Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej

Kazimierz Denek

Komunikacja w procesie edukacji

wczesnoszkolnej

Nauczyciel i Szkoła 1 (6), 63-75

1999

Kazimierz Denek

Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej

C yw ilizacja przełomu XX i X X I wieku staw ia wym óg młodemu pokoleniu posiadania wysoko rozwiniętej umiejętności komunikacji oraz kooperacji społecznej, jak i um iejętności rozw iązyw ania konfliktów na drodze dem okratycznych nego­ cjacji. W ym aga on odchodzenia od tradycyjnego modelu edukacji wczesnoszkolnej, reprodukującego wiedzę, ku kom unikatyw nem u nauczaniu i uczeniu się prope- deutycznem u.1

Pod pojęciem kom unikacji będziemy rozum ieć „zdolność posługiw ania się językiem zarówno w sposób skuteczny, ja k i dostosowany do sytuacji ze względu na oczekiwania, jakie ma rozmówca, wobec słuchacza, cele jakie sobie staw ia mów ca, konwencjonalne reguły użycia języka”.2

K om unikacja szczególnego znaczenia nabiera w edukacji w czesnoszkolnej. Spotykana przez uczestników procesu nauczania i wychowania na szczeblu prope- deutycznym rzeczywistość jest wielopłaszczyznowym konstruktem. Pomiędzy jego elem entam i zachodzi wymiana. M a też miejsce interakcja. Im m anentnym skład­ nikiem rzeczywistości jest edukacja wczesnoszkolna. Podobnie ja k rzeczywistość, m a ona charakter wieloaspektowy i wielowymiarowy. Stąd zachodzi potrzeba wielu sposobów jej widzenia i wyrażania. Dlatego wskazana jest realizacja treści w drodze dydaktyki dialogu, nauczania w ychowującego3 i wielostronnego·1 kształcenia. To ostatnie bazując na metodach: podających, problemowych, eksponujących i prak ­ tycznych wywołuje adekwatne dla nich drogi uczenia się, takie jak: przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie.

P rzestrzeg an ie w procesie kształcenia i w ychow ania ty ch podstaw ow ych wskazań dydaktycznych przyczyni się do tego, że edukacja wczesnoszkolna będzie dla jej uczestników komunikacyjna. Orientacja na komunikację stanowi dla edukacji

1 A. Sander, S zko ła a w spółczesność — ku ko m unikatyw nem u m o d elo w i ed u ka c ji, „N ow a Szkoła” 1998, nr 5.

: G .W . Shugar, M . Sm oczyńska (red .), B a d a n ia n a d rozw ojem ję z y k a d zie c k a , W arszaw a 1980.

1 M . Śnieżyński, N auczanie w ychow ujące, K raków 1995; M . Śnieżyński, Z a rys d yd a ktyki

d ia lo g u , K raków 1997.

( C z. K u p isic w ic z , P o d sta w y d y d a k ty k i, W arszaw a 1996; W. O ko ń , W p ro w a d ze n ie do

6 4 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999

wczesnoszkolnej właściwość na równi ważną. Tak ja k cele, treści, zasady, metody, form y i środki nauczania wychowującego. M a ona umożliwić dziecku: dostrzeżenie zmian, ich zrozumienie i aktywne kształtowanie; wgląd „pod powierzchnię” zjawisk; ujęcie treści kształcen ia w w ym iarze przeszłości; teraźniejszości i przyszłości; dostrzeżenie związków systemowych między problemami, stwarzanie możliwości do samodzielności w działaniu i ustawicznego sam okształcenia.5

E dukacja wczesnoszkolna jest niemożliwa bez kom unikowania się jej uczest­ ników (porozum iewania się podmiotowo i partnersko traktujących siebie, nauczy­ cieli i uczniów w procesie kształcenia). Zapew nia j ą język6, obraz i gest.

G warancję komunikatywności uczestników procesu kształcenia stanowi prze­ strzeganie przez nich roszczeń ważnościowych, które mówiący w ysuw ają wobec siebie. Są nimi: zrozum iałość, praw dziw ość, słuszność i szczerość w ypow iedzi.

T raktuje się je jako uniwersalne kryteria działań w sferze mowy i gw aranta jej wiarygodności. Zostały one wyszczególnione przez J . H a b e rm a s a w teorii racjo­ nalnego działania komunikacyjnego.1

W przeciwieństwie do opisowego charakteru języka w badaniach jakościowych, w poszukiw aniach o charakterze ilościowym posługujem y się nim w kategoriach wielkości, gęstości i częstości. Jako przykład m ogą służyć cechy konstytutyw ne testó w pedagogicznych. W śród w ielu z nich w ym ienia się ich: obiektyw ność, rzetelność, trafność, niezawodność, diagnostyczność, prognostyczność, czułość, norm alizację i użyteczność.8

