Wojenna organizacja gospodarki w Zachodnim Zagłębiu Naftowym w latach 1939-1945

Mieczysław Wieliczko

Wojenna organizacja gospodarki w

Zachodnim Zagłębiu Naftowym w

latach 1939-1945

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 50, 285-310

1995

A N N A L E S

Pamięci Józefa Czernickiego

,

W ojenna o rg a n iza cja g o sp o d a rk i w Z ach o d n im Z a g łęb iu

N aftow ym

w

latach 1 9 3 9 -1 9 4 5

L ’organisation économ ique de la Z one O c cidentale d 'E x tra c tio n du P étrole pendant la guerre 1939-1945

Projektowany w tytule do obserwacji badawczej zakres problem atyki z w o ­ jennych dziejów przem ysłu naftow ego w ym aga na w stępie kilku w yjaśnień, b o ­ w iem dotyczy złożonych zagadnień. ,

Przede w szystkim sygnalizuje już tę zło żo n o ść określenie Z achodnie Z agłę­ b ie Naftow e, bo dotyczy zarówno podstawy terytorialnej, jak też m erytorycznego zakresu problematyki. Pojawiło się ono w 80. latach XIX w ieku w stosunkach publiczno-prawnych, aktach administracyjnych, a z czasem i produkcyjnych przem ysłu naftowego, jako określenie obszaru - zasięgu działania Urzędu Górni­ cz eg o w Jaśle, sprawującego nadzór górniczy na terenach - używając n azew nic­ twa geograficznego - położonych pom iędzy biegiem Popradu i Dunajca na za­ chodzie, a biegiem Sanu i Strwiąża na w sch od zie i używ ane było je sz c z e w pier­ w szych latach po II w ojnie św iatow ej. Pom im o b ow iem n iezliczon ych zmian organizacyjnych w działalności gospodarczej przem ysłu n aftow ego, zakres nad­ zoru górniczego z siedzibą w Jaśle do w yzw olen ia, a następnie w K rośnie (od 1946 r.) nie uległ zatrzymaniu i fakt ten zdaje się być w ystarczającą przesłanką do przyjęcia takiej podstawy terytorialnej.

Po II wojnie, zwłaszcza w publicystyce, pojaw iło się określenie: „podkar­ packie zagłębie naftowe”, nazwa trafiająca tu i ów d zie do piśm iennictw a, ale

zdecydow anie nie upowszechniona w literaturze technicznej przem ysłu naftow e­ g o , gd zie zachow ano dość precyzyjną nomenklaturę w zakresie nazw geograficz­ nych tyczących przestrzennej rozciągłości tego przem ysłu. B yły to przedwojenne pow iaty: N ow y Sącz, Gorlice i Jasło w woj. krakowskim oraz Krosno, B rzozów , Sanok i Lesko w woj. lw ow skim . Za wyjątkiem powiatu N ow y Sącz, notabene, działalność eksploatacyjna złóż roponośnych i produkcyjna rafinerii w Lim ano­ w ej dobiegały kresu w latach 1 9 4 3 -1 9 4 5 , w szystkie pozostałe pow iaty w eszły w

1945 r. w skład woj. rzeszow skiego. U w zględniając jeszc ze w ym ianę obszarów nadgranicznych z ZSRR w 1950 г., co bezpośrednio dotyczyło terytorium Z agłę­ bia, przez przywrócenie do jego składu rejonu eksploatacyjnego w Czarnej i za­ kładów w Ustrzykach D olnych - terytorium nie uległo już zm ianom . Jest to w ięc jednoznaczna podstawa terytorialna dalszych rozważań. D ziałalność przem ysło­ wa w Zachodnim Zagłębiu N aftow ym obejm owała górnictw o naftowe w kopal­ niach ropy i gazu z iem n eg o , w raz z urządzeniam i do ich tłoczen ia, m agazyn o­ w an ia i transportu, przetw órstw o ropy i gazu w rafineriach i gazoliniarniach, produkcję m aszyn i urządzeń górn iczych , d ziałaln ość w arsztatów p o m o cn i­ czy ch zapewniających ruch kopalń, elektrow nie i inne zakłady przem ysłow e. O sob n y, tylko p ozorn ie, zakres prac sta n o w iły w iercenia p o szu k iw a w cze w zakresie rozpoznania g eologii złó ż gazo- i roponośnych, głów n ie na terenie Zagłębia.

