Eugeniusz Sakowicz, Władysław
Kowalak, Roberto Marin-Guzman,
Eugeniusz Sakowicz
Biuletyn
misjologiczno-religioznawczy
Collectanea Theologica 59/4, 131-144
C ollectan ea T h eo lo g ica 59 (1989) fa se. IV
BIULETYN MIS J OLOGICZNO-RELIGIOZNAWCZY
Z aw artość: I. D IA L O G C H R Z E ŚC IJA Ń ST W A Z ISL A M EM . 1. Z arys pro b lem a ty k i. — 2. P rzeg lą d b ib lio g ra ficzn y . II. M A H D Y ZM — M U Z U Ł M A Ń SK I M E SJA N IZ M . 1. P o ję c ie m a h d yzm u . — 2. D o k try n a m ah d yzm u w S u n n ie. — 3. P o ch o d zen ie m ah d iego. — 4. S z y ic k ie i su n n ic k ie p ogląd y o m ahdim . — 5. P o d sta w y ru ch ó w m a h d y sty czn y ch *.
I. D IA L O G C H R Z E ŚC IJA Ń ST W A Z ISL A M EM 1. Z arys p ro b lem a ty k i
G recki se n s p o jęcia d ia lo g (d ia l e g e in — rozm aw iać), n a pozór prosty, o znacza jed n a k że bardzo złożon ą rzeczy w isto ść. D ia lo g zak ład a w za jem n ą k o n fro n ta cję d w u stron, in a czej m y ślą cy ch , a le ch cących w sp ó ln ie p oszu k iw ać p ra w d y o sob ie. P r z y b liż e n ie się do n iej p o z w o li w y z w o lić się z w za jem n ej o b o jętn o ści, u w o ln ić z up rzed zeń czy n a w e t w rogości. K ażd y d ialog, na p rzy k ła d dialog p o lity czn y , sp o łeczn y , relig ijn y , p o w in ien za k ła d a ć o b o p ó ln e p o z n a n ie się. N a leża ło b y w ię c n a jp ie r w o d p o w ied zieć na p y ta n ie czym jest d ia lo g w o góle, ja k ie m a p o d sta w y w k o n k retn y m p rzyp ad k u oraz jak ie jest sta n o w isk o ob u stron w o b ec o m a w ia n eg o problem u.
D ia lo g jest p rzed e w sz y stk im sp otk an iem , sp o tk a n iem d w u k u ltu r, dw u r e lig ii n ie p o to, b y jed n a p o ch ło n ęła drugą, le c z w ty m celu , b y jed n a p o zw o liła d ru giej w p e łn i b yć sobą. U sza n o w a n ie o d m ien n y ch w a rto ści w in n o p row ad zić do w z a je m n e g o zb liżen ia się (co n ie oznacza za tra cen ia sw ej toż sa m o śc i b ąd ź sy n k rety czn eg o n a ło żen ia się r e lig ii) i r ó w n o cześn ie do n iw e la c ji ob u stro n n y ch u przedzeń. Isto tą d ia lo g u różn ych relig ii, n ie s t a n o w ią c y c h jed n ej ro d zin y k o n fe sy jn e j, n ie jest d o jście do jed n ości, lecz d o jś c ie do p orozu m ien ia, do w za jem n ej to le r a n c ji i w sp ó łd zia ła n ia n a p ła sz c zy źn ie p o za relig ijn ej. W aru n k iem jest a u ten ty czn e o tw a r c ie się d w u stron, p o sta w a szczerości i g łęb o k ieg o sza cu n k u dla in a czej m y ślą ceg o i inaczej w ierzą ceg o .
K to ś in n y od nas, n ie b ęd ą cy z te j sa m ej r e lig ijn e j w sp ó ln o ty , k tórej sy s te m w ie r z e ń n ie ty lk o n ie k oresp o n d u je z n a szy m sy ste m e m w ierzeń , le c z często je s t z n im sp rzeczn y, n ie je s t n a szy m w ro g iem . D ia lo g jest u s i ło w a n ie m zro zu m ien ia tej in n ości, zrozu m ien ia lu d zi in n ej w iary, k tórzy n ie są n a szy m i p rzeciw n ik a m i. K ła d zie a k cen t na p otrzeb ę słu ch a n ia i u c z e n ia się, a ty m sa m y m jest c zy n n ik iem w sp ó ln o to tw ó rczy m . P rzed sta w ien ie je d y n ie w ła sn e g o sta n o w isk a d ru giej stro n ie n ie je s t d ialogiem , lecz in d o k try n a cją , czczym m o n o lo g ie m l . D ia lo g p row ad zon y przez różn e r e lig ie n ie m oże n iszczy ć cen n y ch w a r to śc i ty ch relig ii, w p r z e c iw n y m ra zie p rzesta łb y być d ialogiem , a sta łb y się przem ocą, n a rzu ca n iem w ła sn y c h ram na rzeczy w isto ść, która ty ch ram n ig d y n ie za a k cep tu je. U g ru p o w a n ia w y z n a n io w e n ie p ro w a d zą ce d ia lo g u u bożeją, sz ty w n ie ją ich stru k tu ry, k o stn ie je treść, zan ik a d yn am ik a. D ia lo g p o zw a la g łę b ie j p oznać w ła sn ą w ia rę, zw e r y fik o w a ć w ła sn e p o stęp o w a n ie, b y stać się b ard ziej g o r liw y m w k roczen iu drogą sw o jej r e l i g i i 2. * R ed ak torem n in iejszeg o b iu le ty n u je s t ks. W ła d y sła w К o w a 1 a к SV D , W arszaw a.
1 W. A r i a r a j a h , Dialogu e, S in g a p o re 1980, 15, 20. 2 T a m ż e , 31.
F ilo zo fie, te o lo g ie r e lig ii p o słu g u ją się ró żn y m i języ k a m i. W e w z a jem n y m sp otk an iu r e lig ii n a leża ło b y w ię c p o słu g iw a ć się ję z y k ie m d ialogu . N a leża ło b y w p ie r w u czyć s ię d ialogu z d ru gim czło w ie k iem , k tó ry je s t osobą, a to z k o le i b ęd zie p row ad zić do d ialogu d ok tryn aln ego, o b ejm u jącego w ie rzenia, m oraln ość, k u lt, p o jęcia B oga, esch a to lo g ię.
Isla m jest r elig ią o b ja w io n ą przez A lla ch a M a h o m e to w i3, k tórej w ie r z e n ia i p ra k ty k i sp isa n e w K o ra n ie u zu p ełn io n e z o stą ły przez tra d y cję i zm o d y fik o w a n e w cią g u w ie k ó w . S p la ta ją się w n iej trzy asp ek ty: r e lig ijn y , p o lity c z n y i k u lt u r o w y 4. S y ste m w ierzeń m u zu łm a n ó w (d osłow n ie: p od d an ych w o li Boga) u ję ty jest w n a stęp u ją cy ch działach: 1. B óg, 2. a n io ło w ie, 3. ś w ię ta k sięg a K oran, 4. prorocy i w y sła n n ic y B oga (szczególn a p ozy cja M aho m eta), 5. zm a rtw y ch w sta n ie, 6. grzech, sąd i p r z e z n a c z e n ie 5.
P e łn e p rostoty w y z n a n ie w ia r y (sz a c h a d a ): „N ie m a B oga prócz A lla ch a , a M ahom et je s t w y sła n n ik ie m A lla c h a ”, sta n o w i c r e d o m u zu łm a n ó w , jest fu n d a m en tem islam u ja k o relig ii. W ystarczy w y p o w ie d z ie ć te s ło w a z p ełn y m w e w n ę tr z n y m p rzek on an iem , w ob liczu św ia d k ó w , w ie r n y c h P roroka, by stać się jed n y m z p o d d an ych A lla ch a . Isla m n ie zna sa k ra m en tó w , n ie zna ch rztu czy też ja k ie jk o lw ie k fo rm y o b rzęd ow ej in ic ja c ji w p row ad zającej w e w sp ó ln o tę relig ijn ą . B óg isla m u je s t jed en , o d w ieczn y , ja k B ó g J a h w e S tarego T esta m en tu . P rzy m io ty A lla ch a o k reślo n e są przez 99 im ion, w śród k tó ry ch szczeg ó ln ie a k cen tu je się m iło sierd zie i ła s k a w o ś ć e. W iarę ch rześ cijan u zn a w a ł P rorok za p oliteizm , u w a ża ł b ow iem , że praw d a o T rójcy Ś w ię te j o b ejm u je z w ią z e k trzech istot: D z ie w ic y M aryi oraz C h rystu sa, k tó ry jest r ó w n o cześn ie i S yn em , i D u c h e m 7. P ra w d a o C h ry stu sie O dku p icielu , w e d łu g islam u , god ziła w jed n ość i jed y n o ść B oga. A lla ch jest B o g iem A braham a, Ism aila, Izaak a, Jak u b a i p o k o leń Izraela (sura 2, 136), otoczon ym ch w a łą a n io łó w i a rch a n io łó w , k tórzy n oszą b ib lijn e im io n a (na p rzyk ład G abriel).
