Porównanie poglądów J . M. Keynesa i M. Friedmana z perspektywy marksistowskiej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________ POLIA OECONOMICA 49, 19в5_____________ _

АгЛа1 Kátyás*

POHÓVr.’ANIE POGLĄD.^ J . M. KEYNESA I K. FRIEDMANA Z PKRSPEKTWY MARKSISTOWSKIEJ

W momencie ukazania a ię "Ogólnej t e ó r i i . . . " J, M. Keyne&a, Rospodarki rozw iniętych krajów k a p ita listy c z n y c h można sch a ra k te -ryzować w n astęp ujący sposób.

Cykle koniunkturalne mają klasyczny p rzeb ieg , a ic h m aterialn ą podstawq stanowi cykliczny c h a ra k te r rep ro d uk cji k a p ita łu - s t a ł e - . «0, Udział sek to ra u słu g , a ta k ie aek to ra publicznego (rządowego) * tworzeniu dochodu narodowego J e a t mało znaczący. 1 In f la c ja n.U> Jea t Jaszcze realnym niebe?pieczeństw<ii8, Wywołane niedostatecznym Poziomem pouytu globalnego przymusowe bézrobocie k s z ta łtu je s ię na *yeokim poziomie, Wazyatko to znajduje o d b icie w "OgólnoJ t e -o r i i , . . “ .

Mechanizmy pryw atnej gospodarki k a p ita lis ty c z n e j n ie są w s t a -nie zapewnić wysokiego poziomu globalnego popytu i iá tru d n ie n ta . Rynek ro zszerza a ię Jodynie V3kutek In w e a ty c ji, e konkretnie Poprzez e fe k ty »nośnikowe o w ielokrotność pierwotnych wydatków in -westycyjnych, Przyczyną płynącego z niedostatecznego poziomu popy-tu bezrobocia są ograniczone m o ż l i w o ś c i _{inwestowania.Aby zwiększyć} Poziom z a tru d n ie n ia , niezbędne j e e t p odjęcie określonych kroków w *акгез1е p o lity k i gospodarczej, wśród których podstawowe znaczeni* *>eją instrum enty p o lity k i f i s k a ln e j. Wydatki budżetowe bezpośred-nio O ddziaływają na w zrost w ielk o ści popytu nor.inatn-sgo, za ś w wa-runkach sztywności ceń - ta k ie na w ielkość produkcji i z a tru d n ie -n ia . P o lity c e p ie -n ię ż -n e j przypada Jedy-nie r o la drugorzęd-na.. Zada- b i* J e j p o le g a'n a regulow aniu, poprzez zmiany podaży p ien iąd za,

t wysokości etopy procentow ej. Jedynie t ą drogą a©že on* oddziaływać na sfo rę re a ln ą gospodarki, J e j * f« k t J e s t jednak dość niepewny. Obniżka stopy procentowej n ie icufli pobudzić d z ia ła ln o ś c i inwenty- c y jn e j, nie J e a t także wcale pewne, iż ekspansja I lo ś c i pieniądza wywoła 3p*dek stopy procentow ej. Ograniczona znoszenie p o lity k i -m onetarnej oraz niew iara w skuteczność mechanizmów pryw atnej goa- podarki k e p ita lis ty c z n e j przejaw i* s i ę u V ync-aa w tym, iż obok fu n k c ji tra n sak c y jn e j (środka c y rk u la c ji) p le n ią d i n ab iera u niego szczególnego znaczenia Jako n a jb ez p ie cz n ie jszy środek przechowywa-nia bogactwa, W t e j fu n k c ji p ieniądz n ie może być te ż przez żadne inne reprodukowalne dobro sk u teczn i* zastąp io n y . Kiedy wzrostowi podaży p ieniąd za nlu towarzyszy w zrost In w e sty c ji, albo gdy gospo-darka wpadnie w tzw, pułapkę płynności ( l i q u i d i t y tr a p ) , nadwyż-ka pieniądza utrzymywana j e s t Jako część ogólnych zasobów (bogac-tw *). Kiedy n astęp n ie rosną wydatki budżetowe-, albo kiedy wskutek pomyślnych ocen rentow ności wzmaga s i ę d z ia ła ln o ść inw estycyjna, zakumulowane zasoby pien iąd za mogą s ta ć a ię źródłem finansowania wydatków. Wzrosnąć musi Jedynie atopa procentowa.

i • .’ . • 4 • *. •> ... •> íjvv',

Oto, jak można przedstaw ić obra~ gospodarki am erykańskiej po I I wojnie św iatow ej, V.

