Prawne gwarancje dostępu mediów do procesów sądowych a sprawozdawczość prasowa

Robert Dziembowski, Krystyna

Szczechowicz

Prawne gwarancje dostępu mediów

do procesów sądowych a

sprawozdawczość prasowa

Krystyna Szczechowicz

Prawne gwarancje dostępu mediów do procesów

sądowych a sprawozdawczość prasowa

Słow a kluczowe: proces sądow y, p raw o prasow e, dziennikarz, kodeks karny, konstytucja Key words: law suit, p ress law , jou rn alist, p en al code, constitution

Wstęp

Z agw arantow anie przejrzystości reg u ł d zia łan ia podmiotów re p re z e n tu ­ jących państw o w sposób n a tu ra ln y odnosi się do procesu karnego. Jednym z istotnych aspektów postępow ania karnego je s t jego jawność, której zakres je s t różny w zależności od e ta p u postępow ania.

Jaw ność rozum iana je s t szeroko i może być rozpatryw ana z dwóch punktów widzenia: jako publiczność procesu (jawność dla publiczności), czyli tzw. jaw ­ ność zew nętrzna, oraz jako dostępność strony do inform acji o stan ie sprawy, czyli jaw ność w ew nętrzna. W tym drugim znaczeniu stro n a upraw nio na je st do dostępu do a k t spraw y i otrzym ania inform acji o podejmowanych przez sąd czynnościach procesowych, tudzież do udziału w czynnościach procesowych1. Jaw ność w ew n ętrzn a i jaw ność z ew n ętrzn a odnoszą się do całego postępo­ w an ia karnego jednakże n a różnych etapach postępow ania zachodzi w yraźne zróżnicowanie ich zakresu.

Postępow anie sądowe co do zasady je s t jaw ne, co stanow i gw arancję p ra ­ widłowego w ym iaru sprawiedliwości i um ożliwia społeczną kontrolę działalno­ ści sądów. W założeniu m a to sprzyjać zarówno niezawisłości i bezstronności sędziów, ja k i k ształtow an iu w społeczeństwie poszanow ania dla p raw a2.

Wcześniej ludzie uczestniczyli osobiście w procesach, a głównie w ich z a ­ kończeniu, obserw ując w ykonanie orzeczonej k ary. W raz ze z m ia n ą sposo­ bu funkcjonow ania w ym iaru spraw iedliw ości zm ianie uległ również sposób uczestniczenia publiczności w procesie. Rozprawy przeniesiono z placów do

1 Por. J. Skorupka, Prawnomiędzynarodowe i konstytucyjne podstaw y jawności procesu karne­

go, w: Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 93; A. Matusiak, Jawność m ateriału dowodo­ wego w postępowaniu karnym dla stron i publiczności, w: Obywatelskie praw o do informacji, red.

T. Gardocka, Warszawa 2008, s. 345; B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego w polskim

procesie karnym , Łódź 1989, s. 7.

2 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o św iadku koronnym. Komen­

sal sądowych, k tó re w n ajbardziej in teresujący ch spraw ach były szczelnie wypełnione obserw atoram i. W raz ze wzrostem tem p a życia społeczeństwa sądy opustoszały. Rolę sprawozdawców, szczegółowo informujących o przebiegu roz­ praw , przejęli dziennikarze. Dzięki nim rozpow szechnianie inform acji stało się bardzo łatw e, niezwykle skuteczne i szybkie3. Obecnie m edia, zarów no te tradycyjne, ja k i elektroniczne, są postrzegane jako główne źródło informacji o świecie. Tym sam ym nie może budzić zdziw ienia fakt, iż n a salach rozpraw działają dziennikarze sprawozdawcy.

Tworzenie spraw ozdań z toczących się procesów nie je s t zadaniem łatwym. Po pierwsze, relacje sądowe m ają przekazywać to, co działo się n a sali, a nie to, co odczuwał dziennikarz przysłuchujący się przewodowi. Po drugie, rolą sp ra ­ wozdawcy je s t dostarczanie faktów, n a podstaw ie których czytelnik/widz może wyrobić sobie w łasny pogląd o danej sprawie. Dziennikarz, relacjonując proces, powinien ukryć w łasn ą indywidualność. Swoboda tw órcza może być okazywa­ n a wyłącznie po przewodzie sądowym. Podstawowym błędem je s t założenie, że odbiorca nie rozum ie sprawy, fun d am en taln ą zasa d ą zaś poszanow anie czytel­ nika/w idza oraz w ia ra w jego zdolność krytycznego m yślenia4.

Spraw ozdania sądowe z toczących się procesów bud zą ogromne z a in tere ­ sowanie społeczeństwa. Szczególnie pożądane są relacje ze spraw niosących ze sobą pew ien bagaż sensacji czy niezwykłości. Nie budzi w ątpliw ości, że najwięcej emocji dostarczają procesy karn e, chociaż i inne również mogą przy­ ciągnąć dużą uwagę, np. gdy stron am i w sporze są osoby powszechnie znane. Zainteresow anie wzbudza bowiem często sam sprawca, rola, ja k ą pełnił w spo- łeczeństw ie5.

Sprawozdawczość prasow a w zbudza wiele kontrowersji. Z jednej strony peł­ ni rolę inform acyjną wobec społeczeństwa, a z drugiej strony w kracza, często bardzo b ru taln ie, w osobistą sferę życia jednostki. Dlatego niezbędne wydaje się określenie zasad regulujących kw estię sprawozdawczości sądowej6.

Należy zauważyć, że pod pojęciem sprawozdawczości prasowej rozum ie się, oprócz relacji z postępow ania sądowego w pierwszej instancji lub instancji od­ woławczej, także informacje pozyskiwane w ram ach dziennikarstw a śledczego oraz postępow ania przygotowawczego. To właśnie postępowanie sądowe, będące przedm iotem analizy niniejszej pracy, budzi najwięcej emocji u czytelników7.

3 J. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, Prawo mediów, Warszawa 2005, s. 264-265.

4 Środkowoeuropejskie stu dia polityczne, Poznań 2005, s. 65-66.

