A C T A U N I V E R S I T A T I S l o d z i e n s i s FOLIA SOCIOLOGICA 4, 1982
W ło d z i m i e r z J a i k i e w i c z *
KSZTAŁCENIE I DOKSZTAŁCANIE ROBOTNIKÓW W PRZEM YŚLE
1. ROZWÓJ PRZEMYSŁU A ZAPOTRZEBOWANIE NA KWALIFIKACJE Dokonujące się w ostatnim trzydziestoleciu przem iany w życiu spo-łecznym i gospodarczym Polski pozostają w ścisłym zw iązku z procesami uprzem ysłow ienia. Rozwój przem ysłu i postępująca k o m plem entärność jego s tru k tu ry pociągnęły za sobą w zrost zapotrzebow ania gospodarki
na-rodowej na siłę roboczą. Istotną rzeczą jest przy tym zm ieniający się c h a ra k te r kw alifikacyjnej s tru k tu ry tego zapotrzebow ania.
Pierw szy okres socjalistycznej industrializacji w naszym k ra ju przy-niósł m asow ą aktyw izację niew ykw alifikow anej siły roboczej pochodzącej przede w szystkim ze wsi. Przejście ze wsi do m iasta, z rolnictw a do prze-m ysłu, od pracy fizycznej do uprze-m ysłow ej, aktyw ność społeczno-politycz-na — to podstaw ow e i szeroko w ystępujące sposoby uzyskiw ania aw ansu społecznego. W ykształcenie i zdobyw anie kw alifikacji nie pełniły wówczas w aw ansie społecznym roli podstaw ow ej ł. S k u tk i tego zjaw iska dały się odczuć w okresie późniejszym , kiedy w zrastające w ym agania kw alifika-cyjne przem ysłu i całej gospodarki uczyniły z w ykształcenia podstaw ow y czynnik w pływ ający na przebieg zawodowych i życiow ych k a rie r p ra
-cowników.
Rozwój gospodarki narodow ej, postęp techniczny i technologiczny z jednej stro n y oraz stale rosnące zadania gospodarcze w ynikające z dążenia do m aksym alnego zaspokojenia społecznych potrzeb z drugiej stro -ny, pow odują stały w zrost zapotrzebow ania na ludzi m ogących tw orzyć now y potencjał p ro d u k cy jn y oraz na tych, k tó rzy są w stanie we w łaści-w y sposób eksploatołaści-w ać potencjał już istniejący. M odernizacja bazy łaści-w y-tw órczej i m odernizacja kw alifikacji pracow niczych są tym i elem entam i społeczno-gospodarczego rozw oju, k tó re w zajem nie się stym ulują.
W gospodarce narodow ej obserw ujem y s ta ły w zrost udziału pracow -* Di-, adiunkt w Zakładzie Socjologii Przemysłu UŁ.
ników w ykw alifikow anych. W roku 1970 pracow nicy z w ykształceniem wyższym stanow ili 5,3% ogółu zatrudnionych w gospodarce uspołecznio-nej, w 1975 — 6,3%, a ro k później — 6,5%. P racow nicy z w ykształceniem zawodowym ponadpodstaw ow ym i średnim ogólnym stanow ili w r o -ku 1970 — 36,2% ogółu zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej, w 1975 r. — 44,3% a w 1976 r. — 4 5 ,9 % 2. Ju ż w lata ch 50 pojaw iła się w Polsce nowa kategoria pracow ników — technicy-robotnicy, czyli osoby z w ykształceniem średnim zatrudnione na stanow iskach robotniczych. Udział tej kategorii w śród robotników przem ysłow ych wynosił w roku 1973 — 4,2%. W tym sam ym ro k u co 10 pracow nik z w ykształceniem średnim w gospodarce narodow ej zajm ow ał stanow isko robotnicze 3.
Założenia rozw ojow e narodow ej gospodarki są zw iązane z rosnącym zapotrzebow aniem na w ykw alifikow anych pracow ników . W okresie dzie -sięciolecia 1975— 1985 system szkolny w inien przygotow ać 6060 tys. spe-cjalistów różnych dziedzin. N ajw iększy deficyt w y stępuje w kategorii w y-kw alifikow anych robotników . W ynosi on 32,6% ogółu zatrudnionych w dziale pozarolniczym i 67,4% w rolnictw ie. Absolwenci zasadniczych szkół zaw odow ych nie są w stanie pokryć istniejącego zapotrzebow ania 4. Okoliczności te pow odują, że przed system em um ożliw iającym ludziom już pracującym zdobyw anie kw alifikacji i ich doskonalenie stoją bardzo duże w ym agania. Istotne napięcia w yw ołane są także skutkam i sytuacji z pierwszego okresu gw ałtow nego uprzem ysłow ienia k raju . W ro k u 1976 pracow nicy legitym ujący się tylko podstaw ow ym w ykształceniem stano-w ili jeszcze 47,6% zatrudnionych stano-w gospodarce uspołecznionej. Ciągle jeszcze znaczna część m łodych pracow ników podejm ujących sw oją p ie rw -szą pracę nie posiada odpow iednich kw alifikacji zawodowych.