1. Funkcje języka w procesie edukacji wczesnoszkolnej

Powstaje pytanie dlaczego J . H aberm as skoncentrował się na języku? Praw do­ podobnie uczynił tak dlatego, ponieważ język jest niezbędnym elementem kom u­ nikacji koniecznej dla skutecznego koordynow ania w ykonyw anych przez sp o ­ łeczeństw o działań. Odnosi się to w całej rozciągłości do spraw ow anych przez nauczycieli i uczniów w procesie nauczania i uczenia wczesnoszkolnego funkcji, czynności i zadań. Język w tym procesie stanowi medium, które jest niezbędne dla uzyskania porozumienia pomiędzy jego uczestnikami. Jest on równocześnie jednym

5 A. Sander, S zko ła a w sp ółczesność — ku kom unikatyw nem u m o d elo w i e d u k a c ji, „N ow a Szkoła” 1998, nr 5.

6 W. K o js, R. M ró zek (r e d .), K o m u n ika c ja , d ia lo g , e d u k a c ja , C ieszy n 19 9 8 , cz. І і II; R. M rózek (red.), K ultura, ję z y k i ed u ka cja , Wyd. UŚ1., K atow ice 1998.

’ G . Evert, H aberm as i edukacja, [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne d ysku rsy, Toruń 1993, cz. III; J. H aberm as, Teoria i p r a k ty k a , W arszawa 19 8 3 ;H . K w iatkow ska, Edukacja n a u c zy c ie li, W arszaw a 1997.

Kazimierz Denek — Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej 65

z w arunków efektyw ności procesu nauczania i uczenia się9, o partego n a ja sn o określonych w artościach i celach.10

R. Jak o b so n sformułował sześć funkcji języka. Chodzi o funkcję: odniesienia (przedstaw ieniow ą), em otyw ną (em ocjonalno-oceniającą), apelu (konatyw ną), poetycką (estetyczną), fatyczną i m etajęzykową." O kreślają one stosunki zacho­ dzące między uczestnikami procesu kształcenia.

F u n k c ja o d n ie s ie n ia czyli przedstaw ieniow a, tkw i u p odstaw w szelkiego porozum iew ania się. Język pełni tę funkcję gdy nauczyciel przekazuje treści dydak­ tyczne praw dziw e, pełne, obiektyw ne, spraw dzalne z innych źródeł. F u n k c ja em o ty w n a języka przypom ina edukatorowi, że charakter przekazyw anych przez niego treści dydaktycznych w ymaga rozważnego, odpowiedzialnego odw oływ ania się do wartościowania, ocen (funkcja oceniająca) i ekspresji (funkcja emocjonalna). F u n k c ja a p e lu zw raca uw agę, że kom unikację m iędzy uczestnikam i procesu edukacji w czesnoszkolnej trzeba tak zorganizow ać i posłużyć się w niej a rg u ­ mentami, żeby stala się celowa, zamierzona i zorientowana na osiąganie planowych efektów i pożądane zmiany w uczniach. W procesie kształcenia w ystępują treści w formie poleceń i zadań. Pełnią one funkcję apelu. M ogą to być apele kształtujące postawy uczniów (np. Uważaj! Pomyśl! Zastanów się! Nie pal! Nie kłam!). Apelując do uczniów odwołujemy się do ich wiedzy, inteligencji i uczuć. F u n k c ja faty czn a w iąże się z potw ierdzeniem , podtrzymaniem lub przerwaniem łączności między uczestnikami procesu kształcenia na poziomie propedeutycznym. Zw raca ona uwagę na potrzebę sprzężenia zwrotnego między nimi i potrzebę dostosow ywania przez nauczyciela treści, tempa, metod, form i środków ich przekazu do percepcji ucznia. F u n k c ja p o e ty c k a (estetyczna) zw raca uw agę nauczycielow i na konieczność w yrażania swych myśli w nienagannej, pięknej polszczyźnie. F u n k cja m etajęzy ­ kow a podpow iada nauczycielowi niezbędność posługiw ania się takim językiem , żeby był on zrozumiały nie tylko przez niego, lecz przede wszystkim przez uczniów. W ym aga to definiow ania pojęć i elim inacji z języka redundacji i szumów', zbyt cichego i niewyraźnego mówienia, nadm iernego posługiw ania się słow nictw em wyszukanym i specjalistycznym.

Znajom ość i konsekwentne respektowanie funkcji języka obowiązuje zarówno nauczycieli ja k i uczniów. Ci pierwsi, jeżeli przestrzegają tych funkcji ję z y k a 12 w trakcie przekazyw ania treści kształcenia, m ogą oczekiw ać na efektyw ną ich recepcję po stronie uczniów.

’ K. D enek, E fektyw ność pro cesu kszta łcen ia , [w:J M. S inica (re d .), T eoretyczno-m etodo-

lo g iczn e p o d sta w y badań n a d efektyw nością kszta łcen ia p o lo n isty czn e g o , Z ielona G óra 1993.