Są to sfery różnej działalności, sprzężonej i w spółzależnej, o w ażnym zna­ czeniu gospodarczym , a w latach w ojny i okupacji, o wym iarze strategicznym w dosłow nym znaczeniu tego słow a. Problem organizacji w tej wzm iankowanej tylko w ielop łaszczyzn ow ej działalności, wydaje się podstaw ow y i niezm iernie w ielozn aczn y, bow iem dotyczy np. zm iany zakresu produkcji paliw z tzw. profi­ lu uniw ersalnego produkcji w rafinerii, na w ojenny dla potrzeb Wehrmachtu i gospodarki wojennej R zeszy albo gospodarczych, politycznych i id eologicz­ nych (sic!) założeń działalności okupanta - III R zeszy N iem ieckiej oraz c y w il­ nych w ładz Generalnego Gubernatora z Hansem Frankiem na c z ele - w reszcie przekształceń będących następstwem w ojny. S zczeg ó ln ie te d w ie kw estie ostat­ nie, o g ó ln e i obiektyw ne, obserw ow ane na przykładzie przem ysłu Zachodniego Z agłębia N a fto w eg o , ujawniają wątki d ziejów procesu h istoryczn ego i p o zw a ­ lają na form ułow anie sp ostrzeżeń o znaczeniu d alece w yk raczającym poza, zd ać by się m ogło, w ąski problem badaw czy - wojennej organizacji wybranej g ałęzi przem ysłu na niew ielkim stosunkow o obszarze okupow anych ziem p ol­ skich.

Z tej złożon ości problematyki gospodarczej w ynika istotna trudność badaw­ cza, bow iem zakres pozostałych z niej źródeł, zgrom adzonych w zasobie A rchi­ wum Państw ow ego w Jaśle, pozwala na ograniczone rozeznanie badaw cze, ale

nie dotyczy to na szczęście kwestii organizacji.1 Są to akta o p odstaw ow ym zna­ czeniu badawczym, akta będące pozostałością bezpośredniej działalności g o sp o ­ darczej. Inne akta tego typu zachow ane są w stanie w ięcej niż szczątk ow ym 2, bądź stanowią fragment innych (zesp ołów ) zakresów działalności w ładz n iem iec­ kich cyw ilnych3 bądź w ojskow ych.4 Odmienną co do charakteru pochodzenia oraz kompletności rzeczow ej, grupę źródeł stanow ią materiały w y w ia d o w cze Komendy Głównej Armii Krajowej i Delegatury Rządu RP w Kraju.5 Niektóre,

1 Archiwum Państwowe w Jaśle (dalej A P J), zespoły akt: Deutsche Erdölgrube. Verwaltung Jedlicze (dalej DEV), Beskiden Erdöl- Gewinnungsgesellschaft m.b.H. Jasio, Verwaltung Jasio (dalej BEG), Be­ skiden Erdöl Verarbeitungsgesellschaft m.b.H. Jasło. V erw altu n g L ibusza (dalej B E V ), K arp ath en Ol AG Hauptverwaltung in Lemberg, w tym szczególnie zbiór: Gruppe Geologie Jasło (Septem ber 1940 - September 1944), (dalej Karp ). Zespoły te liczą blisko 300 jednostek archiwalnych i zostały, zgodnie z zasadą pertynencji, zgromadzone w latach 1953-1954 i 1967 r. w ówczesnym O ddziale Terenowym WAP. Są to akta szczątkowe, „odzyskane" z rewindykowanych z Niemiec i zagrabionych w 1944 r. ma­ teriałów archiwalnych i uporządkowane w grupy rzeczowe wymienionych zespołów , mimo że większość ich pochodziła z kancelarii Urzędu Górniczego w Jaśle, przesyłane tu jako kopie, dokum enty do w iado­ mości, itp. Dziękuję prof. W. Bonusiakowi za w skazanie na .ak ta naftow e” w zespołach ministerialnych gospodarki Rzeszy w Bundesarchiv Koblenz, z których nie mogłem korzystać.

2 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej AAN), Regierung des G eneralgouvernements, H auptab­ teilung Finanzen, W irtschaft (dalej Reg. F., Reg. W.) oraz zespół pod nazwą: „N iem ieckie władze o k u ­ pacyjne” przejęły po likwidacji Centralnego Archiwum Komitetu Centralnego PZPR, o sygnaturze pod­ stawowej: 214. Są to pojedyncze dokumenty dotyczące przemysłu naftowego, w tym szczątki akt K ar­ pathen Ol AG Hauptverwaltung in Lemberg, (dalej, 214, Karp.), Archiwum Państwowe w Krakowie (da­ lej AP Kr.), w zespole: Akta Niemieckie (dalej AN) jest pięć poszytów akt szczątkow ych z działalności: Generaldirektion der Monopole, M ineralölmonopol in Ix m b erg (od 1943 r. G linik M ariam polski), Be­ skiden Erdöl Verarbeitungsgesellschaft m.b.H. in Libusza. Verwaltung Jaslo, Karpathen Ol in Lem berg oraz akta Zollfahndungstelle Krakau (dalej Zoll.), z zarządzeniami w sprawach monopolu, przepisami celnymi dotyczącymi obrotu produktami naftowymi itp. Są to dokum enty uzupełniające możliwości po­ znawcze wyniesione z akt uprzednio powołanych i weryfikujące informacje.