2. STRUKTURA ORGANIZACJI KSZTAŁCENIA I DOKSZTAŁCANIA ROBOTNIKÓW W PRZEMYŚLE
Coraz wyższe w ym agania kw alifikacyjne i konieczność ich aktualizacji stanow ią konsekw encję rozw oju społeczno-gospodarczego opartego na industrializacji k raju . System szkolny, w sw ojej trad y cy jn ej stru k tu rz e i funkcjach, nie był w stanie spełnić w całości kierow anych pod jego
2 Rocznik statystyczny 1976, Warszawa 1976, s. 61; Rocznik statystyczny 1977,
Warszawa 1977, s. 46.
8 A. P r e i s s, Technicy-robotnicy w załogach przemysłowych, Warszawa 1976, s. 38—39. Autorka zwraca uwagę, że „wzrost liczby i udziału robotników ze śred-nim wykształceniem jest dużo szybszy niż ogólny przyrost pracowników o tym poziomie wykształcenia".
adresem oczekiwań. Intensyw ność przem ian społecznych i zakres celów staw ianych przez odbudow ujące się ze zniszczeń w ojennych i tw orzące now y u stró j społeczeństwo — uczyniły z w ykształcenia i kw alifikacji zawodowych spraw ę o doniosłym znaczeniu. System szkolny poza funkcją socjalizacyjną m usi w sposób św iadom y i racjo n aln y zaspokajać potrzeby kw alifikacyjno-kadrow e gospodarki. S taje się „p roducentem ” w ykw alifi-kow anej siły roboczej w zakresie określonym przez ogólnospołeczny plan rozw oju.
O kształcie i k ierunkach rozw oju system u ośw iaty dla pracujących w Polsce zadecydow ały następujące czynniki:
1) konieczność likw idacji skutków przeszłości i zaniedbań ośw iato-wych (aktyw izacja oświatow a ludzi pochodzenia chłopskiego i robotni-czego, likw idacja skutków w ojny i okupacji);
2) realizacja planu rozw oju społeczno-gospodarczego opartego na in-dustrializacji k ra ju (zaspokojenia zapotrzebow ania na kw alifikacje w yni-kające z now ej techniki i technologii produkcji);
3) postępujący proces egalitaryzacji i dem okratyzacji życia społeczne-go (wzrost śwadomości społecznej poprzez w ykształcenie, pełny udział w k u ltu rze w szystkich kategorii i w arstw społecznych, udział pracow ni-ków w zarządzaniu i gospodarow aniu itp.) 5.
W ro k u 1951 w prow adzono now y system szkolnictw a zawodowego w łączający szkoły zawodowe w ogólną s tru k tu rę system u ośw iaty. Był on o p arty na szkołach kształcących w zawodzie i tych, k tó re zajm ow ały się dokształcaniem pracow ników posiadających niepełne kw alifikacje. K ształceniem zajm ow ały się szkoły przysposobienia zawodowego i zasad-nicze szkoły zawodowe (przygotow anie robotników w ykw alifikow anych) oraz pełne średnie szkoły zawodowe (technika i licea zawodowe). Istn ieją -ce szkoły dokształcają-ce zreorganizow ano na pełnodzienne 2 i 3-letnie zasadnicze szkoły zawodowe, dające w ykształcenie zawodowe i ogólne. Cały system był o p arty na podbudow ie szkoły podstaw ow ej (7 klas). W zrost liczby absolw entów ty ch szkół w płynął na rozw ój 3-letnich szkół technicznych (technika dzienne, wieczorowe i zaoczne). Rozbudowano także sieć średnich szkół zawodowych (technika dzienne i wieczorowe dla absolw entów szkoły podstaw ow ej i zasadniczej szkoły zawodowej, techni-ka zaoczne, szkoły zawodowe policealne).