10 K. D enek, W artości i cele edukacji szkolnej, Poznań-Toruń 1994. " P. G uiraud, Sem io lo g ia , Warszawa 1974.

L! J. S k rzy p czak , N iektó re a s p e k ty d o b o m i p r ze k a zu in fo rm a c ji w p r o c e s ie k sz ta łc e n ia

66

Nie należy przeceniać środków dydaktycznych w edukacji wczesnoszkolnej. Nie wolno zapominać, że n ieraz, jedno słowo warte jest tysiąca obrazów” . Dzieje się tak dlatego — ja k słusznie zauw aża J.S . B ru n e r, że język służy wielu celom i przem a­ w ia różnymi głosami. Najbardziej zdumiewające jest w nim to, że potrafi jednocześ­ nie: informować, opisywać, poetyzować, rozkazywać, tworzyć piękno i w yjaśniać.13

2. Moc oddziaływania języka na sferę emocjonalną uczestników

edukacji wczesnoszkolnej

O dwołajmy się do literatury, która służy odkrywaniu wartości, języka. M ów iła o nim z ogrom ną w rażliw ością i głęboką m ądrością. D ostarczała najpełniejszej w iedzy o języku. N ie w nikając w historyczny przegląd osiągnięć poezji i prozy w tym zakresie, przytoczym y niektóre w ersety wierszy. W sk azu ją one na m oc oddziaływania języka w sferze emocjonalnej uczestników edukacji wczesnoszkolnej.

Już M . Rey w utworze Do lego, co czytał, pisał:

„A niechaj narody w żdy postronni znają, iż P olacy nie gęsi, iż sw ój ję z y k m ają ”.

K . B ro d ziń sk i w Ż a l za p o lskim językiem przyrów nuje język do „ złotego

pom nika Lecha ” i stwierdza „ Świadek przodków swobody, ich przekaz wieczysty ”.

A. D unin B orkow ski w Parafiańszczyźnie. Szczerość wielkiego świata mówi:

„N iezaprzeczoną je s t prawdą, że m yśleć w jednym tylko m ożna ję z y k u ”.

T. Boy Ż eleński w Pieśni o mowie naszej mówi:

„Język naszym skarbem świętym, Nie igraszką obojętną;

Nie krwią, ale atramentem Bije dzisiaj ludów tętno... ”

N astępnie dodaje:

„Jaki ję z y k — taki naród".

Nieczęsto w ustach uczestników procesu kształcenia w naszych szkołach piękna polska mowa, jej rytm i kadencja przypom inają poloneza i m azura. Wielu z nich grzeszy nieporadnością językow ą, nie opanowało w należytym stopniu sprawności, popraw ności językowej, które stanowią istotę kultury pedagogicznej uczestników procesu kształcenia.

Kazimierz Denek — Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej 6 7

W ielu nauczycieli pozostaje nielaskawymi dla marzeń J . Słow ackiego, który w piątej pieśni Beniowskiego pragnął:

„... aby ję z y k giętki

P ow iedział wszystko, co pom yśli głowa; A czasem b ył j a k p iorun jasny, prędki,

A czasem sm utny ja k o pieśń stepowa, A czasem ja k o skarga nim fy miętki,

A czasem p iękn y j a k aniołów mowa... A by przeleciał wszystko ducha skrzydłem. Strofa winna być taktem, nie wędzidłem ".

Podobnie L. S ta ff w wierszu Ars po etica wyraził życzenia:

„ ln ie c h wiersz, co ze strun się toczy, Będzie, przybraw szy rytm i dźwięki, Tak ja s n y j a k spojrzenie w oczy I p ro sty j a k podanie ręki ".

N atom iast J . Tuwim w Kwiatach polskich domagał się:

„A nade wszystko słowom naszym, Zm ienionym chytrze p rzez krętaczy Jedyność przyw rócić i prawdziwość: N iech praw o zawsze praw o znaczy, A sprawiedliwość — sprawiedliwość ”.

Trudno dziwić się T. Różewiczow i, który w wierszu O calony stwierdza: „ To są nazw y p u ste i jednoznaczne:

człow iek i zwierzę m iłość i nienawiść wróg i przyjaciel ciem ność i światło ”.

Jednocześnie przyznaje, że szuka: „ (...) nauczyciela i m istrza

niech przywróci mi wzrok sluch i mowę niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia niech oddzieli św iatło od ciemności. "

Jakże trafnie o języku w edukacji wyraził się J. K o rczak , który pisał:

„ B łąd w mowie, to tłusta plam a i brzydka

68

na fo to g ra fii matki, którą kochasz

to j a k niestarannie przyszyta lata na ubraniu, w którym idziesz w gościną.

Źle m ówić lub pisać,

to znaczy krzywdzić swoją mową tych wszystkich, którzy j ą budowali ".

Tak ja k kropla dziegciu zniszczy najw spanialszą beczkę miodu, podobnie czar najpiękniejszego tekstu może prysnąć wskutek jednego potknięcia.