3 Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich - Instytut Pamięci Narodowej w W ar­ szawie (dalej AGK), Tagebuch (Dziennik) Hansa Franka (dalej TG), gdzie w 35 tomach zachowane są bardzo liczne informacje źródłowe dotyczące głównie kwestii organizacyjnych w przemyśle naftowym. W tomach zawierających protokoły posiedzeń szczególnie ważne są dwie grupy dokumentów: z posie­ dzeń rządowych (Regierungssitzungen) i posiedzeń roboczych (A rbeitssitzungen), także protokoły ,Ju- stracji w G G " przez Franka, w tym z kopalń i innych zakładów przemysłu naftowego w Zachodnim Za­ głębiu Naftowym. Zespół: Regierung des GG, Hauptabteilung W irtschaft (cyt. Reg. W .) zawiera 16 po­ szytów akt bezpośrednich z działalności: Bergbau in Jasło, Karpathen Öl AG in Ixm berg, H auptabtei­ lung Wirtschaft, Abteilung II; Industrie und Bergbau, Unterabteilung 1; Bergbauverwaltung, U nterabtei­ lung 2; Mineralölwirtschaft. Pewną grupę źródeł z działalności cywilnych władz okupacyjnych stanowią informacje dotyczące przemysłu naftowego. Są one rozproszone w aktach administracyjnych przecho­ wywanych w innych archiwach, o czym w stosownych miejscach będą wzmianki - odsyłacze.

4 National Archives Washington, microcopy: No T-77 Oberkommando der W ehrm acht, W irtschaft- und Riistungsamt, rolka (r. 183,543, 617, 619, 630-631, 633. No T-84 Verschidene, r. 72, 91, 137, 139, No T-501 Rückwertige. Gebiete besetzte, r. 37, 213, 227. Są to tzw. mikrofilmy aleksandryjskie przecho­ wywane w AAN w W arszawie oraz w zbiorze „Materiały i Dokum enty" W ojskowego Instytutu H isto­ rycznego (cyt. W ill, MiD) powoływane według sygnatur amerykańskich. Akta te głównie dotyczą go­ spodarki paliwami, w zakresie eksploatacji złóż, produkcji i dystrybucji produktów naftowych.

5 Zespoły tych akt mają sygnatury: 203 i 202, przechowywane były w Centralnym Archiwum КС PZPR, przejęte zostały do AAN i usytuowane jako VI Oddział AAN. (A A N , Vi/Ο). W zakresie nas inte­ resującym są to „meldunki miesięczne" siatek wywiadowczych KG w przemyśle naftowym oraz „raport sytuacyjny" Delegatury Rządu RP, w którym część A. III Sprawy gospodarcze w Generalnym Gubernator­ stwie zwiera informacje ogólne o przemyśle naftowym, zaś w części C. Ziemie Wschodnie, były podawane dane dotyczące Wschodniego Zagłębia Naftowego, często zestawiane z wynikami Zachodniego Zagłębia Naftowego, zwłaszcza po utworzeniu Karpathen Ol ACł. Są to jednak dane głównie dotyczące produkcji.

bardzo w proporcjach nieliczne, dokumenty z tej grupy źródeł zostały opubliko­ w an e.6 Interesującym źródłem , łączącym niem ieckie dane oficjalnie z informa­ cjam i zaczerpniętym i z prasy konspiracyjnej, jest w ojenne pisarstwo Ludwika Lendaua, w którym problematyka przem ysłu naftow ego um ieszczona została po­ śród całokształtu wydarzeń i przemian w okupowanym kraju.7

Literatura jest nad wyraz skromna, jeśli chodzi o studia sensu stricto

history-g

czn e , natomiast obszerna w zakresie piśm iennictwa „naftow ego”, stąd jej przy­ datność w naszych zam ierzeniach jest zdecydow anie różna, ale w nosząca pewne ju ż rozpoznanie problematyki badaw czej.4

Całe Zachodnie Zagłębie N aftow e znalazło się w rękach niem ieckich w w y ­ niku agresji i działań w ojennych w okresie 6 -1 1 listopada 1939 r.10 Na skutek

6 Arm ia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 1, wrzesień 1939 - czerwiec 19-11, Londyn 1970, wyd. krajow e, W rocław -W arszaw a-Kraków-G dańsk-Łódź 1990, s. 9 9-105.