Udział a ek to ra uał'.*g w goapodarce wynoei około бОД, przy czym popyt na u słu g i w niew ielkim jed y n ie s to p n iu z ale ż y od stan u ko-n iu ko-n ktu ry gospodarczej. Udział a ek to ra publiczko-nego w dochodzie ko- na-rodowym znaczni* w zró sł. Wydatki rządowa, jako n iezależn e od moty-wu гузки, n ie po d leg ają wahaniom cyklicznym. D z ia ła ją aulonatyczn* s t a b i l i z a t o r y koniunktury, Wskutek p rz e k sz ta łce ń s tru k tu ra ln y c h zm niejszyła a lę wrażliwość gospodarki k a p ita lis ty c z n e j na kryzysy. Te o s ta tn ie bywają często wywołane przez błędną p o lity k ę gospodar-czą . Popyt globalny i z a tru d n ie n ie utrzymywało s i ę do końca l a t s z e ś ć d z ie sią ty c h na wysokim poziomie. Spadło bezrobocie koniunktu-ra ln e , podczas gdy u d z ia ł bezrobocia technologicznego 1 s t r u k tu -raln eg o w zró sł, Przebieg c y k li gospodarczych u t r a c i ł swój klasy cz-ny c h a ra k te r. O słabło znaczenie In w esty cji w k a p ita le trwałym d la przebiegu cyklu, natom iast isto tn y m czynnikiem s t a ł y s i ę wydatki ( in w esty cje) na zakup dóbr konsumpcyjnych trw ałego użytku. Ponie-waż są one - dzidki rozwiniętemu systemowi kredytu konsumpcуjnego - elasty czn a wZględerp stop y procentow ej, ro lo p o lity k i p ie n ię ż n e j d la przebiegu wahań koniunkturalnych i s t o t n i e a lę zw iększyła. Wyż*j

—--- Pggg*q*nl« goglyM» J . M, lUłBOOT t M, FrloJwna_______

wspomnianym przekształceniom s tru k tu ra ln y » towarzyszą jednak p ro - easy in fla c y jn e . W la ts c h siedem dziesiątych pojaw iło s ię nowo z ja -wisko, tzw. a ta g f la c ja ( ś c i ś l e j b io rąc - slu in p fla c ja) będąca p ołą-czeniem n a s ila ją c e j s ię i n f l a c j i i spadającego poziomu produkcji i z a tru d n ie n ia .

W "Ogólnej t e o r i i . . . " odzw ierciedlone z o sta ły cechy k a p ita liz -mu l a t trzy d ziesty ch } Keynes n ie był Jednak w s ta n ie uwzględnić sp e c y fik i w spółczesnej gospodarki. Keynesowska p o lity k a gospodar-cza m iała łagodzić problem bezrobocie, n ie była natom iast środkiem walki z in f l a c j ą . Czynniki te wywołały tzw. monetarystyczną k o n tr-rew olucję, k tó re j początek etanowi wydana w roku 1956 praca Fried-mana.

Zanalizujmy te ra z podstawowe tezy Friedmana.

Fodatawowe znaczenie p rzy p isu je on n ie p o lity c e f is k a ln e j, ale p o lity c e p ie n ię ż n e j. Aby b a rd z ie j precyzyjnie przedstaw ić efek ty d z ia ła n ia obu tych n a rz ęd z i, Friedman - z analitycznych względów - ■rozpatruje je we wzajemnej i z o l a c j i . Fiskalna p o lity k a per so 0- znacza zmianę poziomu wydatków budżetowych lub atopy opodatkowania ŕrz y s t a ł e j podaży p ie n ią d za . J e j wpływ na w ielkość popytu nomi-nalnego J e s t niepewny, popyt nominalny wzrośnie n ato m iast, gdy wy-d a tk i rząwy-dowe- sfinansowane zostaną wy-drogą e m isji p ie n ią wy-d za . E fekt amożnlkowy wydatków zależy więc oa sposobu ich finansow ania. To zagadnienie należy zaś do s fe ry p ie n ię ż n e j. Tak w ięc, popyt nomi-nalny ro śn ie n ie w wyniku e k sp an sji wydatków budżetowych i Inwes-t y c j i , j e s Inwes-t naInwes-tom iasInwes-t funkcją wzrosInwes-tu masy p ien iąd za w obiegu. Суч k lię z n e wahania agregatów pieniężnych, n ie zaś cykliczne wahania in w esty cji i wydatków paristwa, stanow ią decydujący czynnik flu k -tu a c ji koniunk-tury gospodarczej.

Ponieważ ogólny poziom cęn dostosowuje s i ę do w ielk o ści podaży Pieniądza i globalnego popytu nominalnego, popyt w

ujęciu

rzeczo - уУи (w warunkach e lasty c zn o śc i cen) n ie może być nigdy zbyt n isk i lub zbyt wysoki. E lastyczne ceny prowadzą do równowagi

wszystkich

rynków, w łącznie z rynkiem s i ł y roboczej (paradygmat S ay a), Bezro-bocie n ie może więc być rezu ltatem niedostatecznego popytu. Wiel-kości rzeczowe o s ią g a ją swoje poziomy równowagi * na proces te n oddziaływają n ie ty lk o czynniki re a ln e , a także zmiany ilo á c i p ie -niądza w obiegu. P ieniądz Jako ta k i j e s t n e u tra ln y w stosunku do ®iery rzeczow ej,

co

oznacza utrzymanie p o s tu la tu homogenicznośoi.

Gospodarka k a p ita lin ty c z n a , traktowana Jako gospodarka w ielkości rzeczowych ( bezpleniężna ), J e s t s ta b iln e . Niedoskonałość procesów rynkowych powoduje Jednak is t n ie n ie n a tu ra ln e j stopy bezrobocia,

k tó ra Jako w ielkość równowagi na niedoskonałym rynku J e s t Jednak funkcją c?ynnlków realp y c^ .