Ignorowanie języka przez uczestników edukacji wczesnoszkolnej grozi zakłóce­ niami jego oddziaływ ania na sferę poznawczą, w olicjonalną i psychom otoryczną uczniów. N iw eczy w ysiłki nauczycieli i uczniów na rzecz efektyw nej edukacji wczesnoszkolnej.

W arto w tym m iejscu przytoczyć w ym ow ną k o n statację E . S k o tn ic k ie j- Illasiew icz, która pisze: „Jedną z oznak kryzysu tożsamości społeczeństwa polskiego la t dziew ięćdziesiątych je s t osłabienie woli i zdolności transm isji kulturow ego dziedzictw a oraz u trata poczucia odpow iedzialności za jeg o przekazyw anie” . H Do tego dziedzictwa należy w pierwszym rzędzie język polski.

3. Najtrudniej uleczalne okaleczenia

Jedną z najbardziej widocznych szkód dokonanych przez reżymy totalitarne jest depraw acja języka. W yraża się ona w zagubieniu sensu słów. Bywa ono: „...zimne,

gorące, mile, serdeczne, albo krzywdzące, cienkie lub grube, cieple lub chłodne, ciche lub głośne, modne, niem odne... M oże być szczere, piękne lub ładne, surowe, twarde, ostre, szkaradne, krewkie, spokojne, wesołe, sm utne, śm iałe, zuchwałe, straszne, okrutne... Bywają także słowa życzliwe, dobre i proste, złe i złośliw e, mocne, złowrogie, straszne, nikczemne, czcze, lekkomyślne, puste, daremne, gładkie lub szorstkie, niezręczne, zręczne... ”. W tej sytuacji trzeba uzm ysław iać nauczy­

cielom , a zw łaszcza dzieciom i młodzieży znaczenie w yrazów i ich związków, ocenianie i hierarchizowanie słów. Stąd „ wspólne przekonanie o potrzebie przyw ró­

cenia słowom znaczeń, a wartościom praw a do istn ie n ia ".'5

C .K . N orw id w traktacie poetyckim lizecz o wolności słowa pisał:

„ I g d y wciąż wszyscy mówią, mało kto się spyta, Jaki też je s t CEL-SŁOW A... ja k? słowo się czyta... "

14 E. Skotnicka-Illasicw icz, P ow rót do Europy czy d roga w n iezn a n e? E u ropejskie d ylem aty

P olaków , W arszaw a 1997.

15 J. K ieniew icz, A rles liberales i perspektyw a reform y edukacyjnej, „Tygodnik Pow szechny” 1988, n r 5.

Kozimierz Denek — Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej 69

O lbrzym ie szkody w języku państw świętujących w 1989 roku „Jesień N aro ­ dów ” spow odow ał faszyzm i komunizm. Pierwszy dokonał niebyw ałego spusto­ szenia w całej Europie, „ Co dzień bowiem docierały do społeczeństw a setki ton

zadrukowanego papieru ze słowam i zemsty, nienawiści, kłamstwa. K łam stwo stało się tak zuchwałe i tak nikczemne, że miało się wrażenie, ja k b y przem aw iało j u ż nie do sp o łeczn o ści ludzkiej, ale do roju owadów, p o zb a w io n ych są d u i pa m ięci. W diabelskim tyglu wypaczono, wynaturzono ję z y k ludzki. Rzeczom odejm ow ano ich nazwy, a nazwom treść. M nóstw o niedorzecznych i przewrotnych p o ję ć weszło do idei, słó w i czynów lu d zi za jm u ją cych się p o lityką , do k s ią ż e k u czo n ych i literatów, do p ra sy i m owy potocznej. Były one niesłychanie zaraźliwe, ulegało im wielu takich, co bynajm niej nie wyznaw ali poglądów fa szysto w skich . J e d n i przyjm ow ali j e tak, ja k się odbiera obiegowe kom unały — z lenistwa, drudzy nie um ieli się ich ustrzec z braku kontroli n a d sobą [...]” '6

Ponadto „ zniepraw ionopew ien zespól nazw ogólnych, słów abstrakcyjnych,

pow szechników — takich, ja k : człowiek, lud, wolność, ludzkość, szczęście, socja­ lizm, pokój, spraw iedliw ość (a także ich zaprzeczenia), oderw aw szy j e z za m ie­ rzoną brutalnością o d ich sensu zwyczajowego ” .17

W PRL „ m yśl i słowo służyły do spodlenia człowieka. Słowo przesta ło być

narzędziem ducha. Zagubiło się nieraz do cna znaczenie slow, albowiem wystarczał zg iełk i krzyk. Dobre stare słowa, tak pew ne i solidne, ci wierni towarzysze ducha europejskiego na drodze postępu, wyrazu uczucia, mocne i szczere opuściły nas, zostawiając pole opętanej hołocie — słówkom z rynsztoku albo produktom miałkich m ó zg ó w " .18

W raz z otwarciem się Polski na państwa należące do Unii Europejskiej pojawiły się tow ary i urządzenia nie mające polskich odpowiedników. Zaczęły pow staw ać firmy, będące filiami zachodnich przedsiębiorstw Pojawiły się nowe zawody. W raz z nimi zaczęło masowo przenikać do naszego języka słownictwo angielskie (joint venture, leasing, public relations, lockout, dealer). Zdaniem J . M iodka wejście tych term inów do języka polskiego je st nieuchronne, gdyż funkcjonują one w całym zintegrowanym świecie.