K oran, ś w ię t a k sięg a isla m u , n ie ty lk o za w iera r e lig ijn e treści, le c z ta k że je s t p o d sta w o w y m k od ek sem p r a w n y m 8. O toczony jest szczeg ó ln y m k u ltem i czcią, n ie w o ln o go d otyk ać n ie u m y ty m i ręk am i, n ie w o ln o k ła ść na tę k się g ę in n y ch k siążek , jak b o w ie m w c h rześcija ń stw ie S ło w o J a h w e stało się cia łem C h r y stu sa ,. sta ło się C h rystu sem , ta k w isla m ie sło w o A lla ch a sta ło się K o r a n e m 9. M ah om et p oczątk ow o u w a ża ł, że E w a n g e lia jest k sięgą ob ja w io n ą C h rystu sow i, p óźn iej jed n a k że u zn ał ją za d zieło s f a łs z o w a n e 10. S zczególn ą czcią otacza p rorok ów i w y sła n n ik ó w B ożych , w śród k tórych w y ją tk o w e m iejsce za jm u je M ahom et, jako ten, k tórem u A lla c h o b ja w ił p raw d ę o sob ie, w y s y ła ją c go do narodu arab sk iego. W ięk szość prorok ów
3 P o lsk ie b rzm ien ie im ie n ia Proroka — M ahom et, p och od zi z języ k a tu reck iego. W języ k u k la s y c z n y m im ię b rzm i — M uham m ad.
4 P. K. H i t t i , Is la m . A W a y of L ife, M in n eap olis 1970, 2.
5 T a m ż e , 30; J. K r i t z e c k , Isla m , w: N e w C a th o l ic E n c y c lo p e d i a V II 678. 6 J. R o b - s o n , God, C o n c e p t of (Isla m ) N i n e t y N in e N a m e s of, w: S. G. F. B r a n d o n (red.), A D ic ti o n a r y of C o m p a r a t i v e R eligio n, L ondon 1970, 306— 307.
7 G. P a r r i n d e r , A s i a n Religio ns, L ondon 1975, 14; J. K r i t z e c k ,
art. cyt., 678. I
8 Por. J. N o s o w s k i , T e o lo g ia K o ra n u . W y k ł a d s y s t e m a t y c z n y , ' W ar sza w a 1970. P o lsk ie p rzek ła d y św ię te j k się g i Islam u: K o ra n , to m 1— 2, tłum . J. M u r z a T a r a k B u c z a d z k i , W arszaw a 1958 (przedruk 1985) oraz
K o r a n , tłu m . J. B i e l a w s k i , W arszaw a 1986.
9 P . Κ . H i 11 i, dz. c y t., 26— 27. '
10 Por. T. P. H u g h e s , N e w T e s t a m e n t , O ld T e s t a m e n t , O ld a n d N e w
T e s t a m e n t , w : D ic ti o n a r y o f Is la m , N e w D e lh i 1978, 433, 439— 447; w a r ty
k u ła c h ty c h u kazano zw ią z e k K oran u z B ib lią (p arałeln e w ą tk i, p o sta cie, w y d a rzen ia ).
B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N G -R E L IG IO Z N A W C Z Y 133
i w y sła n n ik ó w A lla c h a sta n o w ią Ż ydzi, w ty m prorocy w ię k si, z w y ją tk ie m Izajasza, Jerem iasza, E zech iela. W y sła n n ik iem B oga, lecz n ie B ogiem , jest C h rystu s, zrodzony w d ziew icz y sposób z M aryi, n a zy w a n y S ło w e m B oga czy n a w e t M esja szem (m im o teg o ty tu łu n ie u w aża się Jezu sa za 'Z b a w icie la św ia ta ) n .
W isla m ie ży w a jest w ia ra w z m a r tw y c h w sta n ie lu d zi, sąd osta teczn y i p rzezn aczen ie czło w iek a . N ieb o i p iek ło są w ieczn e, brak jest w ia ry w is t n ie n ie czyśćca. N ieb o rozu m ian e jest w sposób m a teria ln y , gd zie rozkoszy, n ie w y łą c z a ją c z m y sło w eg o szczęścia, za ży w a ć b ęd zie c a ły czło w ie k . P iek ło zaś p rzezn aczon e je s t d la b a łw o c h w a lc ó w , w y z n a w c a isla m u d o stęp u je tam ty lk o o czy szczen ia z g rzech ó w 12.
P om im o w sp ó ln y c h p ie r w ia stk ó w w is la m ie i w ch rześcija ń stw ie, na pozór m o g ą cy ch zb liżyć te d w ie relig ie, stoją one w o p o zy cji n a p ła szczy źn ie d o k try n a ln ej. Isla m u w a ża w ia r ę w T rójcę Ś w ię tą za p oliteizm , od m aw ia b ó stw a o sob ie J ezu sa C h rystu sa, przeczy istn ie n iu O b ja w ien ia B ożego, sam o zaś c h rześcija ń stw o u zn a je za n iep ra w o w iern ą , od szczep ion ą od judaizm u relig ie, k tóra dok on ała m o d y fik a c ji sy stem u w ie r z e ń S tarego T e s ta m e n tu ls. T eo lo g ia isla m u u zn ając Jezu sa za proroka, jest sk łon n a uznać ch rześcija ń stw o za r e lig ię ze sw ej isto ty sk iero w a n ą ku isla m o w i i o sta teczn ie p ro w a dzącą do isla m u . C h rześcijan in d zięk i is la m o w i m oże osiągnąć ży cie w ieczn e, a n ie d zięk i K o ścio ło w i. K ażd y zaś czło w ie k , w e d łu g islam u , z urodzenia je s t m u zu łm a n in em , dopiero rod zice c zy n ią go w y zn a w cą in n ej relig ii, na p rzyk ład c h r z e ś c ija n in e m 14. Isla m jest n iero ze rw a ln ą jed n ością relig ii, spo łe c z e ń stw a , k u ltu ry , p o lity k i i w ta k i ró w n ież sposób w y z n a w c y A lla ch a patrzą n a ch rześcija ń stw o , n ie rozd zielając w ą tk u r e lig ijn e g o i p o lity czn eg o .15 To w ła śn ie , ja k ró w n ież fa k t n ieu zn a w a n ia przez ch rześcija n M ahom eta jako proroka i jed y n eg o B oga, je s t p rzyczyn ą tru d n o ści w p ro w a d zen iu d ialogu przez isla m z ch rześcija ń stw em . C hęć p ozn an ia isla m u przez ch rześcijan , zro zu m ien ie za ło że ń w ia ry , m oże w śród w y z n ą w c ó w r e lig ii P rorok a zrodzić o tw a rto ść d ia lo g u z ch rześcija n a m i le.
Sobór W a ty k a ń sk i II b y ł p rzeło m o w y m w d zieła ch K ościoła. P o raz p ierw szy p o ja w ił się p rob lem p row ad zen ia o ficja ln eg o d ia lo g u m ięd zy r e łi- g ia m i 17, w ty m p om ięd zy isla m em i ch rześcija ń stw em . M inione w ie k i b yły o k resem w z a jem n y ch o b ojętn ości, sp o ró w czy w ręcz w ro g o ści. D o k u m en ty K o ścio ła (K K 16; D R N 3), k tóre sk o n cen tro w a ły się na p ro b lem a ty ce teo- d y cea ln ej d ia lo g u ch rześcija ń stw a z isla m em , są w a ż n y m eta p em zap ocząt k o w u ją cy m w za jem n e zb liżen ie sta n o w isk d w u w ie lk ic h r e lig ii m o n o teisty cz 11 J. v a n E s s , Islam , w: E. B i u n n e r - T r a u t (red.), P ię ć w i e l k i c h
r e lig ii ś w i a t a , W arszaw a 1986, 75.
12 T a m ż e , 84; o g rzech u w isla m ie por. M. T h o m a s , Sin, F o rg iv e n e s s
and. Reconciliation in Is la m , B u lle tin S e c r e t a r i a t e P ro N o n -C h ristia n is 18
(1983) n r 2. 115— 134; E. S a k o w i c z , G r z e c h w islam ie, C o llecta n ea T h eo lo g ica 57 (1987) z. 3, 145— 148,
13 F. M. P a r e j a, I s la m , w: K. R a h n e r (red.), H e r d e r s T h eo lo g isch es
T a s c h e n l e x i k o n III 380— 382. Co do tru d n o ści w p row ad zen iu d ia lo g u ch rześ
c ija ń stw a ' z isla m em por. H. W a l d e n f e l s , R elig ie o d p o w i e d z i ą na p y
t a n ie o sen s is tn i e n ia c z ł o w i e k a , W arszaw a 1986, 51— 52.
14 V. M o n t e i l , L ’Islam , w: J. C h e v a l i e r (red.), Les religions, Paris
1972, 223—224..
15 P ro zelity zm oznacza w isla m ie zd radę sp ołeczn ości, stąd je s t u w a ża n y za a p o sta zję p ra w n ie k araln ą (por. J. v a n E s s , art. cyt., 71).
1β V. Μ o n t e i 1, art. cyt., 224.