5 J. Sobczak, D ziennikarz sprawozdawca sądowy. Praw a i obowiązki, Warszawa 2000, s. 9.

6 O. Krajniak, Sprawozdanie prasowe ze spraw y karnej, Toruń 2004, s. 8.

Jawność procesu karnego i dostęp mediów

Społeczeństw o m a praw o do inform acji o d z ia łan iu organów p ań stw a, w tym sądów. Z asadniczą u staw ą, k tó ra określa try b dostępu do informacji publicznych, je s t u sta w a z d nia 6 w rześn ia 2001 roku o dostępie do informacji publicznej8. P am iętać jed n a k należy, że praw o to nie może służyć zaspokoje­ n iu niezdrowej ciekawości co do drastycznych niekiedy aspektów p rze stęp ­ stw a zw iązanych z życiem pryw atnym ofiary p rzestępstw a an i prowadzić do ponownej jej w iktym izacji. Dostęp do inform acji nie m a je d n a k c h a ra k te ru bezwzględnego, a jego granice wyznaczone są m .in. przez konieczność resp ek­ tow ania praw i wolności innych podmiotów, w tym przez konstytucyjnie gwa­ ran to w an e praw o do ochrony życia pryw atnego (art. 31 ust. 3, art. 61 ust. 3).

Z agw arantow anie przejrzystości reg u ł d zia łan ia podmiotów re p re z e n tu ­ jących państw o w sposób n a tu ra ln y odnosi się do procesu karnego. J a k już wspomniano, jaw ność w ew nętrzna i jaw ność zew nętrzna odnoszą się do całego postępow ania karnego, jednakże n a różnych etap ach postępow ania zachodzi w yraźne zróżnicowanie ich zakresu.

Postępow anie przygotowawcze, czyli w stęp na faza procesu karnego obej­ m ująca śledztwo i dochodzenie, w odróżnieniu od postępow ania sądowego jest niejaw ne. W ynika to z zasady wyrażonej w art. 241 § k.k., k tó ry przew iduje odpowiedzialność k a rn ą za publiczne rozpow szechnianie bez zezw olenia w ia­ domości z postępow ania przygotowawczego przed ujaw nieniem ich w postępo­ w an iu sądowym 9.

Jaw ność zew nętrzna jako zasa d a procesu karnego dotyczy przede w szyst­ kim postępow ania przed sądem , a w szczególności rozprawy. W m yśl art. 355 k.p.k. rozpraw a odbywa się jaw nie, a ograniczenia jaw ności określa ustaw a. Z asada ta m a swoje źródło w K onstytucji w niej także znajdu ją się generalne przesłanki w yłączenia jaw ności10.

Z art. 45 u st. 1 K onstytucji wynika, że każdy m a praw o do jaw nego roz­ p a trz en ia spraw y przez sąd. N atom iast u st. 2 powołanej norm y sta tu u je re ­ gułę publicznego ogłaszania wyroków oraz określa w yjątki od jaw nego roz­ poznania sprawy. W yłączenie jaw ności rozpraw y może n astąpić ze względu n a m oralność, bezpieczeństw o p a ń stw a i porządek publiczny oraz z uw agi n a ochronę życia pryw atnego stro n lub inny w ażny interes pryw atny. W tym m iejscu należy zwrócić uw agę n a fakt, iż E uropejska Konwencja o Ochronie P raw Człowieka i Podstawowych W olności11 jako podstaw y w yłączenia w ca­ łości lub w części jaw ności w skazuje: względy obyczajowe, porządek publiczny

8 Dz. U. 2001, nr 112, poz. 1198 z późn. zm.

9 D. Dolling, K. H. Gossel, S. Waltoś, Relacje o przestępstw ach i procesach karnych w prasie

codziennej w Niemczech i w Polsce, Kraków 1997, s. 29.

10 Zob. K. Nowicki, Jawność zewnętrzna postępowania sądowego, [w:] Jawność procesu kar­

nego, red. J. Skorupka, Warszawa 2012, s. 316-317.

11 Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 roku, ratyfikowana przez Polskę dnia 7 kwietnia 1993 roku (Dz. U. 1993, nr 61, poz. 285).

lub bezpieczeństw o państw ow e w społeczeństw ie dem okratycznym , dobro m ałoletnich lub ochronę życia pryw atnego stro n albo też w okolicznościach szczególnych, w g ranicach u znanych przez sąd za bezw zględnie konieczne, szkodę dla interesów w ym iaru spraw iedliw ości (art. 6 ust. 1 EKPC). Podobnie w art. 14 ust. 1 Międzynarodowego P a k tu P raw Obywatelskich i Politycznych12 w skazano klau zu le ogólne mogące stanow ić podstaw ę w yłączenia jaw ności rozprawy, tj. moralność, bezpieczeństwo państw a, porządek publiczny, interes p ryw atny oraz szkoda dla w ym iaru sprawiedliwości.

Pow yższe u n o rm o w an ia św iadczą o tym , że n ależy p a m ię ta ć ta k ż e 0 negatyw nych n astęp stw ach zasad y jaw ności rozpraw y sądowej zw iązanej z dostępem publiczności do toczących się spraw karnych. Jaw ność postępo­ w an ia karnego może godzić w szereg praw uczestników procesu, np. w sferę życia pryw atnego czy wręcz intym nego (św iadka bądź pokrzywdzonego). J a w ­ ność zew nętrzna postępow ania może także wiązać się z zagrożeniem porządku publicznego lub n aw et bezpieczeństw a p aństw a. Niezbędne w tak ich w ypad­ kach je s t w prowadzenie ograniczeń, a przew iduje je zarówno K onstytucja, ja k 1 w skazane Konwencje.

