, w ty m : H a d ria n (1Э4—138), M arek A u re liu sz (171— 172). J. G ł o s i k ,

Strzyżów, pow. Hrubieszów,

„W iadom ości N um izm atycz­ n e” , R. V, 1961, s. 171; J. G ł o s i k, J. G u r b a ,

Strzyżów terenem badań archeo­

logów,

„Z o tc h łan i w iek ó w ”, R. X X IX , 1963, s. 123; А. К i e 1 1 i ń s к a, 1971 s. 229—230, ryc. 5.

49. S urchów , C — P — N erw a (96—98); zbiory M uzeum R egionalnego w K ra s n y m ­

staw ie. I

50. Sw aryczów , Z — S — p onad sto sz tu k m onet, nie rozpoznano 10, rozpoznano 93: 4 H a d ria n (117— 138), 1 A eliusz C e sar (136), 25 A n to n in u s P iu s (136— 161), 5 F a u ­ sty n a II (146— 175), 27 M arek A u re liu sz (161— 180), 4 L u cju sz W erus (161— 169), 3 L ucy lla (147— 183), 22 K om m odus (176— 192), 1 P e trin a k s a (193), 1 K ry sp in (177—182); Μ. H a i s i g,

Znalezisko denarów rzymskich ze wsi

Z

ubowice, pow.

Tomaszów,

„S p raw o zd a n ia P M A ”, T. III, 1950, s. 93— 108; J . G u r b a , 1955, s. 162. 51. Szczepiatyń, Z — S — K. M a j e w s k i ,

Importy rzymskie na ziemiach słowiań­

skich,

W rocław 1949, s. 150.

52. T erebin, C — P — dw ie m onety; S. S k i b i ń s k i :

Monety rzymskie z zaginio­

nego zbioru numizmatycznego cerkiewno-archeologicznego muzeum w Chełmie,

„W iadom ości N u m izm aty czn e”, R. X , 1966, s. 174— 175.

53. T ereb in iec, Z — P — d e n a r H a d ria n a (117— 138); J. G u r b a , 1955, s. 162. 54. T o k ary , C — S — około 234 m o n et z II—I II w .; J. G u r b a , 1955, s. 163. 55. T o p o m ica, Z — P — T ra ja n (98—417); J. G u r b a , 1955, s. 163.

56. Trzeszczany, Z — P — A n to n in u s P iu s (136— 161) — C oncordia A vg.; Z biory T o w arzy stw a R egionalnego H rubieszow skiego w H rubieszow ie.

57. T rześń, T — P —

Trzeżń, pow. Tarnobrzeg,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. III, 1959, s. 95.

58. T urkow ice, Z — P — d e n a ry rzym skie; J. G u r b a , 1955, s. 163.

59. T u ro b in , Z — S — zniszczony (2 kg — około 780 m onet), rozpoznano m onety A n to n in a P iu sa i M a rk a A u re liu sz a; A. G u p i e n i e c ,

Monety, rzymskie,

„W ia­ dom ości N u m izm aty czn e”, R. II, 1958, s. 46.

60. U lan, В — S (?) — k ilk a m onet, w ty m F a u sty n a II (140— 176); J . G u r b a , 1955, s. 163.

61. W iązow nica, В — P — M arek A u re liu sz (161— 180); T. O p a z d a ,

Wiązownica,

62. W ilków K olonia, Z — S — 99 m o n et: 2 H a d ria n (117— 138), 2 S ab in a (zm. 136), 27 A n to n in u s P iu s (138— 181), 13 F a u sty n a I (140), 19 M a re k A u re liu sz (161—180), 14 F a u sty n a II (140— 176), 2 L u cju sz W erus (161—169), 1 L u cilla (147— 183), 14 K om m odus (176—192), 3 K ry s p in a (177— 182), 1 P e r tin a x (193); E. K r a s n o - d ę b s k a ,

Znalezisko monet rzymskich w Wilkowie-Kolonii w pow. hrubie­

szowskim,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. XV, 1971, s. 30—80.