7 L. Landau: Kronika lat wojny i okupacji, 1.1—III, Warszawa 1962-1963.

8 W pierwszych publikacjach dotyczących gospodarki w okresie wojny, kwestie przemysłu naftowego znalazły stosunkow o więcej miejsca, aniżeli w późniejszych monografiach. 1’or. Wl. Jastrzębowski: G o­

spodarka niemiecka w Polsce 1939-1944, Warszawa 1946, s. 122, 124, 258-263. 'Γ. Kłosiński: Polityka przem ysłow a и> Generalnej Guberni, Poznań 1947, s. 114-117. C". Madajczyk: Polityka III R zeszy w oku­ pow anej Polsce, W arszawa 1970, t. I, s. 577-578. C. Łuczak: Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitle­ rowskich Niem iec w okupowanej Polsce, Poznań 1979, s. 221, talii. 77 z wykazaną produkcją ropy nafto­

wej w latach 1939-1944. Nieco więcej materiału znalazło się w literaturze historycznej o charakterze re­ gionalnym . Por. M. W ieliczko: Narodziny władzy ludowej w regionie jasielskim 1943—1948, [w :| Studia

z dziejów Jasia i powiatu jasielskiego pod red. J. Ciarbacika, Kraków 1964, s. 445—473, kilka wzmianek

0 akcjach zbrojnych ruchu oporu w zakładach przemysłu naftowego. Stosunki demograficzne i gospo­

darcze pow iatu jasielskiego, oprać. zb. pod red. M. Dobrowolskiej ibid., s. 4 75-521, podobnie enigm aty­

czne informacje dotyczące przemysłu paliw w okresie okupacji, ale znacznie szersze opracowanie pro­ blematyki powojennej M. W ieliczko: Zniszczenia wojenne i odbudowa gospodarki w regionie gorlickim

1944-1948, [w:] N ad rzeką Ropą. Szkice historyczne, Kraków 1968, s. 781-815. Id.: Z dziejów rafinerii nafty w Jaśle-Niegtowicach, Jasło 1974, s. 24—33. Id.: Jasielskie w latach drugiej wojny światowej. W ar­

szawa 1974, s. 105-109, aneks 4, s. 354-355. Zatrudnienie i ruch produkcyjny w podkarpackim zagłębiu

naftowym iv latach 1939-1944, talii. 4-7. W przypisach 40, 44, 46-48 literatura niemiecka z okresu oku­

pacji o gospodarce w przemyśle naftowym GG. Id.: Wojenne losy COP-u. Zarys problem atyki [w:] 50 lal

Centralnego Okręgu Przemysłowego, Warszawa 1988, s. 64-67. Publikacje te dotyczą głównie zachod­

niej części Zachodniego Zagłębia Naftowego, natomiast o jego wschodniej części głównie pisał prof. Cząstka. Por. id.: D zieje przem ysłu naftowego w Krośnieńskiem [w:] Krosno. Szkice z dziejów miasta

1 regionu (1918-1970), pod red. J. Garbacika, Kraków 1973, t. II, s. 5 -38, o okresie II wojny kilka zdań

na s. 34-35. Ostatnio W. Bonusiak: Małopolska Wschodnia /Md rządami Trzeciej Rzeszy, Rzeszów 1990, s. 68, passim do s. 75. G. Mazur: Pokucie w iatach drugiej wojny światowej. Położenie ludności, polityka

okupantów, działalność podziem ia, Kraków 1994, s. 73, passim do s. 77. Rzetelnością badawczą przez

połączenie informacji historycznych, geologiczno-poszukiwawczych oraz przeglądu eksploatacji, zwraca uwagę studium .1. Kruczka: Kopalnictwo naftowe w regionie brzozowskim, (w :| Brzozów. Zarys m ono­

graficzny pod red. Jerzego F. Adamskiego, Brzozów 1990, s. 515-528.

9 Retrospektywna bibliografia geologiczna Polski oraz przez Polaków z zakresu nauk o Ziemi, oprać. R. Fleszarowa, cz. I 1900-1950, L I, W arszawa 1958, daje pogląd o badaniach geologicznych w ykona­ nych w okresie okupacji (szczególnie publikacje A. Tokarskiego) w Zachodnim Zagłębiu Naftowym. Natomiast zagadnień eksploatacji złóż, ruchu kopalni i produkcji dotyczą liczne publikacje na lamach „N afty", począwszy od wznowienia pisma po wyzwoleniu w 1945 r. Por. zaw artość nr 1, 2, 5, 8, 9 i w następnych latach.