Podczas gdy wpływ p o lity k i f is k a ln e j na poziom globalnego po-p ytu nominalnego J e s t niepo-pewny, po-p o lity k a monetarna oddziaływa nań аал>а przez s i ę . E fekt ten p re z en tu je Friedman na przy k ład zie ope-r a c j i otw aope-rtego ope-rynku. Wzope-rost podaży p ien iąd za o s ią g n ię ty t ą dope-rogą zakłóca równowagę p o rtf e la zasobów. U Keynesa w zrost zasobów p ie -niąd za n ie m usiał wywołać w zrostu wydatków. Niepewność dotycząca p rz y s z łe j s y tu a c ji gospodarczej mogła bowiem wywołać u lu d z i p rze-św iadczenie, że utrzymywanie dodatkowej il o ś c i gotówki J e s t ko-r z y s tn ie js z e od nabycia innych aktywów. Takiego ko-ro d zaju niepewnoś-c i w t e o r i i Friedmana n ie znajdziemy. Błędne oniepewnoś-czekiwania korygowa-ne s ą w p ro cesie uczenia s i ę (poznawania) rz e cz y w isto śc i; p ieniądz n ie odgrywa natom iast żadnej szczegó ln ej r o l i w fu n k c ji środka u- trzymywania bogactwa. Friedman zakłada is tn ie n ie d o b rej, wzajem-n e j zastępow alwzajem-ności między piewzajem-niądzem i iwzajem-nwzajem-nymi rodzajami zasobów. Krytykuje on te ż Keynesa za zbyt wąską in te r p r e ta c ję p o r tf e la ak-tywów, zwracając uwagę na su b sty tu c ję pien iądza n ie ty lk o względem aktywów finansowych, a le także dóbr rzeozowych. W te n sposób nad-wyżka podaży pien iąd za o d d ziału je poprzez p rz e su n ię c ia w ramach p o r tf e la aktywów bezpośrednio na popyt glob aln y . Podkreśla on tak -ż e, i-ż te o r ia p ieniąd za J e s t c z ę śc ią t e o r i i k a p ita łu .

W warunkach e la sty c z n o śc i cen , w zrost i l o ś c i p ien iąd za i popy-tu pieniężnego oddziaływa Jednak ty lk o na k ształto w an ie s ię w iel-k o ści nominalnych. Friedman uważa, i ż między dynamiką agregatów monetarnych a dynamiką dochodu narodowego w u ję c iu nominalnym za-chodzi ś c is ły związek.

Poziom dochodu narodowego w t e o r i i keynesowskiej odpowiada w ielk o ści globalnego popytu. Także u Friedmana dochód nominalny zależy od globalnego popytu. Wielkość tego o s ta tn ie g o s t a r a s i ę Jednak Friedman o k re ś lić n ie poprzez wolumen wydatków, gdyż te Je-d y n ie w warunkach ro sn ą ce j poJe-daży p ien iąJe-d za w obiegu s ą v s ta n ie

sk u teczn ie spowodować w zrost popytu. Tak więc poziom globalnego popytu w u ję c iu nominalnym wyrażony J e s t u Friedmana iloczynem i - l o ś c l pieniądza i Jego szybkości obiegu.

W tra d y c y jn e j t e o r i i ilo ścio w ej szybkość obiegu p ien iąd za był»

w ie lk o śc ią s t a ł ą , określoną przez czynniki o ch arak terze in s ty tu -cjo n aln y » . U Keynesa j e s t ona zmienna, xaé sk a la j e j zmian niepew-n a. W t e o r i i Friedmaniepew-na niepew-n ie j e s t Cniepew-na traktow aniepew-na także Jako bez-względnie s t a ł a , stanowi Jednak o k reślo ną; d ającą fcię prognozować w ielk o ść. Szybkość obiegu pien iąd za determ inują przy tym te sam© c zy n n ik i, k tó re o b ja ś n ia ją funkcję popytu na p ie n ią d z , /ried w e n p o d k reśla c z ę s to , iż współczesna te o r ia ilościow a może być tra k to -wana Jako t e o r ia popytu pieniężnego.

J e ś l i szybkość obrotu J e s t w ielk o ścią możliwą do prsew idzenia, to gdy znany tempo zmian podaży p ien iąd za, możemy o k re ś lić te ż w artość iloczynu i l o ś c i p ien iąd za 1 szybkości obrotu, c z y li k s z ta

ł-towanie s i ę w ielk o ści nominalnego dochodu narodowego.

Keynes s t a r a ł s ię o k re ś lić poziom równowagi dochodu narodowego za pomocą irechanizmu oezczędności inw estycjo. Tak dalece Jak in -w estycje ex ante prze-wyższają poziom oszczędności ex a n te , g lo b a l-ny popyt o siąg a w ielkość wyższą od dochodu narodowego. Wywołuje to w zrost p ro d u k c ji, rosną tak że oszczędności będące funkcją dochodu narodowego. V warunkach równowagi natom iast inw estycje ex a n ta zrównują s ię 2- oszczędnościami ex a n te , tym samy» zaś globalny po-p y t osiąga po-poziom g lo b a ln e j po-podaży.