63. W łodaw a, C — P — b rą z M a k sy m ia n a H erk u le sa (284— 305), b ity w A lek san d rii w 288 r.; A. K r a u s s,

Włodawa, woj. lubelskie,

„W iadom ości N u m izm atyczne”, R. II, 1958, s. 47.

64. W ohyń, В — P — H a d ria n (117— 138); J . G u r b a, 1955, s. 163.

65. W ola K o ry b u to w a, C — P — d e n a r M a rk a A u reliu sza, b ity w la ta c h 159—160; S. S k i b i ń s k i ,

Wola Korybutowa, pow. Chełm,

„W iadom ości N u m izm atyczne”, R. V III, 1964, s. 209.

66. W yżnica, L — P — d e n a r rzy m sk i; J. P i n i ń s к i,

Dalsze znaleziska monet

rzymskich z Małopolski,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. X IV , 1970, s. 128. 67. Zam ość, Z — S — 16 s re b rn y c h m o n e t K o n sta n cju sz a II (337—361): N icom edia

(2), S irm iu m (1), T h essalo n ica (1), Cyzicus — officina 1, 2, 4, 9; W. K r o p o t k i n ,

Skarb monet i przedmiotów z IV w. n.e. z Zamościa,

„W iadom ości N um izm atycz­ n e”, R. X IV , 1970, s. 15— 17.

68. Zam ość (ul. Z am ojskiego), Z — P — m o n e ta rzy m sk a; S. S u c h o d o l s k i ,

Zamość, m.p.,

„W iadom ości N um izm atyczne”, R. III, 1959, s. 220—221.

69. Z aw ałów , Z — P — Domie ja n (81—06); A. K r z y ż a n o w s k a ,

Zawałów, pow.

Hrubieszów,

„W iadom ości N u m izm aty czn e”, R. III, 1959, s. 221.

70. Z em borzyce, L — P — b rąz F a u sty n y Ы (161— 176); А. К u n i s z,

Chronologia

napływu pieniądza rzymskiego na ziemie Małopolski,

W ro cław 1969, s. 157. 71. Z w iartó w , Z — P — d e n a r rzy m sk i; J . G u r b a, 1955, s. 163.

Łącznie z L ubelszczyzny znam y p o n ad 4280 m onet rzym skich, z czego rozpo­ znano p onad 1152 („ponad” odnosi się do części sk a rb ó w z o k reślo n ą je d y n ie ra m o ­ w o zaw artością); nie rozpoznano p o n ad 1795, p o zstała część to dom n iem an e ilości m onet.

O kreślono: 1 m o n e tę G n ecju sza D om icjusza, 1 N ero, 1 G alb a, 1 W itelius, 31 W e- sp azjan , 13 T y tu s, 42 D om icjan, 6, N erw a, 73 T ra ja n , 50 H a d ria n , 6 S ab in a, 3 A eliusz C esar, 91 A n to n in u s P iu s, 30 F a u sty n a I, 93 M arek A u reliu sz, 24 F a u s ty n a II, 10 L u ­ cju sz W erus, 65 K om m odus, 4 L ucilla, 10 K ry sp in a, 2 P e rtin a k s , 2 D idius Ju lia n u s, 1 G orian, 5 D ecjusz, 1 T re b o n iu sz G allus, 1 G alienus, 1 M aksyrm an, 1 G aleriusz, 3 K o n s ta n ty n W ielki, 16 K o n sta n c ju sz II, 2 Teodozjusz, 1 — A rk ad iu sz, 1 — H o­ noriusz.

U w a g a : A rty k u ł pow yższy złożono w 1978 r. Od tego czasu baza źródłow a, głów nie w z a k resie n u m izm aty k i, znacznie się pow iększyła. W analizie w ięc nie u w zględniono (częściowo już publik o w an y ch ) znalezisk z m iejscow ości: B ortatycze, B rzeziny, C hełm okolice, D ierzkow ice, G ościeradów , H orodło, H rubieszów , K ad łu - biska, K arczów ka, K rzew ica, L ublin, M ieniany, Pobołow ice, Spiczyn, S taw , S te fa n - kow ice, Sniatyoze, U brodow ice, U her, W erbkow ice, W ojcieszków , Żulice.