W ro k u 1958 zaczęto organizować szkoły przyzakładow e i m iędzyza-kładow e kształcące robotników w ykw alifikow anych. Ta form a kształce-nia dotyczy przede w szystkim ludzi m łodych i łączy prak ty czn ą naukę zawodu z w ykształceniem teoretycznym i ogólnym. Szkoły przyzakładow e
6 Por. S. O r ł o w s k i , Społeczne funkcje oświaty dla pracujących w PRL, Warszawa 1965, s. 131.
są organizow ane przez duże zakłady pracy (zatrudniające ponad tysiąc pracow ników ). N auka w tych szkołach trw a najczęściej 3 lata. Szkoły m iędzyzakładow e podlegają władzom szkolnym i są przeznaczone dla m ło-dzieży uczącej się praktycznie zawodu w m niejszych zakładach pracy. W tym sam ym roku powołano ośrodki dokształcania zawodowego prow adzące naukę przedm iotów zawodowych w 5 lub 12 tygodniow ych t u r n u -sach. Są one przeznaczone dla m łodzieży nie m ającej możliwości pobiera-nia teoretycznej nauki zawodu w m iejscu zam ieszkapobiera-nia.
K ształcenie zawodowe robotników w ykw alifikow anych w oparciu o duże zakłady przem ysłow e oraz ośrodki dokształcania zawodowego po-ważnie przyspieszyło dopływ w ykw alifikow anych pracow ników do prze-m ysłu. Uważa się, że rola zakładów pracy w procesie kształcenia i do-kształcania k a d r w ykw alifikow anych będzie stale rosnąć, „[...] że będą one przejm ow ały niektóre funkcje szkolnictw a i że ich potencjał m oder-nizacyjny będzie w ykorzystany dla kształcenia przez życie” e.
W roku 1973 podjęto kroki refo rm u jące cały system szkolny, w tym także — kształcenie zawodowe. Szkolnictw o zawodowe w coraz większym zakresie opiera się o ośrodki ustaw icznego kształcenia, realizuje szeroki profil kształcenia, w ykorzystuje w procesie kształcenia środow isko tech-niczne i w ychow aw cze zakładu pracy (idea w ychow ania przez pracę). W p ro w ad źm y obecnie system kształcenia zawodowego opiera się na bazie 10-letniej, ogólnokształcącej szkoły średniej.
Pozaszkolny system zdobyw ania i podnoszenia kw alifikacji ro b o tn i-ków opiera się na szkoleniu przyw arsztatow ym (przyuczanie w ew nątrz zakładowe), różnego rodzaju k ursach oraz p raktycznych zajęciach dla uczniów szkół zawodowych odbyw anych w przedsiębiorstw ie (zajęcia praktyczne, staże pracy). Szkolenie przyw arsztatow e realizuje się poprzez następujące form y — szkolenie indyw idualne, szkolenie w brygadzie ro-boczej, w specjalnych brygadach szkoleniow ych oraz w w yodrębnionych zespołach nauki zawodu. K ursow e form y szkolenia i dokształcania robot-ników to przede w szystkim : k u rsy w yuczające zawodu, podnoszące kw a-lifikacje zawodowe, przygotow ujące do egzam inu na w ykw alifikow anego robotnika i m istrza dyplom ow anego, k u rsy postępu technicznego, przodu-jących m etod pracy, bezpieczeństw a i higieny pracy (BHP) oraz ku rsy przygotow ujące do eksternistycznego egzam inu dojrzałości.
Realizow ane w Polsce szkolne i pozaszkolne form y kształcenia i do-skonalenia zawodowego stanow ią elem ent system u opartego o ideę k ształ-cenia ustaw icznego, obejm ującego okres całożyciowej aktyw ności zawo-dowej pracow nika (przygotow anie do pracy w zawodzie, podnoszenie kw alifikacji i specjalizacja zawodowa, adaptacja do pracy, okresowa
aktualizacja wiedzy i kw alifikacji, zm iany kw alifikacji w zw iązku ze zm ianam i techniki i technologii w ytw arzania, wieku, sta n u zdrow ia czy podnoszenie kw alifikacji w now ych zaw odach)7.
3. STOSUNEK ROBOTNIKÓW DO KSZTAŁCENIA I DOKSZTAŁCANIA
G eneralnym czynnikiem w pływ ającym na postaw y robotników wo-bec kształcenia i dokształcania (zarówno ogólnego jak i zawodowego) jest określona polityka państw a w tym zakresie. Można ją określić jako dą-żenie do realizacji zasady, że zdobycie pracy nie pow inno wyprzedzać zdobycia w ykształcenia. W p raktyce przejaw ia się ona w postępującym wzroście kw alifikacyjnych w ym agań (określanych form alnie) z jednej strony, a z drugiej — w stw orzeniu system u kształcenia i dokształcania, um ożliw iającego zdobycie w iedzy i ustaw iczne jej m odernizow anie (w sy -stem ie szkolnym i pozaszkolnym).