Odnosząc się do zasady jaw ności rozprawy, nie m ożna zapom inać o moż­ liwości udziału mediów w procesie k a rn y m i relacjonow ania przez nich prze­ biegu postępow ania karnego. W w ypadku dopuszczenia mediów do procesu karnego, w konsekwencji zostaje on otw arty dla opinii publicznej. W arto zatem zwrócić uw agę n a procesy zw iązane bezpośrednio z odbiorem treści i wiążące się z nim i interakcje wśród odbiorców13, a także n a pow tarzalność inform a­ cji14. Isto tn a je s t także powszechność dostępu do m ass mediów. J a k określa to M arshall M cLuhan, człowiek żyje w świecie zdom inowanym przez środki masowego przekazu, stając się tym sam ym m ieszkańcem jednej wielkiej glo­ balnej w ioski15. Powyższe świadczy o realizow aniu zasadniczego założenia związanego z w artością jawności, ja k ą je s t otw artość postępow ania karnego dla społeczeństwa.

W m yśl a rt. 357 § 1 k.p.k. sąd może zezwolić przedstaw icielom rad ia, telewizji, film u i prasy n a dokonywanie za pomocą a p a ra tu ry u trw aleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy, gdy uzasadniony in teres społeczny za tym

12 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 roku, ratyfikowany przez Polskę 3 marca 1977 roku (Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167).

13 J. Izdebska, Rodzina. Dziecko. Telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji, Bia­ łystok 1996, s. 14-15; D. Maszczyk, Młodzież a szkoła równoległa. Z badań nad wpływem środków

masowego przekazu na wiedzę m łodzieży o świecie współczesnym, Katowice 1983; zob. S. Dylak, M edia a edukacja, Poznań 1998; R.J. Harris, A Cognitiv Psychology o f M ass Communication,

London 1994; K. Jakubowicz, B. Puszczewicz, Człowiek a telewizja, Warszawa 1990; M. Braun- Gałkowska, Zabawa w zabijanie, Lublin 2002.

14 Szerzej na tem at problematyki związanej z psychologicznymi efektam i powstającymi w wyniku wielokrotnego powtarzania informacji i jej roli w procesie kształtowania postaw ludz­ kich, opinii i przekonań zob. P. Francuz, Powtarzanie informacji w środkach masowego kom u­

nikowania: przegląd badań psychologicznych, w: Psychologiczne aspekty odbioru telewizji, red.

P. Francuz, Lublin 1999, s. 79-97.

przem aw ia, dokonywanie tych czynności nie będzie u tru d n ia ć prow adzenia rozprawy, a w ażny in teres uczestnik a postępow ania tem u się nie sprzeciwia. Podstawowym zatem w arunkiem zezwolenia przedstaw icielom m ass mediów n a dokonywanie u trw a la n ia przebiegu rozpraw y je s t istnienie in te resu spo­ łecznego, który u zasadniałby tak ie dopuszczenie. Z reguły zw iązane to będzie z zainteresow aniem społecznym d a n ą spraw ą z uw agi n a c h a ra k te r czynu lub osobę oskarżonego. C zasam i to sam e m edia będą poprzez relacjonowanie danej spraw y budzić n ią zainteresow anie społeczne.

Z potrzebą ochrony ważnego in te resu uczestnik a postępow ania, k tóry bę­ dzie przem aw iał przeciw zezw oleniu n a utrw alan ie przebiegu rozprawy, bę­ dziemy m ieli do czynienia, gdy rozpowszechnienie inform acji w takiej formie może pociągnąć za sobą zagrożenie dla praw em chronionych dóbr tych osób. Może się to wiązać z drastycznym i okolicznościami p rzestępstw a czy n a ra ż e ­ niem n a hańbę uczestnik a postępow ania.

Przy rozw ażaniu zaś kw estii, czy czynności u trw alające nie u tru d n ią pro­ w adzenia rozprawy, należy to odnieść nie tyle do n a tu ra ln y c h trudności zw ią­ zanych z wprowadzeniem n a salę a p a ra tu ry utrw alającej obraz i dźwięk, ile do tego, czy jej obecność nie będzie niekorzystnie (np. krępująco) oddziaływać n a uczestników. Niewątpliwie jed n ak uznać należy, że udział mediów w rozprawie i jej u trw alan ie prow adzą do kontrolow ania przebiegu procesu i decyzji organu w ym iaru sprawiedliwości.

Isto tny z p u n k tu w idzenia dziennikarzy je s t także dostęp do a k t karnych. Zasady dostępu do a k t spraw y zostały określone w art. 156 k.p.k. Za zgodą prezesa sąd u a k ta te m ogą być udostępnione również innym osobom (art. 156 § 1 k.p.k.). Prezes sąd u może w razie uzasadnionej potrzeby zarządzić ta k ­ że w ydanie o d p łatn ie u w ierzytelnionych odpisów z a k t spraw y (art. 156 § 3 k.p.k.).

W arto się zastanow ić, ja k a rt. 156 k.p.k. w spółgra z n o rm am i ustaw y z 6 w rześnia 2001 r. o dostępie do inform acji publicznej i ja k należy traktow ać a k ta spraw karnych. N iektórzy przedstaw iciele doktryny tw ierdzą, że osoby trzecie m ają dostęp do a k t sądowych n a zasadach ustaw y o dostępie do infor­ m acji publicznej, a strony w edług reguł określonych w art. 156 k .p.k .16 Słusz­ nie jed n a k Tomasz Grzegorczyk zw raca uwagę, że przyjęcie takiego poglądu oznaczałoby, że osoby trzecie są faktycznie w sytuacji bardziej uprzyw ilejow a­ nej niż sam e strony. „Gdyby art. 156 odnosił się jedynie do stron, to m ożna byłoby przyjąć, że co do innych osób działają przepisy w skazanej ustaw y. Tak jed n a k nie jest; w § 1 zd. II oraz w § 5 zd. II art. 156 w yraźnie w skazuje się n a możliwość udostępnienia a k t innym osobom, innym niż strony i ich rep re ­ z e n tan ci w danym postępow aniu. Kodeks nie określa je d n a k kryteriów dla w ydaw ania decyzji o dostępie do akt, w skazując jedynie podm ioty upraw nione do decydowania w tej m aterii. W tym znaczeniu k.p.k. m ożna uznać za in n ą

16 Zob. M. Jaśkowska, Dostęp do informacji publicznych w świetle orzecznictwa Naczelnego

ustaw ę regulującą tryb dostępu do inform acji publicznej, w rozum ieniu art. 1 u st. 2 ustaw y z 2001 r.”17.