17 J. J a d о t. T h e G r o w t h in R o m a n C ath olic C o m m i t m e n t to In te rre li- gio us Dia lo gue Sin ce V a ti c a n II, B u lle tin S ecreta ria tu s Pro N on -C h ristia n is
n y ch ls. O tw arcie się K o ścio ła n a ś w ia t oznacza u św ia d o m ien ie a u ten ty czn y ch w a r to śc i in n y ch r e lig ii, w ty m ta k że w isla m ie, jak jed en B óg, sło w o B oże w K oranie, p o sła n n ictw o p rofetyczn e, sp o łeczn o ść w iern y ch , m o d lit w a l®.
2. P rzeg lą d b ib lio g ra ficzn y
■ L iteratu ra ob cojęzyczn a d otycząca o m a w ia n eg o tem a tu jest ob szerna, n a to m ia st w litera tu r ze p o lsk iej, poza n ie lic z n y m i p rzyczyn k am i, b rak jest a r ty k u łó w i p o zy cji k sią żk o w y ch o m a w ia ją cy ch d ia lo g ch rześcija ń stw a z is la m em 20. W ybrana litera tu r a obca d oty czy o k resu 1980— 1986. D an e b ib lio g ra fic z n e n a tem a t w za jem n eg o o d n iesien ia is la m u i ch rześcija ń stw a oraz p ro b le m a ty k i d ia lo g u d n terreligijn ego s en s u stric to, u p orząd k ow an e zo sta ły a lfa b ety czn ie.
S. D ’ A m b r a , D ia lo g u e b e t w e e n M u s lim s a n d C h ris tia n s in t h e P h i l i p
pin es, B u lle tin S ecreta ria tu s P ro N o n -C h ristia n is 18 (1983) nr 1, 50— 65.
A. A r g y r i o u , P o s s i b il it é s d ’un d ia l o g u e e n t r e l’I s l a m e t le C h r is ti a
n i s m e à p a r t i r d e le u r c o n c e p ti o n d e l’h istoire, C ontacts. R e v u e F ra n ça ise de
l ’O rth od oxie Ś2 (1980) nr 110, 111— 141.
A s ia n B is h o p s ’, C o n s u lt a ti o n on C h r is ti a n P r e s e n c e A m o n g M u s lim s in A sia , B u lle tin 19 (1984) nr 1, 29—48.
M. A y u b , M u s l i m V i e w s of C h r is ti a n ity . S o m e M o d e r n E x a m p l e s , Isla - m o ch ristia n a 10 (1984) 49-—70.
K. B a r w i g · — K. P. S e i f (red.), M u s lim e u n t e r uns. Ein P r ü f s t e i n
f ü r ch r i s tl ic h e s H an deln , M ü n ch en 1983.
G. B a s e t t i - S a n i , L e s é l é m e n t s de la t y p o l o g i e c h r i s to l o g iq u e d a n s
le Coran, E u n tes D o cete Щ (1982) .nr 3, 481— 505.
G. B a s e t t i - S a n i , I s l a m in t h e H i s t o r y o f S a lv a t io n . A C h r is ti a n I n t e r p r e t a ti o n , P h ilip p in ia n a S acra 15 (1980) nr 43, 56— 111. M. B o r r m a n s , L o u is M assig non, t é m o i n d u d ia l o g u e is la m o - c h r é t ie n , E u n tes D o c e te 37 (1984) nr 3, 383— 401. M. B o r r m a n s , T h é o lo g ie et dialogue: q u e s t io n s p o s é e s à la th é o lo g ie p a r le s i n t e r l o c u te u r s d u d ia lo g u e is la m o - c h r é t ie n , E u n tes D o cete 34 (1981) n r 2, 307— 325. R. Ca s p a r, L e g r o u p e d e r e c h e r c h e s i s la m o - c h r é t ie n , L u m ière et V ie 32 (1983) nr 163.
18 P ra k ty czn e p rzeja w y d ialogu isla m u i ch rześcija ń stw a : R. Ł u k a - s z y k — R. M i ś — H. Z i m o ń , D ia lo g z r e l i g i a m i p o z a c h r z e ś c i j a ń s k i m i w:
E n c y k l o p e d i a K a t o l i c k a III 1278— 1279; w a r ty k u le ty m zesta w io n o obszerną
b ib lio g ra fię n a te m a t d ialogu in terrelig ijn eg o ( t a m ż e , 1279— 1281).
19 H. Z i m o ń , D ialog c h r z e ś c i j a ń s t w a z is la m e m , C o llecta n ea T h eo lo g ica 44 (1974) z. 1, 206; au tor teg o a rty k u łu o m a w ia z a g a d n ien ia p rzed sta w io n e w k sią żce M. L. G e r d e t — J. С u o g, O rie n t a ti o n s p o u r u n d ia lo g u e e n tr e
c h r é t ie n s e t m u s u lm a n s , M ilan o 1969.
20 R. M a 1 e к — H. Z i m o ń , Dialo g z r e l ig i a m i p o z a c h r z e ś c i ja ń s k i m i .
B ib l io g r a f ia t e o l o g ic z n o - r e l ig i o z n a w c z a , Z eszy ty M isjo lo g iczn e A T K 2 (1979)
cz. III, 195— 200. W o p ra co w a n iu ty m p rzed sta w io n o w p orządku a lfa b e ty c z n y m b ib lio g ra fię o b cojęzyczn ą do 1972 rok u (n ie w y czerp u ją cą ) na tem a t w z a je m nego o d n iesien ia , ja k ró w n ie ż d ia lo g u ch r z e śc ija ń stw a z isla m em .
W litera tu r ze p o lsk iej go d n e u w a g i są a rty k u ły u k a zu ją ce w sp ó ln e tem a ty obu r e lig ii, np. E. K o p e ć , C h r y s t u s w K o r a n ie , R uch B ib lijn y i L itu rgiczn y 8 (1955) 15— 23; J. H o m e r s к i, J e z u s w n a u c e K o r a n u , Z eszy ty N a u k o w e K U L 7 (1964) nr 3, 15— 23; M. A . W a s i l e w s k i , E l e m e n t y c h r z e ś c ij a ń s k ie
w K o ra n ie , Z nak 10 (1958) 993— 1010; A . S k o w r o n e k , M u z u łm a n i e i c h r z e ś cij a n ie — p a r t n e r z y dia logu, S tu d ia T h e o lo g ic a V a rsa v ien sia 25 (1987) nr 2, 47—64.
B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -H E L IG IO Z N A W C Z Y
135
C. M. d e С h e r g é, C h r é ti e n s e t m u s u l m a n s : n o s d if f é r e n c e s o n t- e ll e s
le se ns d ’u n e c o m m u n io n ? L ettre de L ig u g é 227 (1984) 21— 37.
V. C. C h u k w u d o z i e , C h r i s t i a n - M u s l i m D ia lo gue in N ig e r i a , K erygm a 17 (1983) n r 41, 175— 184.
C h r é ti e n s e t m u s u l m a n s e n s e m b l e e n E urope, In fo rm a tio n E v a n g elisa tio n
4—5 (1984) 29— 33. J. С о r b ο n, L e C én acle L ib a n a i s e t le d ia lo g u e is la m o - c h r é t ie n , Isla m o - c h ristia n a 7 (1981) 227—240. J. С о r b о n, L e d ia lo g u e is l a m o - c h r é t i e n d a n s la c o n ju c t u r e d u m o n d e c h r é t ie n d e 1950 à 1980, Isla m o ch ristia n a 11 (1985) 177— 189. K. C r a c k n e l l W i t h i n G o d ’s G ra c iu s P u r p o s e s . I n t e r f i a t h D ialogue in B ritain , T h e E cu m en ica l R e v ie w 37 (1985) nr 4, 452·—401. К . С r a g g, B e in g C h r is ti a n a n d B e in g M u s l i m . A P e r s o n a l D e b a te , R e lig io n . J ou rn al o f R elig io n an d R elig io n s 10 (1980) nr 2, 196— 208.
К . С r a g g, „ C re a to r is G o d ”. C o n t e m p o r a r y T a k b ir : M u s l i m a n d Chris tian, T h e M u slim W orld 71 (1982) nr 1, 27— 39.
C ris tia n i e m u s u lm ia n i. U n in c o n tro d if fic i le m a n ecessario , La C iviltà
C attolica 135 (1984) n r 1, 3— 18.
A. D u p r é l a T o u r , L ib an. C e n t r e d ’e t u d e s is la m o - c h r é t ie n n e s , L um en V ita e 35 (1980) nr 4, 4 85-A 90.
T. F a r i a s , A r e a s of C o n v e r g e n c e of C h r i s t i a n i t y a n d Is la m , B u lle tin 19 (1984) n r 1, 80— 90.
L. P . F i t z g e r a l d , C h r is ti a n s an d M u s lim s in A u s tr a li a , Isla m o c h r istia na 10 (1984) 159— 176.