Wzrost podaży p ien iąd za spowoduje - według Friedmana - przy danym poziomie cen powstanie nadwyżki pien iąd za ponad w ie lk o ś;, k tó rą lu d z ie skłonni są utrzymywać. Wywoła to w zrost wydatków i

popytu nominalnego. Ale nadwyżkowy p ien iąd z n ie powiększy na trw a-łe Is tn ie ją c y c h s a ld gotówkowych tych podmiotów gospodarujących, do których t r a f i , le cz z o sta n ie szybko wydany. W wyniku tego wzroś n ie ogólny poziom cen, « s i ł a nabywcza zwiększonej podaży p ie n ią -dza sp adn ie. Realna podaż p ien iąd za w obiegu sprowadzona z o sta n ie w koócu do poziomu wynikającego z popytu na p ien iąd z w wyrażeniu realnym. Iloczyn dochodu w wyrażeniu rzeczowym i tego poziomu cen wyznacza w ielkość dochodu nominalnego, przy którym zapewniona

zost a j e równowaga między nominalnym popyzostem i nominalną podażą p ie -n iąd za, a tak że - w ko-nsekwe-ncji - między global-nym роругею w wy-ra ż en iu nominalnym a sumą cen oferowanych na rynku towarów,

Dla zachowania n e u tra ln o śc i p ien iąd za oraz niezakłóconego fun-kcjonowania mechanizmów cenowych niezbędna J e s t - według Friedman# - prawidłowa re cep cja przez podmioty gospodarujące nowego, odpo-wiadającego zm ien iającej s i ę podaży p ien iąd za i globalnego popyte nominalnego poziomu cen, tak aby nożna było go prawidłowo

przewi-dywu'j i uwzględniać w decyzjach gospodarczych. Aby to osiągnąć na-le ży Jedynie utrzymywać równomierne tempo w zrostu I lo á c i p ien iąd za w obiegu.

Zakłócenia goapodarcze są - według Friedmana - konsekwencją nieoczekiwanego z w i d z e n i a podaży p ie n ią d za , np. kiedy rząd pragn ie obpragniżyć bezrobocie p o pragn iżaj Jego pragnaturalpragnego poziomu i fipragn a pragn su -j e swo-je wydatki drogą dodatkowe-j em is-ji p ie n ię ż n e -j. Produkc-ja i zatru d n ien ie przejściow o wzrosną, gdyż p rz e d się b io rc y - na skutek n ie d o sta tk u inform acji - n ie będą w s ta n ie początkowo,’* warunkach i n f l a c j i dokonać ro z ró ż n ie n ia między zmianą poziomu ogólnego cen i zmianami wzajemnych r e l a c j i cenowych ( tz n . cenami względnymi). Robotn icy tworzący n a tu ra ln ą sto p ę bezrobocia podejmują na nowo p ra -c ę , gdyż - wobe-c braku niezbędny-ch in fo rm a-cji - n ie uświadamiają aobie fak tu wzrostu ogólnego poziomu cen i skłonni są utożsamiać w zrost p łac w wyrażeniu pieniężnym ze wzrostem płac realn y ch . Kie-dy ty lk o n a stą p i korekta błędnych oczekiwań, w ielk o ści rzeczowe powrócą do swoich -ścieżek równowagi", a rząd będzie mógł obniżyć sto p ę bezrobocia Jedynie poprzez nieoczekiwany w zrost w ielkoácl pieniężnych, w konsekwencji wzrośnie tempo i n f l a c j i , na krótką me-t ę zakłócony z o sme-ta n ie s me-ta n równowagi » sekme-tora«, co spowoduje oży-w ien ie, a n astęp n ie kryzys koniunktury gospodarczej. Na dłuższą metę bezrobocié można ograniczyć Jedynie poprzez c ią g łe zwiększa-n ie stopy i zwiększa-n f l a c j i (zasad a a k c e le r a c ji) , proces odwrotzwiększa-ny ma m iej-sce wtedy, kiedy n a stą p i nieoczekiwana obniżka podaży p ien iąd za.

?.a g ru n cie lo g ik i fried aan o w sk isj t e o r i i ilo śc io w ej in f l a c j a ma c h a ra k te r popytowy. Bez e k sp a n sji p ie n ię ż n e j p r e s ja kosztów n ie J e s t w s ta n ie spowodować wzroetu ogólnego poziomu cen. D ziałalność związków zawodowych może wywołać Jedynie zmiany aiędzygałęziow ej s tru k tu ry globalnego funduszu p ła c .

Próba odpowiedzi na l U e k ^ p y ta n ia postawione p rzez monetary*.

zego można oczekiwać w r e z u lta c ie samej zmiany podaży p ie n ią -dza? Czy wywoła ona w zrost, czy te ż spadek globalnego popytu no-minalnego? Czy spowoduje ona ożyw ienie, czy kryzys gospodarczy? Czy wpływ w ielk o ści pieniężnych u le g ł we współczesnym k a p ita liz m ie

n a s ile n iu ? Czy między ilo ś c ią pieniądz* w obiegu e dochodm naro-dowym w wyrażeniu nominalnym zachodzi współzależność?