W art. 1 ust. 2 ustaw y o dostępie do inform acji publicznej ustaw odaw ca przyjął, że przepisy tej ustaw y nie n a ru sz a ją przepisów innych u staw określa­ jących odm ienne zasady i tryb dostępu do inform acji będących inform acjam i

publicznymi. N ależy zatem przyjąć, że art. 156 k.p.k. reguluje dostęp do ak t spraw karny ch ta k dla stron, ja k innych osób aż do chwili ich prawomocnego zakończenia. Pogląd ten prezentow any je s t również w orzecznictwie sądów adm inistracyjnych, które uznają, że do spraw w toku m ają zastosow anie u re ­ gulow ania przyjęte w art. 156 k.p.k., zaś do a k t spraw zakończonych znajduje zastosow anie u sta w a o dostępie do inform acji publicznej18.

Pojęcie sprawozdania prasowego

Inform acje z procesów sądowych cieszą się niesłabnącym zain tereso w a­ niem w środkach masowego przekazu. M ają one często c h a ra k te r sensacyjny, a ich celem je s t w strząśnięcie odbiorcą. Jed n ak że w arto zauważyć, iż relacje z procesów sądowych m ogą pełnić bardzo w ażną rolę w budow aniu świadomo­ ści i odpowiedzialności praw nej społeczeństwa.

Rozwój nowych mediów, przede w szystkim In te rn e tu i p rasy internetow ej, zw alnia poniekąd czytelników z obowiązku osobistego uczestnictw a w in te ­ resujących rozpraw ach sądowych. Nie oznacza to jednak, że zainteresow anie nim i zmalało. Przeciwnie, m ając n a uw adze tem po dzisiejszego św iata, dzien­ n ik arz e z a sp o k ajają społeczną ciekawość, przyjm ując rolę sprawozdawców spraw sądowych.

Zdefiniowanie pojęcia „prasowe spraw ozdanie sądowe” w ym aga w pierw ­ szej kolejności określenia, czym je s t samo spraw ozdanie. Spraw ozdanie to prezentow anie zakończonych wyjątkow ych w ydarzeń w sposób dynamiczny, zgodnie z ich chronologią, często z przytoczeniem wypowiedzi uczestników czy streszczeniem w ystąpień publicznych. Co istotne, nie charakteryzuje się w nim osób biorących udział w danym w ydarzeniu, ograniczając się wyłącznie do po­ d an ia danych osobowych, funkcji, tytułów oraz zajm owanych stanow isk. Samo spraw ozdanie powinno być podpisane im ieniem i nazw iskiem dziennikarza lub jego pseudonim em . A utor spraw ozdania m usi wywołać u odbiorcy w rażenie,

iż był obecny przy opisyw anym zd a rz e n iu 19.

17 T. Grzegorczyk, dz. cyt., s. 364-365.

18 Zob. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2008 roku (sygn. II SAB/Kr 64/07, LEX nr 529890) oraz wyrok Naczelnego Sądu Administracyj­ nego z dnia 7 marca 2003 roku (sygn. II SA 3572/02, LEX nr 144641).

19 Słownik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006, s. 201; por. K. Wolny-Zmo- rzyński, A. Kaliszewski, W. Furman, Gatunki dziennikarskie. Teoria. Praktyka. Język, Warszawa 2009, s. 44.

Spraw ozdania z procesów sądowych zam ieszczane w prasie określane są jako sprawozdawczość sądowa (prasow a)20. Spraw ozdaw cą sądowym z a sa d n i­

czo pow inna być osoba legitym ująca się w ykształceniem prawniczym, posiada­ jąc a odpowiedni w a rsz ta t i przygotowanie dziennikarskie. N iestety, w m niej­ szych miejscowościach oraz w dziennikach czy czasopism ach posiadających nieliczny zespół dzien n ik arsk i sprawozdawczością sądową zajm ują się często osoby nieposiadające w ykształcenia prawniczego, co łatwo może doprowadzić do różnych omyłek i błędów (jak np. „świadek w yjaśnia”, „oskarżony zeznaje” czy „w postanow ieniu sąd skazał oskarżonego n a k a rę ”). D ziennikarz spraw o­ zdaw ca zobowiązany je s t do staran no ści i rzetelności, powinien z atem posia­ dać e le m en ta rn ą wiedzę praw niczą bądź skonsultow ać przygotowywany te k st z osobą posiadającą w ym aganą wiedzę21. Przeglądając różne ty tu ły prasowe, m ożna jednakże spotkać się z przypadkam i, iż dziennikarz relacjonujący po­ stępowanie sądowe nie rozróżnia podstawowych pojęć. S kutkiem takiego stan u rzeczy je s t b ra k faktycznego odzwierciedlenia przebiegu sprawy.

W arto zauważyć, że pojęcie sprawozdawczości prasowej obejmuje spraw o­ z d a n ia z każdego stad iu m postępow ania oraz ze w szystkich in stan cji sądo­ wych. Spraw ozdanie prasow e to również pozyskiw anie inform acji w ram ach d zien nik arstw a śledczego22.

W edług Popularnej encyklopedii mediów dziennikarstw o śledcze c h a ra k te ­ ryzuje się głębszym poziomem grom adzenia informacji, podejmuje próby od­ krycia w ydarzeń znajdujących się poza k o ntrolą mediów czy opinii publicznej. W ym aga z atem w szechstronnych i dogłębnych poszukiw ań oraz rzetelnego potw ierdzania zebranych inform acji23. Celem d zien nikarstw a śledczego je s t w ykryw anie i upublicznianie p rzestępstw , w szczególności zbrodni, czynów popełnianych przez osoby pełniące funkcje publiczne i przestępstw związanych z bezpieczeństw em ekonomicznym i państw ow ym R P24.