J. P. G a b u s, L ’I s l a m e t la th é o lo g ie c h r é t ie n n e , F o i et V ie 82 (1983) nr 3, 15— 29.
J. M. G a u d e u 1, A C h r is tia n C r it iq u e of I s la m i c Holin ess, Isla m o ch ri stia n a 11 (1985) 69— 90. 1
P. G a r c i a B a r r i u s o , El fr a n c is c a n i s m o y el Is la m , M ission alia H isp a n ica 40 (1983) n r 117, 5— 32-M. J. C. G e i s e, I s l a m a n d C h r is ti a n ity , P h ü ip p in ia n a S acra 17 (1982) n r 50, 33— 55. P. G. G o w i n g, C h r i s t i a n - M u s l i m D ia lo gue in th e P h il ip p i n e s (1976— 1981), Isla m o ch ristia n a 7 (1981) 211— 225. J. G w e η ο 1 é, R e la t io n s e n t r e c h r é t ie n s e t m u s u lm a n s . U n e e x p e r i e n c e u n té m o ig n a g e , B u lle tin 17 (1982) n r 1, 74— 90. J. J o m i e r, L e s é t u d e s su r l ’I s l a m e t la co ll a b o r a t io n is la m o - c h r é t ie n n e , R ev u e T h o m iste 81 (1981) nr 2 269— 283. D. A. К e r r, C h r is ti a n W i t n e s s in R e la t io n to M u s l i m N eig h b o u rs , Is la m o ch ristia n a 10 (1984) I —30. G. К h о d r e, Le C h r is ti a n is m e , l ’I s l a m et l’A r a b it é , C on ta cts. R ev u e F ra n ça ise de l ’O rth o d o x ie 32' (1980) n r 110, 93— 110.
G. К h о d r e, „I H a v e C a ll e d Y o u F r ie n d s ”, T h e M u slim W orld 71 (1981) nr 3—4, 163— 177.
А. Т. К h o u r y, N o te s sur la s i tu a t io n d u dialogu e e n t r e C h r é ti e n s et M u s u lm a n s en A l l e m a g n e , B u lle tin 20 (1983) n r 3, 303— 305.
H. К ü n g, C h r i s t e n t u m u n d Is la m , Z e itsc h r ift fü r K u ltu ra u sta u sch 35 (1985) nr 3, 311— 321. H. К ü n g, Z u e i n e m k ü n f t i g e n D ialog z w i s c h e n C h r is te n u n d M u slim en , U n tiv e r s ita s 39 (1984) nr 463, 1351— 1361. M. L e 1 ο n g, D if f i c u l t a t e s e t esp o i r s d u d ia lo g u e is la m o - c h r é t ie n , L u m en V ita e 38 (1983) n r 3, 285— 300. M. L e 1 ο n g, T h e I s la m i c - C h r i s ti a n D ia lo gue. D if f ic u lt ie s a n d H opes, L u m en V ita e 39 (1984) n r 1, 45— 60.
J. L e V r a t, U n e e x p é r i e n c e d e dia logue. L e s c e n tr e s d ’é tu d e ch rétien s en p a y s m u s u lm a n s , L yon 1984.
nach z w ö l f J a h r e n c h r i s tl ic h - m u s l im is c h e r G e s p r ä c h e au f d e r i n t e r n a t io n a le n Ebene, M ateria ld ien st des k o n fessio n sk u n d lich en In stitu ts B e n sc h e im
33 (1985) nr 3, 52— 56.
T. M i c h e l , I s la m o - C h r is t ia n D ia logue. R e fle c tio n s on t h e R e c e n t T e a
ch in gs of t h e C hurch, B u lle tin 20 (1985) nr 2, 172— 193.
T. M i c h e I, R e p o r t of C o lo m b o C o n s u lt a ti o n on „C h ris tia n a n d M u s lim
L i v i n g T o g eth er. T h e Eth ics a n d P r a c ti c e s of H u m a n it a r i a n an d D e v e l o p m e n t P r o g r a m s ”, B u lle tin 17 (1982) nr 2, 204— 213.
M. M i l d e n b e r g e r , D ie c h r i s tl ic h - is l a m i s c h e B e g e g n u n g in E uro p a aus
e v a n g e li s c h e r S ic ht, M a teria ld ien st des k o n fessio n sk u n d lich en In s titu ts B e n
sch eim 33 (1982) nr 3, 41— 47.
N; P. M o r i t z e n , Z e u g n is u n d Dialog. Ü b e r le g u n g e n e in es C h r is te n z u m
V e r h ä lt n is z u m Isla m , N eu e Z eitsch rift fü r M ission s W issenschaft 38 (1982)
n r 3, 211— 223.
T. J. O s h a u g h n e s s y , M u s l i m B o d y , C h r is tia n Soul. I n c u l tu r a t io n in
Is la m i c A r e a s , N e u e Z eitsch rift fü r M issio n sw isse n sc h a ft 37 (1981) nr 4.
F . P e i r ο n e, E sis te u n a cristo lo g ia coranica? H u m a n ita s 38 (1983) nr 5, 725— 730.
E. P o u I a t, L a II I R e c o n tr e i s ia m o - c h r é t ie n n e d u CERES. A n a l y s e e t
p ro fil d ’u n colloque, Isla m o ch ristia n a 9 (1983) 169— 174.
L. P r u v o s t , F r o m T o le r a n c e to S p i r i t u a l E m u lation . A n A n a l y s i s of
Officia l T e x t s on C h r i s t i a n - M u s l i m D ia lo gue, Isla m o ch ristia n a 6 (1980) 1— 9. R e - I s la m i s i e r u n g u n d d ie Z u k u n f t d e s Dialogs, Z e itsc h r ift fü r M ission
6 (1980) m- 3, 129— 186.
P. R o s s a n o , L e s G r a n d s D o c u m e n ts de l’E glise C a th o l iq u e au s u j e t
d e s M u s u lm a n s , B u lle tin 16 (1981) nr 3, 192— 203.
A . R u d V i n, I s la m . A n A b s o l u t e l y D if f e r e n t Ethos? In tern a tio n a l R e v ie w o f M ission s 71 (1982) nr 281.
E. M. S a b a n e g h, A v e c les h o m m e s d e l’I s l a m d ’a u j o u r d ’hui, B u lle tin 15 (1980) nr 3, 314— 317.
H. S a n s o n , L e c h r i s ti a n is m e e t son L i v r e au r e g a r d d e l ’Isla m , E tudes 5 (1984) 537— 545.
S. P. S с h 1 о r f f, T h e C a th o lic P r o g r a m for D ia lo gue w i t h Is la m . En
E v a n g e lic a l E v a lu a t io n w i t h S p e c ia l. R e f e r e n c e to C o n te x t u a li z a ti o n , M issio-
lo g y 11 (1983) nr 2, 131— 148.
M. S c h o c h , J e s u s u n d d e r K o ra n . G e m e i n s c h a f t z w i s c h e n C h r is te n u n d
M u s lim en ? R eform atio 29 (1980) n r 71—8, 428’— 440.
S. S c h r e i n e r , „U n ser G o t t u n d eu er G o t t is t ein u n d d e r s e l b e ”. Z u m
V e r s t ä n d n is d e s I s la m z u J u d e n t u m u n d C h r is te n t u m , J u d aica 39 (1983) nr 2,
98— 112.
S. L. S h a r r y, G o o d w i l l A m o n g J e w s , A r a b s a n d C h ris tia n s, C h ristian J e w ish R ela tio n s and C h ristia n A ttitu d e s on J e w s and J u d aism 18 (1985) nr 1, 56— 59.
M 4 S h e p h e r d , T rialogu e: J e w i s h , C h r is ti a n , M u s lim , C h ristian J e w ish R elatio'ns and C h ristian A ttitu d e s on J ew s and J u d a ism 14 (1981) nr 3, 33—40.
J. S 1 о m p, Ein P l ä d o y e r f ü r G e g e n s e i t i g k e i t z w i s c h e n M u s lim e n u n d
C hris ten , Z eitsch rift fü r M ission 6 (1980) nr 4, 213— 220.
M. S p e i g h t C h r is ti a n - M u s l im . D ia lo gue in th e U n i t e d S t a t e s of A m e r i c a , Isla m o ch ristia n a 7 (1981) 201-—210.
M. S p e i g h t , A C o n fe re n c e on H u m a n R ig h t s f r o m t h e F a ith P e r s p e c t i
v e s of M u s lim s an d C h ris tia n s, Isla m o ch ristia n a 9 (1983) 161— 167.
F. S m y t h ·— R. S t e h l y — J. P. G a b u s , B u ll e ti n b ib lio g r a p h iq u e .
A la r e c o n t r e de l ’Is la m . E tu d es T h éologiq u es R e lig ie u se s 58 (1983) nr 1,
81— 96.
S. S y r j ä n e n , T h e D ia lo g u e b e t w e e n C h r is ti a n s a n d M u s lim s, T he T em en o s 18 (1982) 82— 86.
B IU L E T Y N M I S J O L O G IC Z N O -R E L IG I O Z N A W C Z Y
137
30 M arch — 1 A p r il 1982), Isla m o ch ristia n a 8 (1982) 201— 217.
J. T a y l o r , E c u m e n ic a l G u id e li n e s on C h r i s t i a n - M u s l i m R e la tio n s, B u l le tin 16 (1981) nr 3, 216— 221.