Znaozna część podaży p ie n ią d za , także we w spółczesnej gospod a rc e. pow staje w wyniku engospodogenlcznego procesu wywołanego p o trz e -bami finansow ania obiegu towarów przy danych cenach. Głównie d la -tego mógł Friedman znaleźć k o re la c ję miedzy zmianami w ielkości płoniężnych i w ielkości dochodu narodowego w u ję c iu nominalnym. Wobec tego jednak, to n ie ilo ś ć p ien iąd za w obiegu oraz jogo szyb-kość obrotu determ inuje poziom dochodu nominalnego, s ie na odwrćt - suma cen towarów o k re śla przy danej szybkości obrotu pieniądza niezbędną jego ilo ś ć w obiegu , ■'

Inna ozęić ro sn ącej podaży p ien iąd za n ie j e s t pochodną obiegu towarów, lec* etanowi pokrycie wydatków budżetowych. W formie tych wydatków pieniądz pojawia na rynku bezpośrednio jako element g lo -balnego popytu. Friedman wyraża pogląd, iż wydatki porfotwa powoduj ą zwiększenie dochodu narodowego w u powoduj ^ l u nominalnym, kiedy f i -nansowane s ą drogą e m isji p ie n ią d za , oo wywołuje niezbędny w*rv3t. masy p ie n ię ż n e j w obiegu. H aleiy przyznać, i* wpłyy wydatków p„ - stwa na dynamikę popytu nominalnego zależy rzeczyw iście od •pe:;j‘ u Ich finansow ania. Jednakie ro z sze rz en ie s k a li wydatków budžétov h n ie n astęp uje w wyniku wzroatu podaży p ie n ią d za , a le na o o ,ró t - ta o s ta tn ia w ielkość ro ś n ie , gdy rząd pragnie- wydać w ię c e jp ie n i* , dzy. Tak w ięc, n ie p o lity k a monetarna stym uluje podjęcie'kroków w d /le d z in ie p o lity k i f is k a ln e j , a le w łaśnie polityka fiskalna wywo-łu je konlecznośi prowadzenia b a rd z ie j ekspansywnej polityki emi-syjnej*

Dalsza część podaży p ien iąd za t r a f i a do banków handlowych albo bezpośrednio do publicznego obiegu, na przykład poprzez o p eracje otw artego rynku. P ieniądz te n może oddziaływać na g^jpodarkf w «posób przedstaw iony przez Friedmana. U d z ie , k tó rz y s p rz e d a ją . państwu papiery w artościow e, t j . elementy zasobów przynoszące do-chód, pragną otrzymana t ą drogą pieniądze k o rz y stn ie ulokować. W Wyniku tego procesu zmienia a ię s tru k tu ra p o r tf e la zasobów. Wpływ .

*oże wykroczyć poza zak res tra d y c y jn ie rozu- mianego p o r tf e la aktywów i wywołać w zrost popytu na dobrá rzeczo- •

i n f l a c j i , , gdy r o la p ie n ią d za jąko środiMr

vi*w*,^Harcb*1970* ł.* 1 0 - U W _{f* * Hoa* ^ rie m , *U oyds Bank *}

f

te z a u ry z a c jl ulega o s ła b ie n iu , jed n o stk i gospodarujące s t a r a j ą s ię pozbyć gotówki uzyskanej poprzez operacje na otw arty» rynku lu b w jakikolw iek inny sposób i ulokować środki w formie aktywów n ie tracący ch na w artości« W warunkach i n f l a c j i friedmanoweks krytyka Keynesa wydaje s i ę być uzasadnionej w a n a liz ie p ien iąd za Jako środka utrzymywania zasobów (te z a u r y z a c jl) Keynes koncentrował u- wagę na s u b s ty tu c ji pien iąd za względom oprocentowanych papierów wartościowych, n ie uwzględnił natom iast możliwości s u b s ty tu c ji pien iąd za względem innych elementów p o r tf e la aktywów. *•

Ale nawet w o k re sie i n f l a c j i podmioty gospodarujące unikać bę-dą inwestowania zasobów pieniężnych w dobra rzeczowe, j e ś l i w o b lic z u przewidywanej z ł e j koniunktury ich zbywalność s ta n ie s ię wątpliwa lub utru d n io n a. Inw estycja taka wiązać s i ę może bowiem ze s tra ta m i lub u tr a tą pły n n o ści. V ta k ie j s y tu a c ji obliczony na zmianę s tru k tu ry zasobów etfekt n ie wykroczy poza ramy p o rtf e le pa-pierów wartościowych i n ie zwiększy popytu na towary. "N astąpi na-to m iast tego rodzaju dosna-tosowanie a lę stó p procenna-towych od aktywów finansowych, iż lu d z ie skłonni będą utrzymywać zwiększone sald a p ie n ię żn e 2 . Poza tym, w warunkach i n f l a c j i typu kosztowego zwiększona masa pien iąd za w obiegu może okazać s ię niezbędna d la re a -l i z a c j i towarów po rosnących cenach.

Tak zwany e fe k t p o r tf e la aktywów - t j . sposób, w ja k i je d n o st-k i gospodarujące w o b liczu zwięst-kszonej i l o ś c i p ien iąd za zm ieniają

s tru k tu rę swoich zasobów, czy nabywają Jedynie ( i ja k ie ) papiery w artościow e, czy także dobra rzeczowe - zależy od ogólnej s y tu a c ji g o spodarczej. Według Friedmana n ato m iast, w łaśnie przeznaczenie "nadwyżkowego" pien iąd za na zakup aktywów finansowych,1 rzeczowych zmienia poziom stó p przychodu od i s tn i e ją c e j podaży p ien iąd za ₁ wywołuje wahania k o n iunkturalne.