Należy zgodzić się z Olgą K rajniak, że spraw ozdanie z postępow ania przed sądem nie może być wyłącznie prostym stenogram em , rejestracją kilku najw aż­ niejszych m om entów z rozpraw y czy wyliczeniem orzeczonych przez sąd kar. M a ono uszczegóławiać inform acje płynące z sali rozpraw, nie zatracając przy tym płynności, tworząc jed n o litą całość. Spraw ozdanie sądowe poprzez zre la ­ cjonowanie zachow ania określonych podmiotów n a sali rozpraw m a odbiorcy umożliwić w yrobienie w łasnej opinii o spraw ie. D ziennikarz spraw ozdaw ca m a być wyłącznie w iernym odtwórcą w ydarzeń zachodzących w procesie, bez niepotrzebnej in te rp re ta c ji czy k o m en ta rz a mogącego narzucić czytelnikom (słuchaczom, widzom) określony p u n k t w idzenia danej spraw y. Oczywiście, nie chodzi tu o w ierne odtworzenie procesu w każdym najdrobniejszym szcze­ góle, ale um iejętne w skazanie najistotniejszych jego momentów. Dziennikarz

20 J. Sobczak, Prawo prasowe. Podręcznik akadem icki, Warszawa 2000, s. 396.

21 J. Sobczak, D ziennikarz sprawozdawca sądow y..., s. 20-23.

22 O. Krajniak, dz. cyt., s. 13.

23 Popularna encyklopedia mediów, red. J. Skrzypczak, Poznań 1999, s. 114.

24 J. Sieńczyło-Chlabicz, Prawo mediów, Warszawa 2013, s. 188; zob. D. Spark, D ziennikar­

powinien poważnie traktow ać odbiorcę - m a te ria ł m usi dostarczyć podstaw do w yrobienia sobie opinii o spraw ie i o tym, czy w ym iar spraw iedliw ości je st skuteczny, właściwie spełnia powierzoną m u rolę25.

Działalność dziennikarzy sprawozdawców sądowych m usi być prow adzona z wyczuciem i profesjonalizm em . N iedopuszczalna je s t sytuacja, w której p ra ­ ca organów prowadzących postępow anie przygotowawcze niweczona zostaje przez nieum iejętne przekazyw anie sprawy. Konsekwencją takich działań może być n aw et uniknięcie odpowiedzialności karnej przez sprawców najcięższych przestępstw .

Funkcje sprawozdania prasowego

D ziennik arz spraw ozdaw ca sądowy pow inien mieć n a uw adze ważność funkcji p rasy w społeczeństwie i p ań stw ie26. N a pierw szym m iejscu należy w skazać in form acyjną rolę sp raw ozdań prasow ych27. P r a s a bezsprzecznie przyczynia się do u m acnian ia dem okracji przez zapew nienie obywatelom moż­ liwie najszerszej wiedzy n a te m a t funkcjonow ania państw a, w tym organów postępow ania przygotowawczego i sądowego, wzbogacając w ten sposób wiedzę społeczeństw a28. N ależy zauważyć, iż poza korzyściam i płynącym i z realizacji tej funkcji sprawozdawczość sądowa niesie za sobą również pewne zagrożenia. Często w środkach masowego przekazu w ystępuje w yraźna dysproporcja po­ między m edialnym a rzeczywistym obrazem przestępczości. Główną przyczyną takiego sta n u rzeczy je s t opieranie relacji prasow ych n a inform acjach d o star­ czanych przez upoważnione do tego organy. W arto zwrócić uwagę także n a fakt specyficznego doboru opisywanych przez dziennikarzy przestępstw - sprawy, które najbardziej przyciągają uwagę mediów, są najczęściej bardzo drastyczne. B rakuje jed n ak informacji o ogólnej przestępczości. Oczywiście określony dobór i prezentacja wiadomości z postępow ania może wpłynąć n a opinię publiczną, n astaw iając j ą ta k n a korzyść, ja k n a niekorzyść osoby podejrzanej czy o sk ar­ żonej. Niestety, ta k i nacisk społeczny nie pozostaje często bez wpływu n a osoby w ładne do podejm ow ania decyzji w określonej spraw ie29.

Isto tn a funkcja spraw ozdania sądowego dotyczy w ykonyw ania społecznej kontroli n ad praw idłowością funkcjonow ania organów postępow ania przygo­ towawczego oraz w ym iaru sprawiedliwości. Stanow i ona realizację określonej w a rt. 4 u st. 1 K onstytucji RP zasad y zw ierzchnictw a N arodu, której tre ś ­ cią je s t uznanie woli N arodu jako wyłącznego źródła oraz sposobu legitym i­

25 O. Krajniak, dz. cyt., s. 17.

26 Podstawowe funkcje prasy zostały określone w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 roku - Prawo prasowe (Dz.U. nr 5, poz. 24 ze zm.) - dalej: pr.pras.

27 I. Dobosz, Prawo i etyka w zaw odzie dziennikarza, Warszawa 2008, s. 40-45. 28 J. Sieńczyło-Chlabicz, dz. cyt., s. 40.

zow ania spraw ow ania w ładzy30. O rgany stosujące praw o nie są nieomylne, a inform acja docierająca do społeczeństw a za pomocą p rasy stanow i in s tru ­ m en t kontroli społecznej n ad ich działalnością31. P ra s a odgrywa rolę tzw. psa łańcuchowego (public watchdog) - je s t obserw atorem , kontrolerem oraz stra ż ­ nikiem wszelkich spraw sfery publicznej ważnych dla ogółu społeczeństw a32.

W arto również podkreślić wychowawczą i dydaktyczną funkcję spraw o­ zdawczości sądowej, gdyż praw o je s t tym skuteczniejsze, im powszechniejsza je s t świadomość p raw na społeczeństwa. Sprawozdawczość sądowa może zatem przyczynić się do u k sz ta łto w an ia u odbiorców m otyw acji do p rzestrzeg an ia norm praw nych poprzez zaznaczenie, iż żadne przestępstw o się nie opłaca, a nieuchronnym sku tk iem jego popełnienia je s t k a ra 33.