H. T e i s s i e r , L ’é p r e u v e d u d ia lo g u e is la m o - c h r é t ie n , E tu d es 2— 3 (1982) 239— 250.
C. W. T r o l l , D e r D ia lo g z w i s c h e n M u s lim e n u n d C h ris ten , S tim m en der Z eit 110 (1985) n r 11, 723— 734.
G. T r ü b , G e m e in s c h a f t a u f H o ffn u n g m i t M u s lim e n , Z e itsc h r ift fü r M is sio n 7 (1981) nr 3, 152— 156.
H. V ö c k i n g , D er D ialog d e r r ö m i s c h - k a t o l i s c h e n K i r c h e m i t d e m Islam, M a teria ld ien st des K o n fessio n sk u n d lisch en In stitu ts B en sch eim 33 (1982) nr 3.
E u g en iu sz S a k o w ic z , L u b li n
II. M A H D YZM — M U Z U Ł M A Ń SK I M ESJA N IZM 1. P o ję c ie m ah d yzm u
M ahdi to m esja sz w isla m ie. T erm in m a h d i d o sło w n ie zn aczy „p row a d zo n y ”, e ty m o lo g ic zn ie zaś p o w ią za n e je s t z arab sk im sło w em h uda, ozn acza ją cy m „tego, k tó ry je s t p ro w a d zo n y ”. T erm in hu d a bezp ośred n io o d n o si się do A lla ch a , w s z e lk ie b o w iem k ie r o w a n ie p och od zi w ła śn ie od n iego. J ed n y m z p rzy m io tó w A lla c h a jest „bycie p rzew o d n ik iem ” (a l- H a d i ):
„I ab y w ie d z ie li ci, k tó ry m dano w ied zę, iż p raw d a jest od tw o je g o P ana;
i ab y w N ieg o u w ie r z y li
i u p ok orzyły się przed N im ich serca. Z ap raw d ę B óg je s t p rzew o d n ik iem po drodze p rostej dla tych ,
k tórzy u w ie r z y li!” (Sura 22, 54)
Z ty ch id ei m u zu łm a n ie r o z w in ę li w e w czesn y m eta p ie s w e j h isto r ii te o lo g ii ( kalam ) n au k ę, w e d łu g której B óg (A lla ch ) jest P rzew o d n ik iem i Za rządcą w sz y stk ie g o , co istn ie je w e w s z e c h ś w ie c ie 1. D la m u zu łm a n ó w m a h d i jest osobą, która p row ad zon a i k iero w a n a przez A lla c h a w sp ecja ln y i szcze g ó ln y sposób, u k aże się przy k ońcu cza só w , ab y w y p e łn ić b osk ą m isję, b osk ie p o sła n n ictw o o d n o w y porządku w św ie c ie , p rzy w ró cen ia sp ra w ied liw o ści, pokoju i sp o łeczn ej ró w n o ści na z ie m i2. Z tych racji u w a ża n o m a h d ieg o za. osobę, która u sta li c a łk o w itą h arm on ię i m iło ść w św iecie.
S ło w o m a h d i n ie w y stę p u je w K oran ie. N ie jest ono ró w n ież zaw arte w dw óch bardzo zn a n y ch h a d isa eh ( A l - D ż a m i ’a s- sa h ih a u to rstw a a l-B u c h a - riego oraz k o m p ila cja al-M u slim a). T ym n ie m n ie j d ok tryn a d otycząca m a h diego jest bardzo p o w szech n a i bardzo s iln ie ro zw in ięta n a p oziom ie w ie r z e ń lu d o w y ch . W in n y ch h ad isaeh , ja k k sięg a a u to rstw a T irm id h iego (zm. 1292), p o ja w ia się sło w o m a h d i . N au k a o m ah d im w e d łu g w ie lu m u zu łm a n ó w była w y ja śn io n a przez P roroka, k tóry jed n a k że n igd y n ie p r z y p isy w a ł so b ie tego ty tu łu . Z arów n o d la su n n itó w , jak i dla sz y itó w m e sja n iz m z w ią za n y z p o sta cią m a h d ieg o od eg ra ł w a żn ą rolę.
1 Por. A. S. T r i t t o n , M u s lim T h e o lo g y , L ondon 1947;, J. M а с С u 1 l o с h, E sch a to lo g y , w: E n c y lo p a e d i a of R elig io n an d Eth ics V 373— 391; M. W a t t ,
Is la m i c P h il o s o p h y an d T h e o lo g y , E d inburgh 1970; t e n ż e , T h e F o r m a t i v e P e r i o d of Is la m i c T h o u g h t, E din b u rgh 1973; R. M a r i n - G u z m à n , El Is lam. I d e o lo g ia e his to ria, S a n José 1986, 272— 273.
2 Por. R. M a r i η - G u z m â n, L a E scato logia M u s u lm a n a . A n a li s is del
D. S. M argoliou th z w r ó c ił u w a g ę, iż sło w o m a h d i po raz p ie r w sz y zo sta ło o d n ie sio n e do M u h am m ad a ib n a l-H a n a fiy y a , jed n ego z sy n ó w A leg o ib n a b i T alib a. D. S. M argoliou th u trzy m y w a ł, że term in m a h d i o b ejm u je ró w n ież osobę, która jest o czek iw a n a ( m u n t a z a r ) s. U czon y te n tw ie r d z ił n ad to, że w p e w n y c h tra d y cja ch sło w o m a h d i m ogło ró w n ież o zn aczać „tego, k tó ry d aje, o b d a ro w u je”. T e ro zw a ża n ia p rzy w io d ły go do p o sta w ie n ia tezy, ż e w y r a z m a h d i p o w in ie n być za stą p io n y term in em m u h d i (d osłow n ie: ten , k tó ry daje). M ahdi m ia ł w ię c p o d zielić św ia to w e b ogactw a, m ia ł w ła d a ć ziem ią, z g o d n ie z prorocką S u n n ą. J e st p ew n a trad ycja, cy to w a n a w zb iorze T irm id - h ieg o , w e d łu g której k o n cep cja e sch a ty czn eg o m ah d iego w y ra źn ie została u k azan a. M ahdi ów p rzed sta w io n y z o sta ł w ła ś n ie jako ten , k tó ry d aje, ro z d ziela i obdarow uje: „ O b a w ia liśm y się w zw ią zk u z p ew n y m k łop otem , k tó ry m ógł p o ja w ić się po śm ie r c i P roroka, w ię c za p y ta liśm y go sam ego, a on od p ow ied ział: W m o im n arod zie je s t m ahdi, k tó ry przyb ęd zie, by ży ć p ięć (lub sied em czy d ziew ięć) la t. P e w ie n c z ło w ie k p rzyjd zie do n ieg o i poprosi: «O, m ah d i, obdarz m nie!», a m a h d i n a ło ży za p oły jeg o sza ty ta k dużo, jak ty lk o m oże oni u d źw ig n ą ć” 4.
T rad ycja p o w y ższa p rzy czy n iła się d o ro zszerzen ia p rzek o n a n ia , że lu d zie pod czas p a n o w a n ia m a h d ieg o b ęd ą c ieszy ć się w ie lk im i d o b ro d ziejstw a m i i b ło g o sła w ień stw em , ja k ieg o n ig d y p rzed tem n ie d o św ia d czy li. W n o w y m św ie c ie u sta n o w io n y m p rzez m a h d iego, a ch a ra k tery zu ją cy m się d obrobytem i pok ojem , lu d zie b ęd ą je d y n ie m u s ie li p rosić go o dary, a on ob d arzy ich ta k h o jn ie, ja k ty lk o on i będą m o g li u d źw ign ąć. Id ea ta m o że być w y ja śn ie n ie m n a stęp u ją ceg o h ad isu : „W k o ń cu d z ie jó w m ojego n arod u p rzy b ęd zie k a lif, k tó ry r o zd zie li b o g a ctw o , n ie liczą c g o ” 5.
N a le ż y zw ró cić u w a g ę, że w h a d isie za w a rty m w A l - D ż a m i ’a s- sa h ih ta e sch a ty czn a p o sta ć n ie je s t zw a n a m ahdim , lecz k a life m . C hociaż dok tryn a w ią żą ca się z m ah d im sta ła się bardzo pop u larn a, to jed n a k n ie b y ła ona w e w c z e sn y m isla m ie w p e łn i zaa k cep to w a n a . W ielu m u zu łm a n ó w odrzuciło tę n aukę.
In n y m w a żn y m e le m e n te m m u zu łm a ń sk iej esch a to lo g ii, zarów n o n a p o zio m ie orto d o k sy jn y m , ja k i w ierzeń lu d o w y ch , b y ła id ea k ry ją ca się pod term in em D a jja l. O znacza on a złą siłę, jed n o stk o w ą b ą d ź k o lek ty w n ą , która w p ro w a d zi lu d z i w błąd p rzy k oń cu czasów . D a jja l, u o so b ien ie zła, p o n iesie śm ierć za p rzyczyn ą m ah d iego. S ły n n y m u zu łm a ń sk i h isto ry k Ibn K h ald u n (1332— 1406) p rzy ta cza tra d y cję, w e d łu g k tórej ci, k tórzy za p rzecza li is tn ie n ia m ah d iego, b y li u w a ża n i za n ie w ie r n y c h (k a f i r u n ), p od czas g d y ci, k tó rzy za p rzecza li p o ja w ie n ia się D a jja la , b y li ty lk o g rzeszn ym i. N ie w ą tp liw ie tra d y cja ta w y ś w ie tla d o n io sło ść ran gi w ia ry w m a h d ie g o 6.