Nie m ożna też nie dostrzegać innego, bardzo istotnego m echanizm u pow odującego w zrost zainteresow ania robotników podnoszeniem poziomu wiedzy ogólnej i fachow ej. Je st nim w zrost ogólnego poziom u w ykształ-cenia w społeczeństw ie i ro la w ykształykształ-cenia w procesach aw ansu społecz-nego (pozycja i prestiż społeczny, aw ans w hierarch ii organizacyjnej za-kładu pracy, zarobki).
Okoliczności skłaniające robotników do nauki stanow ią sw oisty kon-glom erat różnego ro d zaju czynników — form alnych w ym agań k w alifika-cyjnych w m iejscu pracy, w pływ u środow iska rodzinnego i społecznego (uczące się dzieci, społeczność zakładow a, środow isko zawodowe), propa-gowanie korzyści w ynikających z posiadania wysokich kw alifikacji zawo-dowych przez środki m asowego przekazu (radio, prasa, telew izja), łączenia możliwości aw ansu zawodowego i społecznego z w ykształceniem i k w a -lifikacjam i itp. Zaznacza się także w pływ czynnika będącego niejako .skutkiem działania w yżej w ym ienionych. Je st nim rozw ój pozytyw nego stosunku do kształcenia i posiadania w iedzy będący efektem samego p ro-cesu uczenia się. Można to nazwać autonom icznym dążeniem do wiedzy w ynikającym z rozw oju ogólnego, rozszerzaniem horyzontów in te le k tu a l-nych, pow staw aniem now ych potrzeb osobowościowych itp. W iedza, w y-kształcenie, kw alifikacje zawodowe przestają być jedynie środkiem do osiągnięcia k o n k retn y ch celów (funkcja instrum entalna), lecz przekształ-cają się w świadomości pracow nika w w artość w sam ą w sobie (funkcja
7 R. P a c h o c i ń s k i , Kształcenie г dokształcanie robotników, Warszawa 1976, s. 12—13; H. P i e t r o w s k i , Układ: szkoła — zakład pracy, Warszawa 1976, s. 128—129.
autoteliczna). R obotnicy często d e k la ru ją chęć nauki naw et w ted y „gdy-by żadne św iadectw a jej ukończenia nie „gdy-były w ydaw ane”. Bardzo często (szczególnie wśród m łodych robotników ) spotkać m ożna deklaracje kon-tynuow ania nauki w szkołach wyższego szczebla 8.
Z arysow ane wyżej czynniki w pływ ające na stosunek robotników do problem u kształcenia i dokształcania m ają c h a ra k te r ogólnych u w a ru n -kow ań kształtu jący ch gotowość pracow ników do zdobyw ania i podnosze-nia kw alifikacji. W p raktyce czynniki te działają w różnym zakresie i z różnym nasileniem . Skuteczność ich oddziaływ ania zależy m. in. od obiek-tyw nych okoliczności c h arak tery zu jący ch w arunki produkcji w danym przem yśle, branży produkcyjnej czy naw et w zakładze pracy. M am y tu na m yśli przede w szystkim stosow aną w produkcji technikę i technolo-gię pracy, ich nowoczesność stw arzającą określone w ym agania kw alifika-cyjne pracow nikom .
W niektórych przem ysłach postęp techniki tak dalece zmienił jakość pracy robotników , że elem enty in telek tu aln e stanow ią 70% a naw et 95% ogólnego czasu p r a c y 9. Zjaw isko to staje się coraz pow szechniej-sze. Z najduje ono także sw oje odbicie w dynam ice kategorii techników — robotników w przem yśle. Jeśli w całym przem yśle średnio co 25 ro-botnik posiada w ykształcenie średnie, to w przem yśle chem icznym — co 20, a w energetyce — co 10 robotnik posiada takie w y k sz tałc en ie 10 Postęp techniczny i technologiczny, stosow ane rozw iązania organiza-cyjne, przedm iot i s tru k tu ra pracy robotnika w pływ ają na konieczne w takiej sytuacji w ym agania kw alifikacyjne. Można założyć, że sp rzy -ja to gotowości robotników do kształcenia i dokształcania.
Skuteczność działania ogólnego system u zachęt do zdobyw ania i pod-wyższania wiedzy zależy także od w ew nętrznej polityki poszczegól-nych podm iotów w przem yśle (przem ysł, branża, przedsiębiorstw o). Idzie tu o działania propagandow o-organizacyjne stw arzające odpow ied-ni k lim at sty m u lu jący robotied-ników do nauki. Rozwrój w spółzaw odied-ni- odnictw a pracy, aktyw ności w ynalazczej i racjonalizatorskiej, różnego ro -dzaju konkursy „dobrej ro b o ty ” (DO-RO) oraz konsekw entne realizo-w anie polityki prem iującej i p refe ru ją cej realizo-w arealizo-w ansie pracorealizo-w nikórealizo-w o najlepszych kw alifikacjach — to podstaw ow e działania w tym za-kresie.