Co do znaczenia podaży p ien iądza d la k ształto w an ia a lę popytu nominalnego, to ma Friedman r a c ję tw ierd ząc, Iż w zrost tego popy-tu , szczeg ó ln ie w warunkach długookresowego spadku szybkości obiegu p ien iąd za, wymaga e k sp an sji masy p ie n ię ż n e j. Ale czysto I l o ś -ciowy p rz y ro st pien iądza n ie musi spowodować zwiększenia popytu na dobra rzeczowe. Mimo że w ielkość globalnego popytu w wyrażeniu no-minalnym bożna przedstaw ić w form ie iloczynu podaży pieniądza 1

F. И. K a h n , P ro fesso r Friedm an's Views on Money, "Sco- nomlca", February 1971, s . 75.

Jego szybkości obiegu, n ie J e s t Jednak Friedman w e ta n ie udowod-n ić , udowod-na skutek Jak ich czyudowod-nudowod-ników wzrósł popyt, P o d ejście bo - w po-równaniu z keynesiatowską koncepcją o k re ślen ia popytu poprzez wy-d a tk i - wywy-daje s ię być powierzchowne.

Podobnie można polemizować z argumentami Friedmana w kw eatii zmiany etopy opodatkowania. Ody przy s t a ł e j podaży pieniądza oraz s ta ły » poziomie wydatków państwa ro śn ie atopa opodatkowania,’'uwol-niona" d z ięk i ograniczaniu kredytów rządowych ilo ś ć p ien iąd za n ie musi być przeznaczona na zakup towarów. Tak więo n ie J e s t pewne, rzy globalny popyt n ie u leg nie zm niejszeniu.

B ardziej skuteczne od ek sp an sji m onetarnej J e a t d z ia ła n ie re s -try k c y jn e j p o lity k i p ie n ię ż n e j, Doświadczenia amerykańskie z l a t siedem dziesiątych wskazują na przykład, źo re s try k c je monetarne n ie zastopowały wprawdzie i n f l a c j i , a le wkutek z a o strz e n ia sytua-c j i na rynku kredytowym sp rz y ja ły ogranisytua-czeniu p ro d u k sytua-c ji, przede wszystkim w budownictwie.

Podobne z a s trz e ż e n ia wysunąć można.wobec tw ierd zen ia Friedmana, iż przy s t a ł e j i l o ś c i pien iąd za w obiegu nl* J e a t możliwa in -f la c ja typu kosztowego. Kiedy ro śn ie poziom cen wskutek zwyżki ko-sztów, spada produkcja i z a tru d n ie n ie . Tak więc nawet pray nie zmienionej podaży pien iąd za proces I n f l a c j i może a lę ro zw ijać.

należy przyznać, że p o lity k a monetarna może' przyczynić s i ę za-równo do poprawy, Jak i , szc z eg ó ln ie , do załamania s y tu a ć jl gospo-d a rc z e j; p o gospo-d k reślić jegospo-dnak trz e b a , i ż stanowi ona zalegospo-dwie jegospo-den z czynników determ inujących przebieg cyklu koniunkturalnego. Może s ię zdarzyć, i ż będzie ona w pewnym o k resie czynnikiem dominującym lu b , że j e j d z ia ła n ie okaże s ię niezbędne d la przew ażenia s z a li wśród innych, wzajemnie kompensujących s i ę czynników. Hola p o lity -ki monetarnej jako n arzęd zia regulowania koniunktury w zrasta w te- dy, kiedy p o z o sta łe ozynniki zapewniają względnie zrównoważony w zrost gospodarki oraz kiedy isto tn e g o znaczenia w tw orzeniu do-chodu narodowego n a b ie ra ją sek to ry mniej wrażliwe na wahania cy-k lic z n e (Jacy-k np, s e cy-k to r usług i se cy-k to r państwowy), P o lity k a p ie -niężna o d d z ia łu je Jednak na gospodarkę ty lk o wspólnie z innymi czynnikami.

Autor n in ie js z e j pracy j e e t zd an ia, że Friedman w sposób a r b i-tr a ln y wyodrębnił spośród Innych czynników determ inujących prze-bieg koniunktury, czynnik pieniężny 1 p re z en tu je Jego d z ia ła n ie w oderwaniu od i s t n i e j ą c e j s y tu a c ji gospodarczej. Wahania

konlunktu-ra ln e są w Jego koncepcji wywołane w łaśnie przez nieoczekiwane zmiany podaży p ien iąd za. W a y tu a c jl, gdy znaczenie pien iąd za d la przebiegu cyklu koniunkti^ralnego we współczesnym k ap ita lizm ie zwiększyło s i ę , Friedman s ta r a s ię wykazać, że w szystkie dotych-czasowe flu k tu a c je , w łącznie z wielkim kryzysem l a t 1929-1933, mo-żna wytłumaczyć w k ateg o riach pieniężnych.

Czy rząd rzeczyw iście nie J e a t w s ta n ie aktywnie oddziaływać na poziom z atru d n ien ia 1 produkcji?

Fundamentem hipotezy o n a tu ra ln e j sto p ie bezrobocia J e a t prawo rynków S a y 'a. U Friedmana zmiany r e l a c j i cenowych s p e łn ia ją fun-kcje alokacyjne związane ze s fe rą re a ln ą 1 zapew niają zrównoważe- . n ie popytu i podaży. 2miany poziomu cen natom iast w yrażają d z ia ła

-n ie procesów s fe ry p ie -n ię ż -n e j. Kiedy podaż p ie -n ią d za , a wraz z -n ią globalny popyt nominalny spada, obniżka poziomu cen zapewnia u- trzymanie poziomu realnego popytu niezbędnego d la zachowania s ta -bilnego z a tru d n ie n ia .