Wymagania prawne stawiane sprawozdaniom prasowym

S p raw o zd an ia prasow e pow inno być obiektyw ne i zgodne z praw dą. Poszukiw anie, dochodzenie i p rzedstaw ianie praw dy je s t nie tylko etycznym, ale przede w szystkim praw nym obowiązkiem każdego dziennikarza. Zgodnie z art. 6 u st. 1 pr. pras. m edia są zobowiązane do prawdziwego przed staw iania om aw ianych zjawisk. Prawdziwość oznacza inform owanie zgodnie z faktam i. Art. 12 u s t 1. p k t 1 pr. pras. n a k ła d a n a dziennikarza obowiązek spraw dzenia zgodności z praw dą uzyskanych wiadomości lub podania ich źródła. Fakty powin­ ny być obiektywne - tzn. odpowiadające rzeczywistości - oraz ustalone zgodnie z zasad am i logicznego m yślenia i a k tu aln y m stan em wiedzy. Wykluczone jest przy tym zastąpienie obiektywnej praw dy p raw dą subiektyw ną d ziennikarza czy dopuszczenie się wszelkiego rodzaju m anipulacji34. Spraw ozdanie sądowe m usi zatem spełniać wymóg obiektywizmu. Oczywiście p o stu lat ten nie może zostać spełniony w sposób idealny. Prezentow ane przez d zien nik arza treści zawsze zaw ierać będą elem enty subiektyw ne. Istotne, aby ich daw ka nie wy­ paczała obiektywnej praw dy o prezentow anym zjaw isku35. Z asada powyższa obecna je s t również w w ielu dziennikarskich kodeksach etycznych. P rzykła­ dowo K a rta Etyczna Mediów w zasadzie drugiej zobowiązuje dziennikarza do p rzed staw ian ia rzeczywistości, ta k ja k ona napraw dę wygląda, niezależnie od w łasnych poglądów i rzetelnego relacjonow ania różnych punktów w idzenia36.

30 Konstytucja III R P w tezach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego i wybranych sądów, red. M. Zubik, Warszawa 2008, s. 43.

31 O. Krajniak, dz. cyt., s. 23.

32 J. Sieńczyło-Chlabicz, dz. cyt., s. 41-42.

33 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 15-16.

34 I. Dobosz, Prawo prasowe, Warszawa 2011, s. 213.

35 E. Ferenc-Szydełko, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 69-70.

36 I. Dobosz, Prawo i etyka..., s. 132; zob. również E tyka dziennikarstwa. Edukacja. Teoria. Praktyka, red. E. Pawlak-Hejno, J. Pleszczyński, Lublin 2012; J. Pleszczyński, E tyka dziennikar­ ska, Warszawa 2007.

Spraw ozdaw ca sądowy, zgodnie z art. 12 ust. 1 p k t 1 pr. pras., powinien zachować szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystyw aniu m ateriałów prasowych. W ypełnienie tego obowiązku n a k ła d a n a dziennikarza powinność spraw dzenia zgodności z p raw dą uzyskanych informacji. Przez „sta­ ranność” należy rozumieć dokładność, pilność, sumienność, dbałość o szczegóły, a pod pojęciem „rzetelności” - uczciwość, solidność, odpowiedzialność za słowo. N ależy jed n a k zauważyć, iż naru szen ie obowiązku kwalifikowanej rzetelności i staranności nie je s t zagrożone sankcją, choć m a istotne znaczenie przy ocenie legalności n a ru sz e n ia dóbr osobistych i zw iązaną z nim i odpowiedzialnością cywilną czy k a rn ą 37.

K olejnym obow iązkiem spraw ozdaw cy sądowego je s t n a k a z zachow a­ n ia tajem nicy d zien n ik arsk iej oraz ochrony źródeł inform acji. W polskim ustaw odaw stw ie do kw estii tajem nicy d ziennikarskiej odnoszą się przepisy Konstytucji RP (art. 49 gw arantuje ochronę tajem nicy kom unikowania), praw a prasowego (art. 14, 15, 16 i 49), praw a autorskiego38 (art. 16 i 84), kodeksu postępow ania karnego39 (art. 180) i kodeksu karnego40 (art. 266)41.

T ajem nica d zien nikarska uregulow ana w art. 15 pr. pras. m a c h a ra k te r tajem nicy zawodowej. D ziennikarz m a obowiązek zachow ania w ta je m n i­ cy danych um ożliw iających identyfikację a u to ra m a te ria łu prasowego (oraz w szystkich osób udzielających informacji i zastrzegających nieujaw nianie tych danych) oraz wszelkich informacji, których ujaw nienie mogłoby naruszać chro­ nione praw em interesy osób trzecich42. Tajemnicę zawodową stanow ią wszelkie informacje, które zostały uzyskane w zw iązku z wykonywanym zawodem lub pełnioną funkcją43. Do grona osób zobowiązanych do zachow ania tejże tajem ni­ cy zaliczam y nie tylko dziennikarzy, ale także inne osoby zatrudnione w red ak ­ cjach, wydawnictwach prasowych i prasowych jednostkach organizacyjnych (na podstawie umowy o pracę, umowy o działo oraz umowy zlecenia). Z tego powodu w literatu rze przedm iotu mówi się również o tajem nicy redakcyjnej44.

O chrona źródeł informacji przew idziana została w art. 14 pr. pras. Zgodnie z nim dziennikarz nie może publikować i rozpowszechniać utrw alonych zap i­ sów fonicznych czy w izualnych bez zgody swojego inform atora. Nie może też odmówić osobie udzielającej inform acji autoryzacji dosłownie cytowanej wypo­ wiedzi, jeśli nie była ona uprzednio publikow ana. Osoba udzielająca inform a­ cji może z w ażnych powodów osobistych lub społecznych dokonać zastrzeże­ n ia dotyczącego czasu i z a k resu publikacji informacji. T ak a wiadomość m usi

37 M. Zaremba, Prawo prasowe. Ujęcie praktyczne, Warszawa 2007, s. 76-77.

38 Ustaw a z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2000, nr 80, poz. 904 ze zm.).

39 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. nr 89, poz. 555 ze zm.).