8 L. S к o n к a, C harakterystyka społeczna ucznia szkoły dla pracujących, „Oświata Dorosłych” 1966, nr 8; Z. M a c i ą g , Kształcenie i dokształcanie zawodowe
robotników zatrudnionych w łódzkich zakładach przem ysłu bawełnianego, „Zeszyty
Naukowe UŁ” 1975, S. III, nr U .
9 N. M a r k o w , Rewolucja naukowo-techniczna, Analiza, p erspekty w y , skutki, Warszawa 1974, s. 252—253.
Podsum ow ując m ożna stw ierdzić, że określone postaw y robotników w in teresu jącej nas kw estii są w ypadkow ą działania w ielu różnych czynników o zróżnicow anym w pływ ie i genezie. Pożądane postaw y ro-botników to takie, z któ ry ch w ynika gotowość do zdobyw ania i pod-wyższania kw alifikacji oraz wiedzy ogólnej, widzenia potrzeby u sta-wicznego doskonalenia swoich um iejętności.
W roku szkolnym 1976/1977 system kształcenia obejm ow ał ogółem 838,5 tys. osób pracujących zawodowo, z czego zdecydow ana większość zdobywała w ykształcenie na poziomie średnim . Osoby takie stanow iły 65,2% ogółu dokształcających się pracow ników , a jeśli uw zględnić p ra -cowników kształcących' się w szkołach policealnych — 69,9%. Należy podkreślić, że w śród tej kategorii osób dom inują pracow nicy kształcący się na k ierunkach zawodowych. Ogółem ich liczba wynosi 310,5- tys. osób, co stanow i 56,8% kształcących się w szkołach średnich. Co piąta osoba kształcąca się w system ie szkolnym dla pracujących zdobywa wyższe w ykształcenie (22,7%), w zasadniczych szkołach zawodowych zdobywa ty tu ł robotnika w ykw alifikow anego — 1,7% ogółu pracow ni-ków uczących się, a 5,6% uzupełnia w ykształcenie w zakresie szkoły podstaw ow ej u .
P rzedstaw ione w yżej dane ilu stru ją ran g ę problem u kształcenia i dokształcania pracujących w Polsce z jednej strony, a z drugiej — c h a -ra k te ry z u ją skalę dążeń kształceniow ych p-racow ników . Realizacja dążeń kształceniow ych, poza obiektyw ną zm ianą s tru k tu ry kw alifikacyjnej osób zatrudnionych w gospodarce narodow ej, w pływ a także w isto t-ny sposób na procesy aw ansu społecznego robotników oraz na procesy ruchliw ości społecznej 12. W zakresie ruchliw ości zawodowej przejaw ia-jącej się w zm ianie ro dzaju pracy, specjalności czy naw et zawodu decydującą rolę pełni w ykształcenie i poziom zawodowych kw alifi-kacji.
A spiracje kw alifikacyjne, dążenie do podnoszenia kw alifikacji za-wodowych wiążą się silnie z charakterem w ykonyw anej pracy i kw ali-fikacjam i już posiadanym i. B rakiem aspiracji do podnoszenia na wyższy poziom kw alifikacji zawodowych i biernym stosunkiem do uzupełniania w ykształcenia ch a ra k te ry z u ją się na ogół robotnicy niew ykw alifikow a-ni, przyuczeni bądź tacy, którym posiadane kw alifikacje w ystarczają
11 Obliczenie w łasne na podstawie danych GUS, Rocznik statystyczny 1077, s. 366, 367, 369, 374.
12 K. Z a g ó r s k i , Robotnicy w strukturze społeczno-zawodowej, [w:]
Robotni-cy na tle przemian struktu ry społecznej w Polsce, Warszawa 1971, s. 53; Z. S u f i n , Procesy ruchliwości społecznej, [w:] Struktura i dynamika społeczeństwa polskiego,
do w ykonyw ania bieżących zadań p ro d u k c y jn y c h ls. Im większa je ;t liczba robotników w zakładzie pracy posiadających w ykształcenie za-wodowe tym bardziej pozytyw ny jest stosunek załogi do zdobywania w ykształcenia w społecznej świadom ości pracow ników i większe aspi-racje do jego zdobyw ania M.