2. D ok tryn a m ah d yzm u w S u n n ie
W ięk szość m u zu łm a n ó w p rzyp isu je M a h o m eto w i p od an ie in terp reta cji d o k try n y m ah d yzm u , ch ociaż sło w o m a h d i n ig d y n ie zo sta ło p rzez Proroka w sp o m n ia n e. M u zu łm an ie w ierzą, że M ahom et za p ew n ia ł o ty m , iż A lla ch k tó reg o ś d n ia p o śle n a św ia t o d n o w iciela w n a g ły i n iesp o d ziew a n y sposób. O soba ta b ęd zie poch od ziła z dom u M ahom eta (m in A h l a l- B a y t ) , z e w sp ó
ł-3 D. S. M a r g o l i o u t h , M ah di, w: E n c y c lo p a e d i a of R e lig io n a n d Eth ics V III 336— 340; t e n ż e , O n M a h d i s a n d M a h d i s m , w: P r o c e e d i n g s o f t h e B r i ti s h A c a d e m y 1915— 1916, 213— 232. 4 D. S. M a r g o l i o u t h , M a h d i, 337; R. M a r i n - G u z m â n , art. cyt., 273—274. 5 D. B . M a c d o n a l d , M a h d i, w : S h o r t e r E n c y c lo p a e d i a o f Is la m , L e i den 1974, 263— 266. • Ibn J a 1 d u n, A l - M u q a d d i m a h , M ex ico 1977, t. I l l , 555.
B IU L E T Y N M IS J O L O G I C Z N O -R E L IG I O Z N A W C Z Y
n oty P rorok a (m in u m m a M a h a m m a d ) i z p otom k ów F a tim y , jego córki
(m i n a w l a d Fatima). J eg o im ię b rzm ieć b ęd zie tak sam o, ja k im ię P roroka.
M u zu łm ań sk i m esja sz, p óźn iej z w a n y m ah d im , p rzyjd zie n a z iem ię, a b y n a p ełn ić ją pok ojem , sp r a w ie d liw o śc ią i b ra terstw em . M isją jego m a b y ć p o p ro w a d zen ie rodzaju lu d zk ieg o n a ścieżk ę p raw d y, w k ieru n k u B oga. Gdy czas p a n o w a n ia m ah d iego n a sta n ie, w te d y m u zu łm a n ie b ęd ą c ie s z y li się b o g a ctw em ziem i i p r zy ch y ln o ścią n ieb a. N iek tó rzy u czen i zw r ó c ili u w a g ę na k ilk a w zm ia n ek , w k tórych P rorok w y ja śn ia ł szczeg ó ło w o p o ja w ie n ie się m u zu łm a ń sk ieg o m esja sza . J e st r ó w n ież p ew n e, ż e n iek tó re h a d isy w y ja ś n ia ją id eę m ah d iego, bez w y ra źn eg o jed n a k w sp o m n ien ia teg o im ien ia , jak to je s t w n a stęp u ją cy m tek ście: „ Ś w ia t n ie p rzesta n ie o czek iw a ć, za n im n a ród b ęd zie rząd zon y p rzez teg o z m o je g o dom u, k tó reg o im ię zgadza się z m oim im ie n ie m ” 7. N a le ż y przy ty m p a m ięta ć, że a n i w K oran ie, ani w S u n n ie im ię m a h d ieg o n ie je s t w sp o m n ia n e. C zasam i fia ok reślen ie' e sc h a - ty czn ej p o sta ci b y ły u ży w a n e in n e n a zw y czy im ion a, n a p rzyk ład po śm ierci M ah om eta m u zu łm a n ie za częli u ży w a ć n a zw y k alif.
3. P o ch o d zen ie m ah d iego
P ie r w si m u zu łm a n ie w ie r z y li, że m a h d i b ęd zie p och od ził a lb o z Syrii, a lb o z K h u rasan . O znacza to, że m a on p rzyb yć z M ashriq, to jest ze W sch o du. N iek tó rzy w ie r z y li, że p o ja w i się on przych od ząc · z D a lek ieg o W schodu. W ielu n a śla d o w c ó w P roroka cy to w a ło w ię c h a d is zeb ran y p rzez M ajaha, w e d łu g k tó reg o M ah om et p o w ied zia ł, iż p e w n i lu d zie przyb ęd ą ze W schodu, b y p rzy g o to w a ć drogę m a h d ie m u 8. A l-Q u r tu b i i Ibn K h ald u n tw ie r d z ili jed n ak że, że m a h d i b ęd zie p och od ził z M aghrebu (z Z achodu). W ierzyli oni, że m ie jsc e m jeg o p och od zen ia b ęd zie góra M assa, położona w ła ś n ie w M agh re- bie, b lisk o w yb rzeża. N a śla d o w cy m ah d iego zaw rą z n im p rzym ierze, a p rzy sięg ę p ow tórzą w M ekce. In n i m u zu łm a n ie z k o le i b y li p ew n i, że m a h d i zor g a n izu je zbrojną w y p r a w ę p rzeciw k o ara b sk iem u p le m ie n iu K a lb itó w , w celu za g a rn ięc ia ich b o g a c t w 9. W ed łu g D. B. M acd on ald a id ea ta w y d a je się w ią zać z p ie r w sz y m i m ię d z y p le m ie n n y m i k o n flik ta m i w A r a b iił0. W spólnym n a to m ia st w ie r z e n ie m je s t to, że m a h d i p rzy ch o d zą cy z M aghrebu m a zabić a s-S u fy a n ie g o , k tó ry jest p op ieran y przez p lem ię K a lb itó w . W ed łu g w ierzeń lu d o w y ch sądzono, że u k a za n ie się a s-S u fy a n ie g o b ęd zie o zn aczało k o n iec czasów , a jed n ą z m is ji m ah d iego b ęd zie za b icie go. Z god n ie z p o g lą d a m i n iek tó ry ch m u zu łm a n ó w osoba, k tóra za b ije ä s-S u fy a n ie g o , b ęd zie szy itą , p o n ie w a ż a s-S u fy a n i m a rep rezen to w a ć D a jja la , k tó r y m a b y ć czło n k iem d y n a stii O m ajjad ów , tej sam ej, z której p och od ził M u aw ija, p rz e c iw n ik A lego i jego szy itó w . W ypada ró w n ież w sp o m n ieć, że h isto ry k a t-T a b a r i w y k a z y w a ł, iż p o ja w ie n ie s ię a s -S u fy a n ie g o n ie m a ja k ie g o k o lw ie k esc h a to lo g ic z n e go zn aczen ia. T en zn an y h isto ry k n ie w sp o m in a ró w n ież o m ahdim .
4. Szyickie i sunnickie p o g lą d y o m ahdim
W śród sz y ick ich m u zu łm a n ó w id ea m ah d iego b y ła bardzo p ow szech n a, g łó w n ie z p o w o d u ich p o lity czn y ch p ro b lem ó w i za w ied zio n y ch n ad ziei, k tó ry m zarad zić m ia ł o c zek iw a n y m esja sz, o d n o w ic ie l p ok oju i sp r a w ie d liw o śc i w św ie c ie . D o k try n a ta, ch ociaż w p e łn i n ie za a k cep to w a n a p rzez ortodoksję, je s t bardzo zn an a, p op u larn a i szeroko roo zp o w szech n io n a . J e st ona raczej lu d o w y m w ie r z e n ie m n iż teo lo g iczn ą n au k ą. S u n n ici oczek u ją osoby, która
7 D. S. M a r g o l i o u t h , art. cyt., 337.
8 D. S. M a r g o l i o u t h , O n M a h d is a n d M a h d i s m , 221. * Por. P . H i 11 i, H i s t o r y of th e A r a b s , L on d on 1958. 10 D. B. M a c d o n a l d , art. c yt., 312.