40 Ustaw a z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks karny (Dz. U. nr 88, poz. 553 ze zm.). 41 O. Krajniak, dz. cyt., s. 57.

42 E. Nowińska, Tajemnica zawodowa dziennikarzy, w: Prawo mediów, red. J. Barta, R. Mar­ kiewicz, A. Matlak, Warszawa 2008, s. 272.

43 J. Sobczak, D ziennikarz sprawozdawca... , s. 125. 44 E. Ferenc-Szydełko, dz. cyt., s. 130.

zaw ierać dane, których przedterm inow e ujaw nienie mogłoby n arazić w ażne in teresy społeczne bądź życiowe inform atora45. D ziennikarzow i nie wolno jed ­ n ak publikować inform acji uzyskanych od osoby, k tó ra zastrzegła, iż stanow ią one tajem nicę służbową bądź zawodową oraz inform acji dotyczących p ryw at­ nej sfery życia, chyba że w iążą się one bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby.

O bow iązkiem spraw ozdaw cy sądowego je s t również, zgodnie z a rt. 13 pr. pras., pow strzym anie się od form ułow ania opinii co do rozstrzygnięcia w postępow aniu sądowym przed w ydaniem orzeczenia przed sądem pierwszej instancji. Pow aga w ym iaru sprawiedliwości oznacza, iż to sądy stanow ią odpo­ wiednie miejsce do rozstrzygania sporów, a przede w szystkim o kreślania winy osób. P ra sa nie może przyzwyczajać społeczeństwa, że najlepszym miejscem do osądzania są środki masowego kom unikow ania. Oczywiście dziennikarz m a praw o do inform ow ania o p rzestępstw ie przed w ydaniem wyroku, nie może jed n a k przesądzać o winie oskarżonego46. W art. 13 pr. pras. został ponadto sform ułowany zakaz publikacji w prasie danych osobowych i wizerunków osób, przeciwko k tóry m toczy się postępow anie przygotowawcze lub sądowe oraz świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych (osoby te m ogą jed n a k wyrazić zgodę n a ujaw nienie danych osobowych czy w izerunku). Je śli w ażny in teres społeczny za tym przem aw ia, właściwy p ro k u rato r lub sąd może zezwolić n a ujaw nienie danych osobowych i w izerunków osób, przeciwko którym toczy się postępow anie przygotowawcze czy sądowe.

S praw ozdanie prasow e z rozpraw y sądowej nie powinno n a ru sz a ć dóbr osobistych. W ym aganie ich ochrony stanow i ograniczenie wolności prasy ze w zględu n a in te res praw n y uczestników postępow ania47. N aru szenie przez d zien n ik arza obowiązku ochrony dóbr osobistych może go n arazić n a odpo­ w iedzialność cywilną (art. 23 i 24 k.c.48), k a rn ą za zniesław ienie lub zniewagę (art. 212-216 i 226 k.k.), a także n a odpowiedzialność zawodową49.

C yw ilnopraw na ochrona dóbr osobistych, postulow ana przez środow iska dziennikarskie, nie je s t w stanie zapewnić skutecznej ochrony. Niejednokrotnie w działalności prasowej bardziej opłacalne byłoby naruszenie dobra osobistego określonego podm iotu i zapłacenie za nie naw et wysokiego odszkodowania. Mo­ głoby to oznaczać, iż nagłośnienie spraw y, mimo n a ru sz a n ia dóbr osobistych w zw iązku ze sprawozdawczością sądową, przynosi zysk finansowy i z uwagi n a to dokonyw ane je s t celowo. Nie m ożna zakład ać, iż odpow iedzialność cywilna, z uw agi n a wysokość odszkodowań w Polsce, byłaby w ystarczaj ą- cym środkiem zapobiegającym ta k im procederom. Tym sam ym wydaje się, iż praw nok arne przepisy stanow ią skuteczny środek odstraszający przed celo­ wym n aru szan iem dóbr zw iązanych ze sprawozdawczością sądową.

45 Tamże, s. 120.

46 M. Zaremba, dz. cyt., s. 131-132.

47 J. Szczechowicz, Prawo prasow e a ochrona dóbr osobistych osób publicznych w świetle

orzecznictwa sądów powszechnych, „Studia Prawnoustrojowe” 2009, nr 9, s. 291-308.

48 Ustaw a z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.). 49 O. Krajniak, dz. cyt., s. 68.

B i b l i o g r a f i a

Barta J., Markiewicz R., Matlak A., Prawo mediów, Warszawa 2005. Braun-Gałkowska M., Zabawa w zabijanie, Lublin 2002.

Dobosz L., Prawo i etyka w zaw odzie dziennikarza, Warszawa 2008. Dobosz L., Prawo prasowe, Warszawa 2011.

Dolling D., Gospel K. H., Waltoś S., Relacje o przestępstw ach i procesach karnych w prasie co­

dziennej w Niemczech i w Polsce, Kraków 1997.

Dylak S., Media a edukacja, Poznań 1998.

Etyka dziennikarstwa. Edukacja. Teoria. Praktyka, red. E. Pawlak-Hejno, J. Pleszczyński, Lublin

2012.

Ferenc-Szydełko E., Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008.

Francuz P., Powtarzanie informacji w środkach masowego komunikowania: przegląd badań p sy ­

chologicznych, w: Psychologiczne aspekty odbioru telew izji, red. P. Francuz, Lublin 1999.

Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego oraz ustaw a o św iadku koronnym. K om entarz, Warszawa 2008.

Harris R. J., A Cognitiv Psychology o f M ass Communication, London 1994.

Izdebska J., Rodzina. Dziecko. Telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji, Białystok 1996.

Jakubowicz K., Puszczewicz B., Człowiek a telewizja, Warszawa 1990.

Jaśkowska M., Dostęp do informacji publicznych w świetle orzecznictwa Naczelnego Sądu A dm i­

nistracyjnego, Toruń 2002.