W naszym kraju ciągle t w a „now om ow a” w znaczeniu ja k ie je j nadal G. O rw ell. Jest to „jedno z najgroźniejszych i najbardziej trwałych, najtrudniej

uleczalnych okaleczeń społeczeństwa, który wszak ogarnia wszystko, co m am y i co chcem y budować. I tak okaleczonym, zainfekowanym językiem mówi nadal na co d zień m nóstw o w alczących z resztkam i kom unizm u dziennikarzy, nauczycieli, oficerów, kaznodziejów, postów, senatorów [...]. Bakcyl nowom owy żyje i

fitnkcjo-“ Z przem ów ienia J. Parandow skiego na zakończenie pierwszego po drugiej w ojnie światow ej K ongresu P E N -C lubów w Sztokholm ie ( Podróże literackie, W roclaw 1968).

17 A. Wat, Ś w ia t na h aku i p o d kluczem , Warszawa 1991.

70 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999

nuje, tyle że — j a k to bywa z bakcylam i i wirusami — p rzeszed ł m utacją i p rzysto ­ so w a ł się do nowych warunków ”. 19

Głównym zagrożeniem dla potocznej polszczyzny, poza przenikaniem do niej słów z języ k a angielskiego, są zapożyczenia znaczeniowe. S ą to w yrazy, które brzm ią tak, jakby od dawna były w języku polskim, gdy tym czasem są one przejęte z języ k a angielskiego. Przykładowo zw rot „dokładnie tak ”, to angielskie exactly zam iast „w łaśnie ta k ”.

Jak trafnie zauw aża S. W yspiański w Weselu:

„ Wina ojca idzie w syna; niegodnych synowie niegodni; ten przeklina, ów przeklina — ró d pam ięta, brat pam ięta, kto te poza kła d a ł pęta... ”

Odnosi się to zw łaszcza do potocznego języka, którym posługuje się polskie społeczeństwo. Staje się on równocześnie coraz bardziej wulgarny, coraz częściej słychać polską „łacinę” z ust ludzi uważających się za kulturalnych. D aje ona znać 0 sobie w środkach kom unikacji publicznej. „K ró lu je” na ulicach, stadionach sportowych. M ożna j ą usłyszeć nawet przed kościołami po Mszy św.

O dnosi się w rażenie, że w ulgarne słow nictw o stało się czym ś norm alnym w życiu publicznym naszych rodaków. Czy tak być musi, czy musimy tego słuchać? Przecież wielu z nas ten język nie odpowiada. A jednak z reguły boim y się takiem u „ k raso m ó w cy ” zw rócić uw agę na niestosow ny język. W arto p rzypom nieć, że zgodnie z K odeksem W ykroczeń posługiwanie się słowam i nieprzyzwoitym i w miejscach publicznych jest karalne grzyw ną do 1500 zł.

Z astanaw ia fakt, że tem at przeciwdziałania wulgaryzmowi językow em u zaj­ muje tak m ało miejsca w mass mediach. N ie porusza się go w rozmowach z dziećmi 1 młodzieżą. Tymczasem w korytarzach i na boiskach wielu szkół, organizowanych przez nie wycieczkach słyszy się w ulgarne słowa, na które nauczyciele nie reagują. W tro sc e o kulturę ję z y k a polskiego my wszyscy nie możem y być obojętni na pogłębiający się wulgaryzm. Szczególny obowiązek w tym zakresie spoczyw a na rodzicach, nauczycielach, księżach, dziennikarzach prasy, radia i telewizji, pracow ­ nikach kultury i stróżach prawa.

Trzeba podjąć zaproponow aną przez redaktora „Naszego Dziennika” ogólno­ polską, zm asow aną akcję „dość wulgarnego słownictwa”. Niech każdy głos stanie się cegiełką w murze przeciw kaleczeniu języka naszych ojców.20 M a rację Czytelnik tej gazety, który proponuje wprowadzenie na lam ach prasy stałych kącików po­ prawnej polszczyzny: „ [by ludzie mówili: lepszy rydz, niż nic, a nie lepszy rydz, ja k