prow ad zon a przez B oga p rzy jd zie n a ziem ię, aby o d n ow ić sp r a w ie d liw o ść , p rzyw rócić ró w n o ść i pokój. W islâ m ie szy ick im m a h d i jest ch a ra k tery zo w a n y jako n ieo m y ln a osoba. Idea ta p rzyp om in a d o k try n ę ta q l id , k tórej su n n iecy te o lo g o w ie bardzo się sp rzeciw ia li. O drzucali on i id eę c a łk o w iteg o p od p o rzą d k o w a n ia się k o n k retn ej osobie, jak to czy n ią sz y ic c y m u zu łm a n ie w z g lę d em im am a, czy też ch rześcija n ie w zg lęd em Isa (Jezusa). Jed n a k że su n n ici n a zy w a ją Jezu sa a l-M a sh ih a l-M u h tad i. O k reślen ie to n a w ią z u je w p ew n y m sen sie do id e i n ieo m y ln o ści. W lu d o w y c h w ierzen ia ch szy itó w m a h d i jest ta k że u w a ża n y za o sta tn ieg o in terp retatora ob ja w io n eg o P ra w a (S zari’at). W ed łu g n a u k i szy itó w , u k ry ty im am czy też im am za zasłon ą (a l - i m a m fi’1-
g h a y b a ) b ęd zie rząd ził św ia te m na m ocy b osk iego praw a, w ó w cza s gd y p rzy j
dzie i u k aże się św ia tu jako m a h d i.11 W is la m ie su n n ic k im d ok tryn a o m a h - dim , jako n ieo m y ln ej i b ezgrzeszn ej o sob ie z o sta ła w p row ad zon a przez F achra a d -D in ar-R a zieg o (zm. 1209), n a u czy ciela ze szk o ły m i ï t a z i l a 12. Idea ta z o sta ła jed n a k że odrzucona, p o n iew a ż w isla m ie su n n ick im n ieo m y ln o ść p rzy n a leży jed y n ie A lla ch o w i, p od czas gd y id ea b y cia b ezg rzeszn y m i bycia za ch o w a n y m p rzez B oga od b łęd u i grzech u je s t o gran iczon a ty lk o do pro rok ów . To w ła śn ie d la teg o su n n ici u w ażają m a h d ieg o za k a lifa , c z y li n a stęp cę M ahom eta. W ielu su n n ick ich m u zu łm a n ó w w ierzy , że m a h d i b ęd zie J e zu sem . U w a ża ją nadto, że Jezu s n ie p ow róci (raja’) n a z iem ię jako prorok, lecz, że zstą p i n a n ią (n u z u l), b y rząd zić św ia te m zg o d n ie z o b ja w io n y m p ra w em (s z a r i’at).
Inną w ażn ą różnicą p o m ięd zy p ogląd am i su n n itó w a sz y itó w jest to. że d la .szy ick ich m u zu łm a n ó w m a h d i to p o d sta w o w a i fu n d a m e n ta ln a treść esch a to lo g ii. Z d rugiej stron y su n n n iccy m u zu łm a n ie ch ociaż w ierzą .w e sc h a to lo g iczn e n a u k i o są d zie o sta teczn y m i zm a rtw y ch w sta n iu , to jed n ak u w a żają, że ó w o d n o w ic ie l (m u j a d d i d ) n iek o n ieczn ie m u si b y ć z w a n y m ah d im . W ła śn ie d la teg o n ie m a ja k ie jk o lw ie k w zm ia n k i teg o im ien ia w d ziele A l -
- D ż a m i ’ a s-sahih . S ły n n y teo lo g i filo z o f a l-G h a za li (zm. U l i ) n ie w sp o m in a
w sw o ich k sięg a ch m ah d iego, ch ociaż c zy n ił k ilk a n a śc ie o d n ie sie ń do D ajjala i id ei, że J ezu s go zabije. Isla m sk a ortod ok sja n ie za a k cep to w a ła o tw a r c ie d ok tryn y m a h d ieg o i jego d ziałań p rzy k oń cu czasów . N ie m n ie j trzeba p a m ięta ć, ż e w lu d o w y ch w ierzen ia ch su n n itó w p ogląd d o ty czą cy m u zu łm a ń sk ieg o m esja sza jest bardzo p o w szech n y i z a a k c e p to w a n y 13. P o m ięd zy su n - n ick im i m u zu łm a n a m i jest bardzo siln ie zak orzen ion a w iara, że m a h d i n ie m oże b yć k im ś in n y m n iż Jezu s. T en p ogląd w y p ły w a ł z tezy , że słow o m a h
d i m ogło b yć ró w n ież w y p ro w a d zo n e z w y ra zu m a h d (k ołysk a), a od n osiło
się do Jezu sa, k tó ry b y ł jed y n ą osobą w d ziejach lu d zk o ści m ó w ią cą ju ż w s w o jej k o ły sce, jak p isze o ty m Koran:
„W tedy ona w sk a za ła na nie. O ni p ow ied zieli:
J a k że b ęd ziem y p rzem aw iać
11 Por. H. A 1 g a r, T h e O p p o s it io n a l R ole t h e „ U l a m a ” in T w e n t i e t h - C e n
t u r y Iran, w: N. К e d d i e (red.), S chola rs, S a in t s an d Sufis. M u s lim R e lig io u s I n s tit u ti o n s s in c e 1500, B e r k e le y 1978, 221— 255; N . K e d d i e , T h e R o o ts o f t h e U l a m a P o w e r in Ir an, t a m ż e , 211— 229; por. też M. R. F i g u e r o a , I m a - m a h о a u to r id a d en los p r i m e r o s t i e m p o s del Is la m , E stiu d os. O rien ta les 9
(1974) nr 1— 2, 61— 82; H . T a b a t a b a i , S h i ’ite Is la m , H o u sto n 1979; F. P a r e j a, Is la m ologia , M adrid 1952— 1954, 717.
12 M. W a t t , I s la m i c P h i l o s o p h y an d T h e o lo g y , 58—71', H. S. N y b e r g,
A l - M u ’ta z ila , w : S h o r t e r E n c y c lo p a e d i a of Is la m , L eid en 1974, 421—427;
A . N a d e r , L e s y s t è m e p h il o s o p h i q u e d e s m u ’taz ila, p r e m i e r s p e n s e u r s de
l’Is la m , B eiru t 1956.
13 H. К о h n , M e s sia n ism , w : E n c y c lo p a e d i a o f th e S o c ia l S c ie n c e s IX —X 356— 363.
BIULETYN MISJOLOGICZNO-HELIGIOZNAWCZY 141
do kogoś, kto jest w k ołysce, do m ałego chłopca?
O n p ow ied ział:
Z apraw dę, ja jestem słu gą Boga! O n dał m i K sięg ę
i u czy n ił m n ie prorokiem . On m n ie b łogosław i, g d z ie k o lw ie k się zn ajduję.
On n ak azał m i m o d litw ę i jałm u żn ę — jak d łu go b ęd ę ż y ł —
i dobroć dla m ojej m atki. O n n ie u czy n ił m n ie
an i tyran em , a n i n ieszczęśliw y m . I pokój n a d e m ną
w dniu, k ied y będę um ierał,
w dniu, k ied y b ęd ę w sk rzeszo n y do życia. To jest Jezu s, sy n M arii,
sło w o P ra w d y , w k tó rą p o w ą tp ie w a ją ” (Sura 19, 29— 34). N ie m a zgody m ięd zy ró żn y m i szk o ła m i m u zu łm a ń sk im i i u g ru p o w a n ia m i co do zn ak ów , d zięk i k tó ry m m a h d i m ó g ł b y być rozpoznany. P om im o róż n y ch op in ii p o w szech n a je s t w iara, że jego im ien iem b ęd zie M ahom et, jego zaś p a try n o m ik u m A b u ’l-q a sim i że b ęd zie on n a leża ł do d om u P roroka. S u n n iccy m u zu łm a n ie w ierzą, że u k azan ie się m ah d iego b ęd zie tak ie, jak p oczątek , n arod zin y k ażd ego czło w ie k a . W yróżniać go b ęd zie od reszty lu d zi zlec o n a m u m isja ' o d n o w ien ia i p rzem ian y św ia ta . Z p u n k tu w id zen ia sz y i tów ,. m a h d i jest czło w ie k iem , k tó ry w sz e d ł w u k ry cie (g h a y b a ) i p on ow n ie p o ja w i się, ab y w y p e łn ić za d a n ie n a k a za n e p rzez A lla ch a . W edług sz y ic k ic h m u zu łm a n ó w p o n o w n ie p o ja w i się d w u n a sty im am , b y w y p e łn ić tę m esjań sk ą m isję. S zy ici u w a ża li, że b ęd zie nim m ahdi, k tó ry p r z y n ie sie od k u p ien ie i w o ln o ść u cisk a n y m . To w ła śn ie d latego o c z e k iw a n ie p o w ro tu d w u n a steg o im am a ze stan u u k ry cia do stan u ja w n o ści i r e a ln o śc i b yło fu n d a m en ta ln ą częścią d u ch ow ego ży c ia sz y itó w -d w u n a s to w c ó w . S p o d ziew a li się oni pow rotu d w u n astego im am a jako m ah d iego, k tó ry m ia ł zap oczątk ow ać erę m esja ń sk ą i d okonać r e a liz a c ji sp r a w ie d liw o śc i sp o łeczn ej. P okój i sp r a w ie d liw o ść m oże b yć w y p e łn io n a ty lk o w czasie p o n o w n eg o u ja w n ien ia się d w u n a steg o im am a u .