Spróbujmy te ra z zanalizować rzeczyw istą tr e ś ć powyższego stw ierd ze n ia . W t e o r i i m arksistow skiej równowaga globalnego popytu i g lo b a ln e j podaży wyraża równowagę procesu sp o łeczn ej reproduk-c j i s w modelu reproduk-c z y s te j gospodarki k a p ita lis ty reproduk-c z n e j obejmująreproduk-cym d la uproszczenia Jedynie s fe rę produkcji m a te ria ln e j oznacza to równo-wagę w p ro c e sie rep ro d u k cji środków konsumpcji i środków produk-c j i . Rozpatrzmy klasyproduk-czny produk-cýkl koniunkturalny, któ ry d la togo mo-d elu J e s t typowy. O słabien ie mo-d z ia ła ln o ś c i inw estycyjnej oraz spa-dek u d ziału d z ia łu środków produkcji w tworzeniu produktu g lo b a l-nego wywoła spadek globall-nego popytu. W wyniku tego, popyt kon-> sumpcyjny zatrudnionych w d z ia le inwestycyjnym obniży a l ę , zaś s tru k tu ra g lo b a ln e j podaży zmieni s ię na korzyść dóbr konsumpcyj-nych. Spadek in w e sty c ji ograniczy także wysokość zysków realizow a-nych przez h*p i t a l i stów. \f przeciw ieństw ie do u ję c ia frl-edmajiow- sk ieg o , dynamika poziomu cen odzw ierciedla także zmiany o charak-te rz e alokacyjnym, a n ie ty lk o procesy in fla c y jn e lub d eflacy jn e należące do s fe ry m onetarnej. Dlatego te ż utrzymywanie równomier-nego tempa em isji p ie n ią d z a , Jako Jedyrównomier-nego n arzęd zia p o lity k i mo-n e ta r mo-n e j, mo-n ie w ystarczy d la zapewmo-niemo-nia mo-niezakłócomo-nego rozwoju go-spodarki k a p ita lis ty c z n e j. Nie może to bowiem zapobiec wstrząsom

--- ŕoráymaU popl$A<3w J . H , Киуяем, 1 f * . Угi*dauna________ 177 gospodarczym mający« swe źródło w sfera« re a ln e j. Krytykując F ried -mana, M odigliani powołuje s ię na fa k ty j * U * .ł okresy największa*} n ie s ta b iln o ś c i stanow iły Jednocześnie okresy w zglętoej etA bllności p ie n ię ż n e j"* .

Zastanówmy s ię te ra z , biorąc pod uwsjsę d z iałań i o mechtmilBôów uwzględnianych przez najnowszą l i t e r a t u r ę przedm iotu. Jak ie skutki może wywołać w o k resie cyklu koniunkturalnego 0 klasycznym prze-biegu niezakłócony spadek poziomu cen. Czy umożliwi to znmiejsze* nie d ysproporcji między obydwoma sektoram i? Czy spowoduje wprost zysków k ap ita listy cz n y ch ?

Spadek cen wzmaga popyt na dobra konsumpcyjne} zyski kapita-listó w wzrosną Jednak tylko wtedy, kiedy n a sile n iu u legnie kon-sumpcja i inw estycje k la sy k a p ita listó w albo kiedy ograniczeniu u** legną oszczędności robotników w wyniku zwiększenia ic h wydatków ponad poziom płac pieniężnych**.

V nowszej l i t e r a t u r z e wskazuje s ię często n« d z ia ła n ie różnych efektów »zasobowych*, k tó re pojaw iają s i ę wraz z obniżeniem s i : poziomu cen. W ta k ie j s y tu a c ji mianowicie, re a ln a wartość zasobów pieniężnych 1 p o r tf e la papierów wartościowych o e ta ły n nominale u- leg a zwiększeniu ( r e a l ballan ce e f f e c t , re a l f in a n c ia l éČ teôtX Spadek poziomu cen powodując w zrost re a ln e j podaży pieniądza w p ł y -wa na obniżenie poziomu stopy procentow ej, co v konsekwencji, ozna-cza w zrost kursów giełdowych oraz re a ln e j w artości papierów w arto-ściowych o stałym oprocentowaniu. Obniżka atopy procentowej może, poprzez ta k rozumiany e fe k t wzrostu r e a ln e j w artości zasobów, wy-wołać w zrost zapotrzebowania na kredyty konsumpcyjne, co etymuluj« Inw estycje.

Powyższy e fe k t, podobnie z r e s z tą Jak e fe k t zmiany s tru k tu ry p o rtfe l* zasobów, uzależniony J e a t od stanu koniunktury. Jego zna-czenie wydaje a lę szczeg ó ln ie wątpliwe w Okresie kryzysu. Kiwo w zrostu r e a ln e j w arto ści majątku, ro b o tn icy n ie będą ra c z e j skłon-n i redukować oszczędskłon-ności, kiedy przewidywaskłon-nia co do p rz y szło śc i

n ie są zbyt optym istyczne. W o b liczu niekorzystnych perspektyw 3

o d 1 « U i o I , The M onetarist Controversy or Should We Forsake S ta b iliz a tio n P o lic ie s ? , "The American Economic