Dążenie do zm iany stanow iska pracy (awans na brygadzistę, m istrza), troska o u trzym anie wysokości zarobków na dotychczasow ym poziomie lub dążenie do ich podw yższenia, chęć kontynuow ania nauki w szkole wyższego stopnia — to najczęściej spotykane w badaniach nad robotni-kam i m otyw y podejm ow ania przez nich nauki. Stanow ią one dowód na uśw iadom ienie sobie przez b ad anych konieczności zdobyw ania w ie-dzy ze w zględu na staw iane im w ym agania, ze w zględu na chęć re a li-zacji celów i planów życiow ych (dochody, aw ans, pozycja, prestiż). Obok tej kategorii m otyw ów szczególnie pożądane ze społecznego p u n k tu w idzenia są te, któ re w yn ik ają z bezinteresow nego dążenia do wiedzy trak to w an ej jako w artość sam a w sobie. Rozwój system u ośw ia-towego, w zrost świadom ości społecznej pow odują, że system atycznie w zrasta także znaczenie autotelicznej funkcji w ykształcenia i kw alifi-kacji w s tru k tu ra c h m otyw acyjnych robotników . Postaw a gotowości do zdobyw ania w iedzy i dokształcania przestaje być tylko efektem obiek-tyw nej konieczności.
4. NIEKTÓRE ASPEKTY SYSTEMU KSZTAŁCENIA I DOKSZTAŁCANIA ROBOTNIKÓW
Istniejący system kształcenia i podnoszenia kw alifikacji robotników jest oparty, jak to już podkreślono, na dążeniu do optym alnego łączenia procesu zdobyw ania w iedzy ogólnej, teoretycznej, z p rak ty k ą zawodo-wą. Rozwój szkół przyzakładow ych i m iędzyzakładow ych szkolących ro-botników na potrzeby przedsiębiorstw a i całej b ranży — w ynika z dą-żenia do w ykorzystania zaplecza technicznego, technologicznego i orga-nizacyjnego przem ysłu w nauce zawodu bądź w rozw ijaniu zawodowych kw alifikacji pracow ników . W roku szkolnym 1976/1977 w 857 zasadni-czych szkołach zawodowych przyzakładow ych kształciło się 240 tys. młodzieży, z tego w 92 szkołach — 9,7 tys. m łodzieży łączyło naukę z pracą zawodową (szkoły dla pracujących). K ształcenie na poziomie średnim prow adzone było w 323 szkołach przyzakładow ych i
obejmo-18 G. P o m i a n , Problemy kwalifikacji robotników w zakładzie p rze m ysłow y m [w:] Człowiek w organizacji przem ysło wej, Warszawa 1965.
wało 56,7 tys. o s ó b ,5. R ealizow ana obecnie reform a system u ośw iato-wego w Polsce i oparcie w niedalekiej przyszłości szkolenia zawodo-wego na podbudow ie 10-letniej szkoły ogólnokształcącej pozwoli na w ydatne podniesienie poziomu nauczania zawodowego i zm odyfikuje c h a ra k te r system u dokształcania kursow ego na teren ie zakładu pracy. Należy jednak pam iętać, że realizacja założonych przez system funkcji zależy od optym alizacji działań w szystkich jego elem entów .
Z badań poświęconych problem om kształcenia i podnoszenia kw ali-fikacji robotników w ynika, że w znacznej części uczniam i szkół zawo-dow ych dla pracujących są ludzie m łodzi (do 17 roku życia). Zdobyw a-nie i uzupełniaa-nie kw alifikacji przez pracow ników dorosłych (powyżej 18 lat) opiera się przede w szystkim na w ew nątrzzakładow ych kursach. Szkolne kształcenie zawodowe na poziomie zasadniczym (robotnik w y-kw alifikow any) jest w takiej kategorii pracow ników m niej popularne. Dorośli dom inują natom iast wśród kształcących się zawodowo na pozio-m ie szkoły średniej (technicy). Je st to objaw korzystny ze względu na rosnące zapotrzebow anie gospodarki na k ad rę robotników -techników . W branżach i przem ysłach o m niejszym zapotrzebow aniu na te k a te -gorie pracow ników , uzyskanie średniego w ykształcenia łączone jest na ogół z oczekiw aniam i na aw ans stanow iskow y, bądź z podjęciem nauki w szkole wyższej (studia zaoczne, wieczorowe). N iespełnienie oczekiwań pracow nika dotyczących zm iany w arunków pracy (stanowisko, w yngrodzenie) osłabia jego m otyw ację do nauki i nie sp rzy ja kształtow aniu się atm osfery zachęcającej od podnoszenia kw alifikacji innych p ra -cowników. Im bardziej kształcenie m a c h a ra k te r in stru m en taln y dla pracow nika, tym większe negatyw ne oddziaływ anie sytuacji, gdy jego oczekiwania nie zostają spełnione. Na ogół jednak w zrost kw alifikacji na poziomie średniego w ykształcenia pow oduje pozytyw ną dla pracow -nika zm ianę sytu acji w m iejscu pracy. Najczęściej zm iany te dotyczą w ynagrodzenia i stanow iska pracy, choć podkreśla się także zm iany po-legające na wzroście a u to ry te tu w środow isku pracy i zwiększeniu możliwości lepszego w ykonyw ania zawodu ie.