10 R. Dalecki: A rm ia „K arpaty” 1939, Warszawa 1978, rec. i poi. Trusow, N a m arginesie książki..., WPH 1979/4, s. 322-323, Szubański: Vwagi do książki, ibid., s. 323-324, W. Rczmer: O działaniach armii

„ K arpaty" и· 1939 r., W PH 1980 nr 3, s. 259-275, A. Janica: O działaniach 21 D PG , W PH 1981 nr 3.

w ysok iego tempa natarcia w przykarpackim pasie działań Grupy Arm ii „Süd” oraz kierunków natarć ofensyw nych nie zdołano przeprow adzić w praktyce za­ mierzeń i zarządzeń ewakuacyjnych, a nawet zn iszczeń , m im o że w zakładach rafineryjnych w Krośnie, Jedliczach i Jaśle b ył zgrom adzony strategiczny zapas paliw, olejów i sm arów dla potrzeb W ojska P o lsk ieg o .11 Składy te za w yjątkiem Krosna, w nienaruszonej w łaściw ie ilości m ateriałów pędnych zostały zdobyte przez W ehrmacht, a następnie zagrabione dla jeg o potrzeb.12 W toku działań w o ­ jennych nie pow stały w ięk sze zniszczenia, bow iem strefy oporu pod od d ziałów Grupy Operacyjnej „Jasło” z Armii „Karpaty” i w alki trwały „obok” zakładów przem ysłu naftow ego albo jak w przypadku rafinerii w Gliniku M ariam polskim i Jaśle, przebiegały „ szczęśliw ie”, zw ażyw szy m ożliw e konsekw encje dla o k o li­ cznej ludności, pożarów i wybuchu w takich zakładach.13 Jedynie w K rośnie za­ kłady rafineryjne uległy znacznej dewastacji na skutek bom bardowań L uftw affe, jak się wydaje nie zam ierzonych zniszczeń w łaśnie tych zakładów , a pob lisk iego lotniska, dworca kolejow ego i innych zakładów (także cz ę śc io w o spłonęła „W u- detta”) w południow o zachodniej stronie miasta.

W wyniku d eb ella tio Wehrmacht natomiast opanow ał zajęły obszar, ustala­ jąc zarząd c y w iln y 14 oraz zasięg działania Orts- i Feldkommandantur na obszarze

R. Dalecki: Arm ia „Karpaty" rv wojnie ohromiej 1939 roku, Rzeszów 1989. Są to ujęcia m onograficz­ ne, w dwóch wydaniach, natomiast obok tego powstało kilka ważkich studiów regionalnych, które w ko­ lejności „geograficznej" w arto przypomnieć: J. Radomski: Kam pania wrześniowa na ziem i sądeckiej [w:] „Rocznik Sądecki" 1971, t. XII s. 259-303. H. Malinowski: Powiat gorlicki w okresie najazdu h itle­

rowskiego na Polskę w 1939 r., [w:] Gorlickie w PRL, Rzeszów 1972; id.: O rganizacja Obrony N arodo­ wej oraz walki we wrześniu 1939 r. na terenie pow iatu gorlickiego, „Studia H istoryczne" 1977, z. 4, s.

583-604. W. Sznee: Wrzesień 1939 roku na Sądecczyźnie i w Gorlickiem (w zw iązku z artykułem H. M alinow skiego) „Studia H isto ry c zn e ” 1979, z. 2, s. 335-337. M. W ieliczko: Jasielskie, s. 4 4 -6 7 i aneks, s. 351-352. L. Chmiel: Działania armii „Karpaty" w pierw szych dniach września 1939, [w:] Z

lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 1970, t. II.

11 Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Kampania Wrześniowa 1939, Londyn 1951-1959, t. 1, cz. 1, s. 226. We W schodnim Zagłębiu Naftowym składy takie zlokalizowane były w Drohobyczu i Borysławiu.

12 Centralne Archiwum Wojskowe, Zbiór relacji o działaniach Armii „Karpaty", sygn. II/3/19. W rafi­ nerii w Gliniku M ariampolskim nagromadzone w zbiornikach zapasy paliw i sm arów zostały przez żoł­ nierzy zanieczyszczone piaskiem. Brak w źródłach śladu działań tej grupy w rafinerii w Jaśle-N iegłow i- cach. W iadomo, że Niemcy zagarnęli: 60 t benzyny, 1850 t benzolu, 600 t gazolu, 1000 t nafty, 2720 t różnych olejów i 2700 t parafiny. Natomiast w pozostałych zakładach było 1800 hl paliw i olejów. Por. M. Brones: Grabież mienia polskiego przez Wehrmacht w kampanii 1939 r., W PH 1967 nr 1, s. 229­ 321, Id.: Niektóre problem y grabieży ekonomicznej w Polsce dokonanej p rzez W ehrmacht w okresie 1.09

-25.10.1939, Biuletyn GKBZH wP, 1968, t. XVIII, s. 46-79.