W ielu m u zu łm a n ó w w ierzy , że m a h d i b ęd zie jed n y m z p o to m k ó w Fatim y,- córk i P roroka. N a p o tw ierd zen ie tej id ei c y tu ją on i k ilk a n a ście h a d isó w . Ten p ogląd p od ziela ró w n ież h isto ry k Ibn K h ald u n . T w ierd zi on, że e sch a to lo g iczn e w ie r z e n ia w m ah d iego są sk o n cen tro w a n e na d w u d ziestu czterech tra d y cja ch , k tó re w ią żą się z id ea m i g ło szo n y m i przez Y am ad -D in a, Y a w m a l-Q iy a m a oraz z p ogląd am i n a tem a t o d n o w iciela . S zy iccy m u zu łm an ie bardzo często tw ierd zą, że ich p rzy w ó d cy n ie u m ierają, lecz p rzeb yw ają w stan ie u k rycia, z a sło n ięcia i czek ają na b o sk i rozk az pow potu do św ia ta . K ażd e u gru p o w a n ie w ierzy , że jeg o p rzyw ód ca p rzyb ęd zie p o n o w n ie jak o m ahdi, Z teg o p ow od u n ie m a zgod y m ięd zy ró żn y m i szy ick im i od ga łę z ie n ia m i co do osob y, k tóra sta n ie się m ahdim .
5. P o d sta w y ru ch ó w m a h d y sty czn y ch
P o d sta w ru ch ó w m a h d y sty czn y ch n a leży d o szu k iw a ć się w o k o liczn o ś ciach p o lity czn ej n ie p e w n o śc i i zagrożen ia, jak ró w n ież w czasach ek o n o m icz n ych , sp o łeczn y ch , m o ra ln y ch oraz teo lo g iczn y ch p rob lem ów . J ak o d ok tryn a m e sja n isty c z n a m ah d yzm jest w iarą w n a d ejście osob y, k tóra p o n o w n ie
14 H . A 1 g a r, dz. cyt., 232; por. też R. M a r i n -G u z m â n, El Islam . I d e o
u sta li rów n ość, pokój i sp r a w ie d liw o ść n a z i e m i i5. K ied y m u zu łm a n ie b y li u c is k a n i p rzez ich w ła d c ó w czy te ż p rzez n iem u zu łm a n ó w , d ok tryn a o p o ja w ie n iu się m ah d iego p rzy b iera ła n a s ile i zn aczen iu . W iązała się z n ad zieją, że m ah d i p row ad zon y p rzez A lla ch a i z jeg o pom ocą u sta n o w i p o n o w n ie pokój i rów n ość n a św ie c ie . To w ła ś n ie je s t pow od em , d laczego w m u zu łm a ń sk ich sp o łeczeń stw a ch w y ła n ia ły się w ciągu h isto r ii różn e ru ch y m ahdyzm u. L icz n e u gru p ow an ia m a h d y sty czn e za k ła d a ły w ła s n e m iasta, u sta n a w ia ły ok reś lo n e ok ręg i a d m in istra cy jn e, w a lc z y ły p rzeciw k o in n y m m u zu łm a ń sk im w ła d co m , sa m e zaś p o sia d a ły w ie lk ą lic z b ę z w o len n ik ó w . Z a w sze sp o d ziew a ły się p rzem ia n y n iesp ra w n o ści i u cisk u teg o św ia ta n a n o w y ś w ia t p e łe n r ó w n o ści i d obrobytu. T en n o w y ś w ia t n a sta n ie przy k o ń cu cza só w . B ardzo jest m o ż liw e , że jak o w y n ik w o je n d o m o w y ch w m u zu łm a ń sk im sp o łe c z e ń stw ie po śm ierci P roroka, id ea z ja w ie n ia się m a h d ie g o sta ła s ię zn a czn ie siln iejsza . N ic d ziw n ego, że n ie k tó r e z ty c h id ei, ro z w in ię te p rzez m u zu łm a n ó w na p o zio m ie w ie r z e ń lu d o w y ch , b y ły p o w ią za n e z m ię d z y p le m ie n n y m i czy m ię d z y - d y n a sty czn y m i, czy te ż w k o ń cu z p o lity c z n y m i n iep o ro zu m ien ia m i po śm ie r c i U tm a n a (O sm ana) w 656 r. P r zy czy n y k o n flik tó w w cza sie trzecieg o k a lifa któ ry p a n o w a ł w la ta c h 644— 656, są jed n ą z n a jw a ż n ie jsz y c h k w e s tii sp orn ych w e w czesn ej h isto r ii is la m u oraz jed n ą z g łó w n y c h p rzyczyn w zm o cn ien ia w w ierzen ia ch lu d o w y c h id e i m ah d iego 16. W strząs (fitna), w ob ec k tórego sta n ę ło isla m sk ie sp o łe c z e ń stw o w cza sie U tm an a n ie m oże b yć sp row ad zon y jed y n ie do jed n ej p rzy czy n y . K ie d y sk o ń czy ły się p o d b o je isla m u i przez p e w ie n czas n ie m o ż liw y m b y ło zd o b y w a n ie n o w y c h te r y to r ió w i lu d ó w , k ilk a n a śc ie p lem io n za m ierza ło dokonać p o lity czn eg o pod ziału . S p rzeciw i n ie z a d o w o le n ie w z r a sta ło w śró d n iea ra b sk ich m u zu łm a n ó w , ja k ró w n ie ż w śró d ty ch , k tórzy n ie n a le ż e li d o u g ru p o w a n ia zw a n eg o m u h ad żiru n a. N a le ż y p a m ięta ć, że p ie r w si czterej k a lifo w ie o b iera ln i, zw a n i k a lifa m i sp r a w ie d liw y m i lu b p r a w o w ie r n y m i (A bu B akr, U m ar, U tm a n i A li) b y li czło n k a m i teg o sa m eg o co P rorok p lem ien ia K u ra jszy tó w . O ni w ła śn ie u fo rm o w a li część u g ru p o w a n ia zw an ego m u h ad żiru n a, to je s t tych , k tórzy em ig ro w a li z M ek k i do M ed yn y. U gru p o w a n ie m u h ad żiru n a b y ło szczeg ó ln ie w a żn e, za p o czą tk o w a ło b o w ie m n o w y p od ział sp o łeczeń stw a m u zu łm a ń sk ieg o . U k sz ta łto w a ło n o w ą arystok rację. M uhadżiruna o p a rli jed n a k że sw ó j p restiż, zg o d n ie z za ło że n ia m i u sta lo n y m i w M ed yn ie, n ie na b o g a c tw ie i szla ch cie, le c z n a w ie r z e i pob ożn ości. S p o
łe c z n y sta tu s d an ej o so b y i jej p r z y w ile je z a le ż a ły od czasu, k ie d y ona p rzy jęła islam . D la teg o ci, k tórzy p ie r w si za a k cep to w a li r e lig ię głoszon ą p rzez M ah o m eta, z a jm o w a li w y ższą p o zy cję od ty ch , k tórzy n a w r ó c ili się p ó ź n ie j 1-7. W raz z rea liza cją te j id e i w m u zu łm a ń sk im sp o łe c z e ń stw ie w z ię ła górę now a elita . W szy stk ie te w e w n ę tr z n e p ro b lem y i za m ia ry p e w n y c h gru p do o d d zielen ia się od m u zu łm a ń sk iej w sp ó ln o ty w e w c z e sn y m isla m ie b y ły p o w o d em coraz siln ie jsz e g o w zra sta n ia id ei m ah d iego. M ah d i m ia ł o d n ow ić sp o łe c z n y i p o lity czn y p orząd ek isla m u u sta lo n y p r i e z M ahom eta. P od ob n ie w sy tu a c ja c h p o lity c z n y c h czy ek o n o m iczn y ch k r y z y só w id ea , że p o ja w i się
15 O ru ch ach m esja n isty c z n y c h i p rzyczyn ach ich p o w sta w a n ia por. C. W. E m m e t , M essia h, w : » E ncyclo paedia of R e li g io n a n d E th ics V III 576—587; E. H o b s b a w m , R e b e l d e s P r i m i t i v o s , B a rcelo n a 1974; V. L a n t e r n a r i,
T h e R e lig io n s o f t h e O p p r e s s e d . A S t u d y of M o d e r n M es sia n ic C u lt u s, N ew
Y ork 1965; I. I. M a t t u c k , El p e n s a m e n t o d e los p r o f e ta s , M ex ico 1971; M. I. P. d e Q u e i г о z, H is t o r ia у etn o lo g ia d e los m o v i m e n t o s m esian icos, M exico 1978; R. R. R e u t h e r, El reino d e los e x t r e m i s t a s , la e x p e r i e n d a
Occidental d e la e s p e r a n z a m e s sia n ic a , B u en o s A ires 1971; M. W e b e r , Eco- n o m i a y S o c ie d a d , M exico 1956; t e n ż e , A n c i e n t J u d a is m , Illin o is 1952;
P. W o r s ł e y , T h e T r u m p e t S h a ll S ou n d. A S t u d y o f C argo C u lt s in M e l a n e
sia, N e w Y ork 1970.
11 O . C a h e n , El Is la m , M adrid 1972, 22. 17 M. R. F i g u e r o a, dz. cyt., 61— 82.
!["Nowojorski dramat Lechonia", Edward Krasiński, "Dialog" nr 2 (1985) : [recenzja]]()