Często jednak dochodzi do sprzeczności m iędzy potrzebam i kw alifi-kacyjnym i i kadrow ym i zakładu a dążeniam i pracow ników . Je st to związane z preferow anym i przez zakład kierunkam i kształcenia, bądź też problem atyką kursów odpow iadającą doraźnym celom przedsiębior-stw a. T em aty szkoleń w ew nątrzzakładow ych nie mogą w takiej sytuacji zaspokoić aspiracji i oczekiw ań w szystkich zainteresow anych kształce-niem i dokształcakształce-niem robotników .
15 Rocznik statystyczny 1977, s. 369. 18 M a c i ą g , op. cit., s. 75,
O drębnym problem em jest stosunek zakładu pracy do kształcących się bądź podnoszących swoje kw alifikacje robotników . Stosunek ten jest często efektem sprzeczności m iędzy potrzebam i uczących się pracow ni-ków (ułatw ienia w pracy, zw olnienia, urlo p y itp.), a produkcyjnym i po-trzebam i zakładu (plany produkcji). W sy tu acji takiej obiektyw izuje się sprzeczność m iędzy doraźnym i potrzebam i przedsiębiorstw a, a jego p e r-spektyw icznym i, rzeczyw istym i interesam i (wzrost kw alifikacji załogi, w zrost jej aktyw ności zawodowej, większe efekty produkcyjne).
Oczywiście, jest to sprzeczność pozorna jeśli pam iętać o założonych funkcjach socjalistycznego przedsiębiorstw a i znaczeniu pracy w pro-cesach kształtow ania osobowości pracow ników . W śród fu n k cji pozapro-dukcyjnych przedsiębiorstw a w yróżnia się funkcję kułturalno-ośw iato- wą i wychow aw czą, zw racając p rzy tym uw agę na rolę przedsiębior-stw a m. in. w kształceniu i dokształcaniu pracow ników oraz pobudzaniu ich aktyw ności, sam orządności, a także aspiracji i o c z ek iw a ń 17. Często podkreśla się, że do obowiązków socjalistycznego przedsiębiorstw a n a-leży pełne w ykorzystanie w ychow aw czych aspektów szeroko rozum ia-nego procesu pracy oraz rozw ój możliwości zawodowych (kw alifika-cyjnych) i pozazaw odow ych pracow ników 1S.
Poziom kw alifikacji pracow ników pełni ważną rolę w kształtow aniu postaw wobec pracy i zakładu. Z badań nad stosunkiem do pracy w y-nika, że poziom w ykształcenia i kw alifikacji pracow niczych posiada istotny w pływ na poszukiw anie możliwości pracy tw órczej, niezru ty n i- zowanej, dającej zadowolenie i szanse na pełne w ykorzystanie m o żli-wości zawodowych. Tw órczy c h a ra k te r pracy stanow i najczęstszy m o-tyw podejm ow ania pracy przez ludzi m łodych o wyższym poziomie w y-kształcenia i kw alifikacjach zaw o d o w y ch 19. Zaspokojeniu tych dążeń pracow ników tow arzyszy najczęściej zadowolenie z pracy i z a w o d u 20, 17 J. К u 1 p i ń s к a, Pozaprodukcyjne funkcje zakładu pracy (referat na II Kra-jową Naradę Socjologów i Psychologów Pracy, Warszawa grudzień 1967); J. K u l - p i ń s k a , Pozaprodukcyjne funkcje przedsiębiorstwa przemysłowego, [w:]
Przed-siębiorstwo w polskim system ie społeczno-ekonomicznym, Warszawa 1937. Zob.
także S. C z a j k a , J. S z t u m s k i , Zarys socjologii przemysłu, Wrocław—Warsza-wa—Kraków—Gdańsk 1977, s. 207—230.
18 H. С h w i a ł к o w s к i, Funkcje dydaktyczne przedsiębiorstw przemysłowych, Warszawa 1976, s. 15—16.
19 D. D o b r o w o l s k a , Studia nad znaczeniem pracy dla człowieka, Wrocław 1974, s. 90.
20 W badaniach I. Zajcewej — „Twórczość jako wartość i m otyw ” stwierdzono, że 79% objętych badaniem inżynierów i techników uznając twórczy charakter pracy za wartość pozytywną, deklarowało jednocześnie zadowolenie z pracy. C7 t. za J. K o h o u t , Socialni analyza a rizeni socialistiskeho podnïku. Vznik — pojeti —
a co za tym idzie — większa skłonność do stabilizacji w m iejscu p ra -c y 21. Badania pozw alają też na stw ierdzenie istotny-ch zależnoś-ci m iędzy w ykształceniem a aktyw nością innow acyjną p rac o w n ik ó w 22. W bada-niach nad robotnikam i stw ierdza się, że ci spośród nich, k tórzy posia-dają wyższe kw alifikacje zawodowe łatw iej się uczą, większa jest ich podatność na zm iany organizacyjne i technologiczne procesu pracy, lepiej rozum ieją na czym polega ich praca 23.