Review", March 1977, i . 12,

. J „ M* K a 1 e с к 1. The Determinants o f P r o f its , Jwt} S elec-ted Usajr* in the dynamics o f the C a p i ta li s t Economy, Cambridge * V 7 7 8 » 9 2 s

rentowności produkcji k a p ita liś c i prawdopodobni* także nie będą skłonni zwiększyć swoje wydatki na cela konsumpcyjne tylko d la te -go, że realn a wartość ioh zasobów w zrosła. Obniżona etopa procen-towa może spowodować wzmożone zainteresow anie kredytem konsumpcyj-nym (w konsekwencji wzrost wydatków) tylko wtedy, gdy kredytobior-cy czują s ię na s ila c h sp ła c ić swoje zobowiązani*. V niekorzystnej sy tu a c ji gospodarczej ludzie s ta r a ją s ię na ogól unikać popadania w d łu g i. Niska stopa procentowa stymuluje d ziałalność inwestycyjną także wtedy, gdy perspektywy dotyczące kształtow ani* s ię zysków są pomyślne. Pisząc o efekcie zasobowym wywołanym obniżką stopy pro-centowej W. C. Brainard i R. N. Cooper stw ierd zają: *N1* J e s t Jak dotychczas wiadomo. Jak dalece posiadacze zasobów uważają go za permanentny, w Jakim stopniu zaś za efemeryczny, wyrażający mean-dry p o lity k i monetarnej i nie wywierający is to tn ie jsz e g o wpływu na

5 '

poziom wydatków" .

Kiedy spada globalny popyt nominalny w wyniku zakłócania rów-nowagi międzydziałowej w procesie reprodukcji społecznej, wzrost popytu konsumpcyjnego wywołany spadkiem poziomu cen n ie musi wcale skompensować ograniczenia wydatków konsumpcyjnych zatrudnionych w d z iale produkcji środków produkcji, natom iast ewentualny spadek stopy procentowej n ie musi koniecznie wywrzeć stymulującego wpływu na inw estycje. Spadek cen per sa nie zapewnia.więc przywróceni* równowagi między obydwoma działam i. J e s t faktem historycznym, iż spadek cen wraz z przypisywanymi mu efektami ni* był w s ta n ie z*- pdbiec zakłóceniom równowagi w procesie reprodukcji społecznej o- raz powstawaniu klasycznych .kryzysów nadprodukcji. Dodać też nale-ży, że we współczesnej gospodarce k a p ita listy c z n e j ceny wykazują zupełny brak g ię tk o ści w d ó ł. Kiedy mechanizm cenowy nie J e s t w • s ta n ie zapewnić równowagi rynkowej przy pełnym zatrudnieniu, pow-s ta je możliwość interw encji gopow-spodarczej pańpow-stwa. W obecnej fa z ie rozwoju gospodarki k a p ita listy c z n e j rząd J e s t więc zmuezony, właś-n ie w obrowłaś-ni* iwłaś-nteresów kap italisty czwłaś-n eg o rozwoju, przejmować w Cbraz większym stopniu zadania, których sek to r prywatny rozwiązać albo n ie ^ h c e , albo nie J e s t w s te n ie .

- • • - r*: , • '. Л* '%. '?*** Vy* ‘

_____________ • V

^ V. C. B r a i n a r d , Й. N. C o o p e r * fim pirical Mo-n e t* ^ MacroecoMo-nomics i Vhat Have We LearMo-ned iMo-n the Last 25 T*ars?, "The American Economic Review», May 1975, s . 172. fC.

Porównanie poęl.Tdó* J . M. Keyntaa i H. Ггиакдг.ц_________ i79

A ntal MÄty&R

COMPARISON OF VIEVS OP J . И. KEYNES AND « , FRIEDKAN FROM MARXIST PERSPECTIVE

ч • . •

A gainst th e background o f fa c ts in th e economic U fe ^ ln the t h i r t i e s and in th e postwar p erio d , th e author performs a compara-tiv e p re s e n ta tio n o f key th e o r e tic a l ami t h e o r e tic a l- p o l itic a l th e se s o f J . M. Keynes and M. Friedman. Next, he performs a c r i -t i c a l analyB is o f mone-täri s -t i c concep-ts and, e s p e c ia lly , a hypo-th e s i s about an exogenous c h a ra c te r o f money supply. The auhypo-thor is also c r i t i c a l about th e s im p lifie d hypothesis of Friedman concern-ing the in flu en ce e x erted by changes in money supply on the econo-mic a c t i v i t y l e v e l. Polemizing w ith them, he claim s’ th a t the mone-ta ry p o lic y as an instrum ent allow ing to re g u la te business condi-tion® plays an im portant ro le only when th e remaining fa c to rs ensure a r e la ti v e ly balanced economic growth and when s e c to rs le s s s e n s itiv e to c y c lic a l flu c tu a tio n s ( s e c to r o f s e rv ic e s , s t a t e sec-t o r ) assume an enhanced imporsec-tance in g e n erasec-tio n o f sec-the n a sec-tio n a l income.

The author c r i t i c i z e s Friedm an's concept o f ra d ic a l jre s trio - tio n o f the s t a t e interv an tio n iem renge s ta t in g th a t e s p e c ia lly in the co n d itio n s o f th “ p re sen t alm ost complete la ck o f downward f l e x i b i l i t y in market p ric e s , tho government i s fo rced to take over, to an in c re a sin g ly bigger e x te n t, the accomplishment of ta s k s , which the p riv a te s e c to r e ith e r does not want to solve o r is unable to solve J u s t to p ro te c t th e in t e r e s t s o f c a p i t a l i s t de-velopment.