13 K. Hetka: Z obrony Jasła и> 1939 roku, ,.Rocznik Jasielski" 1970-1971, s. 153-157. Jest to w strzą­ sające świadectwo ocalenia rafinerii, w której, jak wynika z poprzedniego przypisu, było składowane ponad 10 tysięcy ton paliw! W poprzedniej wojnie światowej w podobnych zmaganiach frontowych rafi­ nerię ostrzelała artyleria rosyjska 15 grudnia 1914 r. Pożary trwały trzy doby, pomimo że płonące paliwa „zbierała" W isłoka, n io sącz nurtem ogień aż pod Brzostek, ponad 20 km w dół biegu rzeki! M. W ielicz­ ko: Z dziejów rafinerii, s. 12-15.

14 AP Kr, Zoll., zachowanych jest kilka egzemplarzy „Stabsbefehl" szefa Zarządu Cyw ilnego i 14 A r­ mii GA „Sud". Natomiast w aktach miasta Rzeszowa (A P w Rzeszowie, sygn. 3074) jest komplet „Stabs­ befehl" (nr 1-23, od 5 września do 11 października 1939 r.) Dr Dill sz ef „Zivilverw altung" w części III (Personalgelegenheiten) mianował Landratów z p ełnom ocnictw am i o g ran ic zo n y m i tylko „ p raw e m ”

tyłow ym , na którym znalazła się całość Zachodniego Zagłębia N a fto w eg o .15 Po­ czątkow o, z dniem 15 września 1939 r. był to obszar w y ższeg o dow ództw a w oj­ sk o w eg o (M ilitärbezirkbefehlshaber) w Krakowie, które po dziesięciu dniach z o ­ stało przekształcone w południow y okręg w ojskow y (M ilitärbefehlshaber Kra­ kau-Grenzabschnittskom mando Süd), na którego terenie pow stało pięć w yższych komendantur polow ych (Oberfeldkommandanturen - OFK), z których dwie: Tar­ nów i R zeszów , „podzieliły” obszar Zachodniego Zagłębia N aftow ego, bow iem Landkreis L im an ow a-N ow y Sącz i G orlice-Jasło znalazły się na terenie OFK Tarnów, zaś S trzyżów -K rosno, B rzozów -S an ok , na terenie OFK R zeszów . Z no­ wu po d ziesięciu dniach, bo 19 października 1939 r. nastąpiła reorganizacja doty­ ch czasow ych w ładz okupanta; w m iejsce urzędu szefa zarządu cy w iln eg o 14 ar­ m ii, o którym była m owa, pow ołano zarząd cyw ilny okręgu w ojsk ow ego (Z ivil­ verwaltung des Militärbezirkes), który z dniem 26 października 1939 r. o godz. 2 4 .0 0 zakończył działalność, z chw ilą proklamacji utworzenia "Generalnego G u­ bernatorstwa dla zajętych obszarów polskich”, zgodnie z dekretami Hitlera z 8 i

12 października 1939 r.16 R ozpoczął się nowy okres niem ieckiej okupacji i II w ojny św iatow ej.

W zm iankowane tu zaledw ie z nazwy zmiany organizacyjne Wehrmachtu były w całości wewnętrzną, że tak pow iem , sprawą III R zeszy, ale tylko pozor­ nie..., bow iem położenie Zachodniego Zagłębia N aftow ego w pobliżu granic ze Słow acją, W ęgram i i ZSRR (co prawda były to państwa zaprzyjaźnione z R ze­ szą, przy czym Zw iązek Radziecki dopiero od 28 września 1939 r. z rów noczes­ nym II układem R ibbentrop-M ołotow ) czyniło z tego obszaru strefę, której bez­ p ieczeń stw o staw ało się pierw szoplanow ym zadaniem także dla pow stałego do­ piero co G łów n ego Urzędu Bezpieczeństw a R zeszy (S S Reichsicherhauptam t). D ow od zi tego stacjonow anie tu Grupy Operacyjnej Policji B ezpieczeństw a