Nie ulega w ątpliwości, że stosunek do pracy p rzejaw iający się w tw órczym do niej stosunku, aktyw ności innow acyjnej i społeczno-orga- nizacyjnej, przyw iązaniu do zakładu i zawodu, a także zadowolenie z pracy przynoszącej satysfakcję — stanow ią istotne cele społeczne stojące przed system em kształcenia i dokształcania, jak rów nież przed przedsiębiorstw em .
Pełna realizacja założeń system u kształcenia i podnoszenia kw alifi-kacji robotników w ym aga jednak większego niż się to niejednokrotnie spotyka, zaangażow ania przedsiębiorstw . Dotyczy to nie tylko godzenia się na pew ne kłopoty zw iązane z zatrudnieniem dokształcających się pracow ników lecz także, a może naw et przede w szystkim , większej konsekw encji w uw zględnianiu kw alifikacji zawodowych w polityce personalnej przedsiębiorstw (awanse, nagrody), propagow anie w śród za-łóg idei kształcenia, organizacji działań zachęcających do podnoszenia kw alifikacji (konkursy, ru c h racjonalizatorski), czyli m ówiąc inaczej podkreślania w praktycznym działaniu rzeczyw istej rangi problem u. Przem ysł oczekuje pracow ników o coraz wyższych kw alifikacjach, n ie-zbyt konsekw entnie jednak godzi się na szeroko rozum ianą partycypację w procesie kształcenia i dokształcania. Odejście od p a rty k u lary z m u oraz godzenie interesów zakładów pracy z potrzebam i i aspiracjam i pracow -ników dotyczących w iedzy i podnoszenia kw alifikacji zawodowych jest podstaw ow ym w arunkiem skutecznego działania w praktyce system u kształcenia i dokształcania oraz w ynika z koniecznej dom inacji in te re -sów i potrzeb ogólnospołecznych.
11 I. A. S i l с z e n к o, Socyalno-ekonomiczeskije problemy raboczej siły p~i
socyalizmie, Leningrad 1972, s. 462. Autor stwierdza, że wśród potencjalnych fluk-
tuantów było tylko 16,9% tych, którzy byli niezadowoleni. Podkreśla on stabiliza-cyjne znaczenie zadowolenia z zawo'lu. J. Kohout stwierdza niejednakową silę m otywacyjną zarobków w dążeniu pracowników do zmiany miejsca pracy — im niższe kwalifikacje pracowników, tym mniejsza suma skłania do zmiany miejsca pracy. Por. K o h o u t , op. cit., s. 172.
22 K o h o u t , op. cit., s. 192. 28 P o m i a n , op. cit.
Włodzimierz Jaśkiewicz
EDUCATION AND TRAINING OF PROFESSIONALLY ACTIVE WORKERS
D evelopm ent of the national economy produces growing demand for qualified personnel. The school system is no longer able to satisfy the needs of the economy with the biggest deficit appearing in category of qualified workers. Thus an important role w ill be played here by the system of education and training of professionally active people.
Non-school system of acquiring and improving professional qualifications by workers is based on ,,on-the-job” training, courses and practical training conduc-ted in enterprises (traineeship, probation engagement) constituting an elem ent of continuous education. Growing requirements as regards qualifications, increase of the general level of education of the society, and growing role played by qualifications in promotion processes account for increasing interest taken by workers in learning and improving their professional qualifications. There can be observed a growing number of attitudes characterized with autonomous drive to knowledge among workers.
Training in the place of work encompasses annually about 300 thousand persons (including 19.1 per cent people obtaining education of secondary-school level). However, maintaining workers’ activity in the sphere of education and complementary training at the unchanged level makes it necessary for the in-dustry to attribute a bigger, than it is the case som etim es now, importance to em ployee’s qualifications in the personnel policy (promotions). That is due to the fact that expectations of workers, reflecting improvement of their qualifications and education, are linked, in most cases, with promotion to higher posts and increased pay. Fulfilm ent of these expectations by the enterprise encourages others to supplem ent their education. This leads to improvement in qualifications of the working personnel and thus paves the way for positive attitudes in relation to work and place of work.