19 S. B albus, P ow tórka z now om ow y, „Tygodnik Pow szechny” 1991, n r 47.

Kazimierz Denek — Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej 71

nic, albo lep szy ten j a k tam ten (!)], oraz by stw orzyć tamą p o to k o w i w yrazów obcych, które coraz bardziej zniekształcają i o szpecająjęzyk po lski czyniąc z niego nib y esperanto. Skutkiem tego nasz ję z y k ojczysty je s t okaleczony i niezrozumiały, a często prow adzi do nieporozumień. N ie każdy bowiem wie, co znaczy unitarny, kom plem entarny lub casus. O d kilkudziesięciu lat mówimy codziennie „prognoza” pogody, a nie zapowiedź pogody; ciepłotę najwyższą zastąpiła tem peratura m aksy­ malna, a najm niejszą — minimalna. G dy je s t piękna pogoda, to nie je ste m za d o ­ wolony, tylko usatysfakcjonow any. Z a m ia st zg o d y j e s t consensus, a je d n o ś ć i zjednoczenie zastąpiła „ Unia", oświatę — edukacja, zaś oczarowanie i zachw yt — fa scyn a cja (germ.) K to był kiedyś pospolitym — dziś je s t popularnym , a w spół­ czesny, lub bieżący, to — aktualny Ud. Ja k dawniej łacina, potem francuski, tak dziś w dziera się natrętnie do naszego ję zy k a cały p o to k w yrazów anglosaskich tzw. „ ingów ” i „ endów ", np. dancing, doping, holding, leasing, miting, parking, ring, w eeken d i setki innych, zaśm iecających n a sz ję z y k p o lski. W iadom o p rzecież, że ję z y k w słowie mówionym i pisanym je s t podw aliną bytu każdego narodu. G dy u p a d a k u ltu ra narodu i za n ika ję z y k ojczysty, w tedy n a ró d g u b i się w tłum ie ob cojęzycznym ja k o p aństw o i społeczeństw o o w łasnej tożsam ości i p rze sta je is tn ie ć ”.21

Plugawienie mowy m a swe źródło w ogólnym upadku kultury. Początek „plu- gaw ości” mowie ojczystej dal wielce dla niej zasłużony M . Rej z Nagłowic. Znaleźć je m ożna w jeg o A p o fteg m a ta : O w szech steczn o ści a o nied b a ło ści, P y szn y

a pokorny; Kupiec. Prologus seu A rgum entum . В. B rzeziński w Jędrnej m owie

pisze ja k się przeklina w dom u, szkole, w ojsku, lesie. B ierze jed n ak w obronę rubasznego poetę z Nagłow ic konkludując:

„ Owszem, m ówił Rej

w tym sensie —

z tego nawet u nas słynie — Że «Polacy to nie gęsi»... Ale p rzecież też nie św inie!"

M . W ańkow icz porównywał język do rzeki, która zbiera w sobie wszystkie nie­ czystości, a przy ujściu znów czystej, dzięki wewnętrznym siłom samooczyszcza- jącym. W spółcześni językoznawcy nie wierzą w skuteczność metod ekologicznych. Opracowali projekt Ustawy o języku polskim, która od dłuższego czasu czeka na uchwalenie w Sejmie. Nie przestrzegający jej będą karani.

E d u k acja, zw łaszcza w czesnoszkolna, to także proces chronienia, zach o ­ w yw ania tradycji, sposób utrzym yw ania dziedzictwa. Sw oistość, oryginalność,

72 Nauczyciel i Szkoła 1 (ó) 1 999

specyfika narodowa, regionalna, są istotnymi składnikami tak określonej edukacji. P o d staw o w ą w arto ścią ich je s t język. D latego co raz w iększe zainteresow anie edukacji językiem jak o środkiem usprawnienia kom unikacji, a zarazem źródłem doskonalenia procesów poznawczych.

Język, zwłaszcza wzbogacony o barwę i tonację głosu, w yraz twarzy, milczenie, zadum ę, sugestywne gesty — potrafi zaspokoić wszystkie nasze potrzeby w dzie­ dzinie w yrażania myśli i uczuć. Pozw ala w ywoływać śmiech i łzy, budzić gniew i litość, m iłość i nienaw iść, strach i poczucie bezpieczeństw a, dum ę i w styd, zniechęcenie i am bicję. W iększość tego, co wiemy o świecie, poznaliśm y dzięki niemu. Czyni to wtedy, gdy umiemy się nim skutecznie posługiw ać.22

4. Przenikanie nowomowy do edukacji i troska jej o język

N ietrudno zauw ażyć, że now om ow a i język potoczny g o szczą na co dzień w szkołach. I tutaj szerzy się dziwna moda na język prymitywny, niechlujny, a nawet obsceniczny i wulgarny. Pełno w nim pornofem inizm ów , pustych znaczeni owo w yrazów, jak: praw da, wiesz, nie, w łaśnie, rozumiesz, dokładnie, dokładnie tak itp. Z apom ina się, że istnieją granice, których nie należy przekraczać w posługiw aniu się językiem jako narzędziem komunikacji. Wyznaczone zostały one przez norm y kulturow e, w ychow anie i dobry gust. O dopuszczalności i niedopuszczalności składników języka w mowie i piśmie decyduje konwencja. Umowność nie jest jednak tożsam a z dowolnością. Dowolność języka ogranicza jego popraw ność, w artości estetyczne, etyczne normy obyczajowe.23