(Ein-III Rzeszy, celem zarządzania całokształtem życia na wskazanym obszarze. W zasadzie ..władza” Land- rata obejmowała przedwojenny powiat nazywany teraz Landkreis. Na obszarze Zachodniego Zagłębia Naftowego zostały utworzone urzędy Landrata dla bandkreis Limanowa-Nowy Sącz (z siedzibą w Lima­ nowej, Landrat Hübschmann), Gorlice-Jaslo (z siedzibą w Jaśle, sprostow anie 22 września, że siedzibą są Gorlice, Landrat Basch), na podstawie Stabshefehl nr 9 z 19 w rześnia, S anok-B rzozów (z siedzibą w Brzozowie), Landrat dr Śchaar, na podstawie Stabshefehl nr 10 z 20 września. Od I października 1939 r., kiedy datow any jest Stabshefehl nr 17 urząd Landrata w Limanowej objął dr Canteur, w Nowym Sączu w spomniany Hühschmann, w Jaśle zaś zainstalował się Bush, w Brzozowie Zinser. Utworzono wtedy I.and kreis Krosno-Strzyżów (z siedzibą w Krośnie ) i urząd objął Stitzinger, zaś Sanok i zachodnią część powiatu Lesko (z siedzibą w Sanoku) tworzył Landkreis pod zarządem Schaara, co zostało potwierdzone w Stabsbefehl nr 23 z 11 października 1939 r. W szyscy Landraci mieli tytuł służbowy ..Regierungsrat", czyli byli wysokiej rangi urzędnikami państwowymi III Rzeszy. Pierwsze ich raporty zachowane są w zespole T -501, r. 229, przechowywanym w AAN i WIH.

15 W IH, MiD, T -501, r. 37, 47 i 48 zawierają dokumenty 14 armii obszaru tyłowego 520. K. Radzi- w ończyk: Okupacyjny zarząd i zbrodnie wojenne Wehrmachtu podczas agresji na Polski;, 1 września -

25 października 1939, W PH 1973 nr 2, s. 38-141. L. Herzog: Niemieckie siły zbrojne w okupowanej P ol­ sce w ia ta ch 1939-1941, cz. I, ibid., 1961, as. 88-134, 1962 nr 1, s. 45-71.

satzgruppe der Sipo), której oddziały operacyjne (E insatzkom m andos) działały w pasie ofensyw y 14 Armii. Po 28 września 1939 r. i ustaleniu „linii demarkacyj- nej” na Sanie - odcinek na interesującym nas obszarze - w Sanoku „zainstalowało się ” 1/1 Einsatzkommando SS-Sturmbannfiihrera Ludwiga Hahna, z kom endan­ turą w Sanoku, i utworzyło placów ki zam iejscow e (A ußenstelle) w Zasław iu, D ynow ie, Dubiecku. R ów nież w tym sam ym czasie w Jaśle stacjonow ała bliżej nie znana placówka (grupa) z nie ustalonej, w ydaje się, że poza w ym ienionym i strukturami, Einsatzgruppe, i została z dniem 19 października 1939 r. przeniesio­ na do Radomia i T om aszow a M azow ieckiego, co stwierdza „Anordnung” nr 7 d ow ódcy Militärbezirk Krakau. W tym czasie 1/1 Einsatzkom m ando utw orzyło kolejne posterunki, w Krośnie, Dukli i Jaśle, skoro w ed łu g stanu na 22 października 1939 r. figurują w rozkazie o organizacji służb policyjnych. Z dniem 26 października i w prowadzeniem administracji cyw ilnej, „Einsatzgrup­ pen” zostały przekształcone w pełnym składzie w m iejscow e urzędy policji b e z­ pieczeństw a i służby bezpieczeństw a, z których w szystk ie na tym obszarze jako placów ki nadgraniczne, otrzymały w yjątkow y status - zadania i upraw nienia.17 D o tej sprawy przyjdzie pow rócić.

Drugi jakby nurt „rządów w ojsk ow ych ” dotyczy bezpośredniego zarządu za­ kładami przem ysłow ym i przejętymi przez W ehrmacht, zakładam i, pośród któ­ rych dw ie kategorie są szczególn ie ważne: zakłady przem ysłu naftow ego oraz in­ ne określane pojęciem przem ysłu zbrojeniow ego. Zakłady te podlegały placów ­ kom g o sp o d a r c z y m (W e h r m a c h t-W ir tsch a fl-S te lle n ) i in sp e k c ji z b r o je n io ­ w e j w ram ach sz ta b ó w i słu żb d o w ó d z tw o k r ę g ó w w o js k o w y c h . Z d n iem 28 w rześn ia 1 9 3 9 r. u tw o rzo n o In sp ek cję Z b r o jen io w ą „ O b e r o st” z s ie d z i­ bą w Łodzi, skąd została przeniesiona do Krakowa (31 X ), zaś z dniem 11 listo­ pada 1939 r. przekształcona w Inspekcję Zbrojeniową G eneralnego Gubernatora (Riislungsinspektion GG). Postaw iono przed nią dwa zadania: skoncentrow anie polskiej siły roboczej w w ażnych dla produkcji wojennej zakładach i natychm ia­ stow e jej uruchomienie oraz zlikw idow anie deficytu siły roboczej w przem yśle R zeszy przez przym usow e zatrudnienie w nim P olaków .18