Konstytucja III R P w tezach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego i wybranych sądów , red.

M. Zubik, Warszawa 2008.

Krajniak O., Spraw ozdanie prasowe ze spraw y karnej, Toruń 2004. Krajniak O., Spraw ozdanie prasowe ze spraw y karnej, Toruń 2004. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2011.

Maszczyk D., M łodzież a szkoła równoległa. Z badań nad wpływem środków masowego przekazu

na wiedzę m łodzieży o świecie współczesnym, Katowice 1983.

M atusiak A., Jawność m ateriału dowodowego w postępowaniu karnym dla stron i publiczności, w: O bywatelskie praw o do informacji, red. T. Gardocka, Warszawa 2008.

McLuhan M., Understanding M edia, New York 1970.

Nowicki K., Jaw ność zew nętrzna postępow ania sądowego, w: Jaw ność procesu karnego, red. J. Skorupka, Warszawa 2012.

Nowińska E., Tajemnica zawodowa dziennikarzy, w: Prawo mediów, red. J. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, Warszawa 2008.

Pleszczyński J., E tyka dziennikarska, Warszawa 2007.

Popularna encyklopedia m ediów , red. J. Skrzypczak, Poznań 1999.

Sieńczyło-Chlabicz J., Prawo mediów, Warszawa 2013.

Skorupka J., P raw nom iędzynarodow e i konstytucyjne p o d sta w y ja w n o ści procesu karnego, w: Jawność procesu karnego, red. W. Jasiński, K. Nowicki, Warszawa 2012,

Słownik terminologii m edialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006.

Sobczak J., Dziennikarz sprawozdawca sądowy. Praw a i obowiązki, Warszawa 2000. Sobczak J., Prawo prasowe. Podręcznik akadem icki, Warszawa 2000.

Spark D., Dziennikarstwo śledcze. Studium techniki, tłum. M. Bodalska, Kraków 2007.

Szczechowicz J., Prawo prasowe a ochrona dóbr osobistych osób publicznych w świetle orzeczni­

ctwa sądów powszechnych, „Studia Prawnoustrojowe” 2009, nr 9. Środkowoeuropejskie studia polityczne, Poznań 2005.

Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., Furman W., G atunki dziennikarskie. Teoria. Praktyka.

Język, Warszawa 2009.

Wójcicka B., Jawność postępowania sądowego w polskim procesie karnym , Łódź 1989. Zaremba M., Prawo prasowe. Ujęcie praktyczne, Warszawa 2007.

Dokumenty prawne

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopa­ da 1950 roku, ratyfikowana przez Polskę dnia 7 kw ietnia 1993 roku (Dz. U. 1993, nr 61, poz. 285).

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 roku, ratyfikowany przez Polskę 3 marca 1977 roku (Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167).

U staw a z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.). U staw a z dnia 26 stycznia 1984 roku - Prawo prasowe (Dz.U. nr 5, poz. 24 ze zm.).

U staw a z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2000, nr 80, poz. 904 ze zm.).

U staw a z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks karny (Dz. U. nr 88, poz. 553 ze zm.).

U staw a z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. nr 89, poz. 555 ze zm.).

U staw a z dnia 6 września 2001 roku o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 marca 2003 r., (sygn. II SA 3572/02, LEX nr 144641).

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2008 r. (sygn. II SAB/Kr 64/07, LEX nr 529890).

S t r e s z c z e n i e

A u to rzy o m a w ia ją p ro b lem a ty k ę ja w n o śc i p r o c e su k a r n e g o n a e ta p ie p o stę p o w a ­ n ia są d o w eg o w a sp e k c ie sp ra w o zd a w czo ści są d o w ej. P o ja w ie n ie się d z ie n n ik a r z y n a p ro cesie k a r n y m i r e la c jo n o w a n ie p rzez n ic h w m e d ia c h jeg o p r z e b ie g u p ro w a d zi do u d o stę p n ie n ia p o stę p o w a n ia ogółow i sp o łe c z e ń stw a . Z jed n ej stro n y u m o ż liw ia to sp o ­ łe c z n ą k o n tro lę d z ia ła ln o ś c i są d ó w , z d rugiej m oże p row ad zić do u ja w n ie n ia a sp e k tó w p r z e stę p stw a z w ią z a n y c h z ży cie m p ry w a tn y m ofiary, a n a w e t sk u tk o w a ć jej p on ow n ą w ik ty m iza cją . A u to rzy sta ra ją się o k reślić, ja k im i cech a m i p o w in ien się c h a ra k tery zo ­ w a ć d zien n ik a rz p isz ą c y relacje z procesów i ja k ic h z a sa d w in ie n p rzestrzeg a ć. W pracy z a ry so w a n o ró w n ież m o d el praw id łow ej b u d o w y sp r a w o z d a n ia sąd ow ego.

S u m m a r y

Legal guarantees of media access to legal proceedings vs. press reporting

T h e a u th o r s d is c u ss th e is s u e o f tr a n s p a r e n c y in th e c r im in a l p ro cess a t th e sta g e o f ju d ic ia l p ro ceed in g s in th e co n tex t o f ju d ic ia l rep ortin g. T h e em erg en ce o fjo u r n a lis ts in a c r im in a l tr ia l an d it s co v era g e le a d s to r e le a se o f con d u ct for th e g e n e r a l public. O n th e one h a n d , th e above m a k e s so cia l con trol o f th e a c tiv itie s o f th e co u rts p ossib le, b u t it m a y lea d to th e d isc lo su r e o f crim e-rela ted a sp e c ts o f th e p riv a te life o f v ic tim s o f crim e a n d e v e n le a d to th e r e -v ic tim iz a tio n . T h e a u th o r s tr y to d e te r m in e w h ic h q u a litie s sh o u ld b e r e p r e se n te d b y a jo u r n a lis t w r itin g re p o r ts on le g a l p ro ceed in g s a n d w h a t p r in c ip le s sh o u ld b e o b se r v e d . T h e p a p e r o u tlin e s a m o d e l for th e p rop er co n stru ctio n o f a court report.