N ow om ow a przeszkadza w przekazywaniu treści z dziedziny edukacji. Z nie­ kształca je. W yraża też pozorne działania. Zakłóca komunikację uczestników pro­ cesu kształcenia na szczeblu propedeutycznym. Stanowi zagrożenie dla dem okra­ tyzow ania się edukacji.24 Dzieje się to też przy udziale nauczycieli, od przedszkola, przez szkolę podstaw ow ą i średnią po uczelnię cyw ilną i w ojskową. Odnosi się wrażenie, że nasz piękny język ojczysty — mowa narodowych wieszczy podziela los skwerów, parków i lasów. Jest coraz bardziej zaśmiecany, tyle że słowami. S ą one nieporadne, prostackie, m ało kom unikatyw ne. Z d arza się, że uczniow ie szkól podstawowych i średnich używają słów nieprzyzwoitych, bezwstydnych, budzących w stręt i odrazę. Język literacki określa to zjawisko jak o plugawość.

72 W. P isarek, Słow a m ięd zy lu d źm i, W arszawa 1986.

23 S. B ąba, B. W alczak, Na końcu ję zy k a , W arszaw a-Poznań 1992; J. M iodek, Rzecz o ję zy k u , W roclaw 1983; H. Zgólkow a (red.), Język zwierciadłem kultury czyli n asza codzienna p o lszczyzn a , Poznań 1988.

M K. D enek, O n ow y kszta łt edukacji, Toruń 1998; Z. K w ieciński (red .), N ieobecne d ysku rsy, Toruń 1991, cz. I.

Kazimierz Denek — Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej 7 3

Język je s t istotnym składnikiem edukacji. Każdy z nas zobow iązany je st do kultury języka. K ultura języka to czynny stosunek do niego w yrażający się w św ia­ domej dyspozycji umysłowej. Składają się na nią znajomość norm gram atycznych, obow iązujących kryteriów poprawnościowych oraz nawyk ich stosow ania w prak ­ tyce. K u ltu ra języ k a to zw alczanie błędów w użyciu w yrazów w ich odm ianie, składni, w ym ow ie i pisowni. W yróżnia się błędy: stylistyczne, frazeologiczne, składniowe, gram atyczne, leksykalne, fonetyczne, interpunkcyjne, ortograficzne.

G rzecham i m ow y nauczycieli przekazujących treści edukacyjne są: p reten­ sjonalność i rozwlekłość wypowiedzi, nadużywanie niektórych w yrazów i zwrotów, zbędne zapożyczenia, błędy w składni i odmianie, niepopraw na w ym ow a, w yko­ lejenie pisowni i przestankowania.

D la uzdrowienia współczesnej cywilizacji zdaniem R. W eavera niezbędna jest rehabilitacja języka, jako istotnego narzędzia komunikacji. Tymczasem jest on niszczo­ ny i rozbijany przez „współczesnych wyznawców nominalizmu”. Semantycy kwestio­ nują zdolność języka do wyrażania zmieniającej się rzeczywistości. N ie uznają pojęć ogólnych. S ą one dla nich halucynacjam i. B oją się m owy w artościującej, ja k ą posiada język. S tarają się wyrugować, zneutralizować w imię rzekomej obiektyw­ ności języka, dopasowywania go do „rzeczywistego” świata. Taki „zneutralizowany” język m iałby chronić ludzi przed nietolerancją, burzliwymi sporam i św iatopoglą­ dowymi, przed „zwalczaniem się nawzajem w sprawach rzeczy nie istniejących ” . Tymczasem według R . W eavera takie posunięcie usunęłoby z języka jego rdzeń, słowa przestałyby cokolwiek znaczyć. Natomiast człowiek cokolwiek by rozum iał.25 R ehabilitacja języka należy do podstawowych zadań szkoły. W niej uczniowie n abyw ają um iejętności mówienia, czytania, pisania. T rzeba zadbać, żeby język w procesie kształcenia zapewniał porozumiewanie się i był środkiem uczenia się.26 S koro język je s t głów nym środkiem w zajem nej kom unikacji uczestników procesu kształcenia, to dbałość o jego popraw ność należy do kluczow ych o b o ­ wiązków nauczyciela i uczniów w edukacji wczesnoszkolnej. Zobowiązani są oni do posługiw ania się językiem poprawnym w sensie gram atycznym (chodzi zarów no 0 fleksję ja k i składnię), rzeczowym i logicznym. S tosow any przez nich język powinien być jasny, prosty, a równocześnie bogaty w słownictwo. Język jest prosty jeśli posługujem y się w yrazam i i zwrotami znanymi uczniom. P rostota i jasność języka nie w yklucza jego obrazowości i żywości. Pożądane jest, żeby w ystępow ała wszędzie, gdzie tylko jest to potrzebne. N ie pozbawia ona elementów uczuciowych 1 wolicjonalnych. Unikamy zdań skomplikowanych, retorycznych przenośni, porów­ nań, przesady literackiej. Staram y się o język jednoznaczny, rzeczowy, konkretny, w yraźny.27

25 R .M . W eaver, Idee m ają konsekw encje, K raków 1998.

M J. K ram , Z a rys ku ltu ry żyw ego s ło w a , W arszaw a 1981 ; B. W olow ik, W trosce o ku ltu rę

7 4 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999

N a lekcji przestrzegam y odpowiedniego tem pa m ów ienia, m odulacji głosu, akcentowania. Jest to niezbędne, aby zwrócić uwagę uczniów na te treści, które są w ażne i kluczowe. Język służy nie tylko w yrażaniu treści m yślow ych (intelektu­ alnych) lecz także uczuciowych i wolicjonalnych. Do przekazu treści intelektualnych i uczuciow ych najbardziej w skazany je s t odpow iednio język rzeczow y (suchy) i emocjonalny (do w yrażania ideałów i wartości).

K . S o śn ic k i zaleca u nikanie przesadnej kw iecistości języ k a, nab rzm iałej frazesam i, obcym i w yrazam i stosowanym i tam , gdzie w łasny język m a w yrazy rów nie dobre, a może jaśniej i głębiej ujmuje treści.28

5. Sprzężenie zrwrotne między językiem teorii i praktyki

i edukacji wczesnoszkolnej

E lem entem , który zapew nia sprzężenie zw rotne m iędzy p ra k ty k ą a te o rią edukacji w czesnoszkolnej je s t term inologia naukow a. Z asad n ic zą w niej rolę odgryw a język. Stanowi on zwierciadło, w którym każdy z przedstawicieli edukacji może się przejrzeć i znaleźć „swych myśli i uczuć k w ia ty ”.

Terminologii naukowej edukacji wczesnoszkolnej przypada rola ostoi, em ocjo­ nalnej obojętności, ścisłości i stałości znaczeń. Tworzy się j ą po to, by zapewnić ścisłe wyrażanie i zapisywanie idei oraz pojęć. Co się dzieje, gdy terminologia ta jest w ieloznaczna, nieostra i utrw ala się w codziennym języku praktyki edukacji wczes­ noszkolnej? Ulega ona procesowi przesunięcia semantycznego, przechodząc poza fazę określaną jak o przenośnia. W rezultacie wprowadzenia terminologii do ogól­ nego obiegu języka zwykle pada ofiarą jej ścisłość znaczeniowa.

Od kłopotów językow ych nie jest w olna pedagogika wczesnoszkolna. C oraz częściej można w niej spotkać język przypom inający rozmowy w tajem niczonych alchemików, którzy posługują się magicznymi, oderwanymi od praktyki sform u­ łowaniami. Są one nieczytelne dla przeciętnego ucznia szkoły podstawowej, średniej, a naw et i studenta. N ie jest to ich wina, lecz autorów rozpraw o edukacji wczesno­ szkolnej. Czy ten językowy kryzys w teorii i praktyce edukacji doprowadzi w niej do pozytywnego rozwiązania? Stanie się to możliwe wówczas, gdy edukacyjny w ąż językowy pożerać zacznie własny ogon.

Pow staje pytanie, czy językow y kryzys pedagogiki wczesnoszkolnej nie je st w ynikiem pewnej nieświadom ości niektórych jej przedstaw icieli, uw ikłania ich w pułapki pozastaw iane przez mnożące się „izm y” ? Czy nie je st on rezultatem

27 Z . A leksander, Zróżnicow anie językow e społeczeństw a ja k o źródło dylem atów we w spółczes­

n e j szk o le , [w:] E dukacja w p rocesie p rzem ia n cyw ilizacyjnych i ku ltu ro w ych , O pole 1993, cz. II.

Kazimierz Denek — Komunikacja w procesie edukacji wczesnoszkolnej 75

rozpoznanej w w ielu dziedzinach w iedzy m entalności, k tó ra nakazuje dążenie w drodze odrzucania realistycznej konwencji języka i przekształcania go w fikcję? Ł atw o o pomieszanie pojęć, o zagubienie istotnych dla edukacji w artości i celów.

Trudno mi zgodzić się z poglądem R . W ięckow skiego, który pisze, że „pod­

sta w ą naukow ego upraw iania ped a g o g iki je s t język. Tym czasem w spółcześnie db a ło ść o precyzję języko w ą w fo rm u ło w a n iu poglądów czy koncepcji p e d a g o ­ gicznych je s t znikom a ”. A utor ten trafnie zauważa, że „ d alszy rozwój naukowego upraw iania pedagogiki wymaga precyzyjnego operowania językiem , analiz wyjaś­ niających procesy i zjawiska pedagogiczne, a nie operowanie językiem propagandy czy pow ierzchow nej publicystyki " ,29

M R. W ięckow ski, P u b licy styk a p e d a g o g ic zn a c zy p ed a g o g ika n a u k o w a ? , „N ow a S zk o ła” 1998, n r 3.