17 AP KR, AN nr 3. K. Radziwończyk: Zbrodnie generata Strecken bucha, W arszawa 1966, s. 260, id.:

„Akcja Tannenberg " grap operacyjnych S/PO i SI) w Polsce jesionią 1430 r. ..Przegląd Zachodni" 1966

nr 5, s. 94—118. K. Leszczyński: Działalność Einsatzgruppen p olicji bezpieczeństwa na ziem iach p o l­

skich w świetle dokumentów „Przegląd Zachodni" 1966 nr 5, s. 94-118. K. Leszczyński: D ziałalność Einsatzgruppen policji bezpieczeństwa na ziemiach polskich w świetle dokumentów, .Biuletyn GKBZII wP",

t XXII, s. 7 i in.

18 WIH, MiD, T-77, r. 617 ki. 1803439-1804091, 1804216 i n., rolki 618-619 zaw ierają m.in. „D zien­ nik wojenny Rüstungsinspektion GG do 30 VI 1944 r. Radziwończyk: Okupacyjny..., Herzog: Niemieckie..., P. Matusak: Ruch oporu w przem yśle wojennym okupanta hitlerowskiego na ziem iach polskich и> latach

1939-1945, Warszawa 1983, s. 20-27. O swoistym sprzężeniu zadań wykonyw anych przez W ehrmacht

niech poświadczy fakt, że już w Stabshefch! nr 9 z 19 września w pkt. III podane są zasady działania urzędów pracy (Arbeitsämter), które organizuje delegowany z M inisterstwa Pracy Rzeszy Ottfred Ma- schke. Stahsbefehl nr 11 7. 22 września podaje, że z dniem 21 wrzes'nia zorganizow ane zostały takie

Inspekcja Zbrojeniowa GG posiadała w sztabach okręgów w ojskow ych sw o ­ je terytorialne odpow iedniki (W ehrwirtschaftstelle) sprawujące bezpośredni za­ rząd nad zakładami. Na dzień 1 listopada 1939 r. na obszarze M ilitärbefehlsha­ ber-Grenzabschnittskom m ando Süd Krakau zarząd ten obejm ow ał już dziesiątki zakładów , z których w Zachodnim Zagłębiu N aftow ym były: W aggonfabrik und W affenfabrik Sanok, Gum m iwerk für A uto- und Fahrradreifen Sanok, Pulverfa­ brik Jasło, G um m iwerk „W udetta” Krosno, „O dlew ” G orlice oraz oddzielny, sa­ m odzielny zarząd w przem yśle naftowym pod nazwą „D eutsche Rohölgruben V erw altung” na terenie Feldkommandanturen 625 w K rośnie.14

B yła to kontynuacja utworzonej 14 lub 15 w rześnia 1939 r. „E rdöl-K om m is­ sion des Oberkommandos der W ehrmacht” w Jedliczu na terenie Ortskomm an­ dantur 526, która zarządzała kopalniami i zapasam i paliw. W niektórych doku­ m entach figuruje też nazwa „Ö lkom m ission der O KW in J ed licze”, ale nie ma w ątp liw ości, że jest to ten sam organ, bow iem w ykonuje analogiczne czyn n ości. Paliwa, oleje i smary zostały potraktowane jako zdobycz w ojenna, w m yśl rozka­ zu dow ództw a M ilitärbefehlshaber (z 26 IX 1939, Q U I, nr 5 (39), i oddane do d ysp ozycji A rm eeverpflegungslager (A .V .L ., armijnej składnicy m ateriałow ej), której placów ki ustalone zostały (utworzone) przy dow ództw ach OFK w Krako­ w ie, R zeszow ie i Tarnowie oraz C zęstochow ie i K ielcach. W K rośnie, n iezależ­ nie od w ym ienionych A .V .L ., otwarta została „stacja tankow ania” 2 3 9 Infanterie D ivision , której sztab stał w Iwoniczu Zdroju, zaś pododdziały były dyslokow ane

20

w południow ej Polsce.

W ehrmacht prowadził także zaopatrzenie w paliwa gospodarki cyw ilnej (sp ó łd zielczo ść, gospodarka komunalna) i drobnego przem ysłu, dokonując przy­ działów i sprzedaży za pośrednictwem „Kommando Handelskammer

Wirtschafts-urzędy w Krakowie, Chrzanowie, Nowym Sączu, Tarnowie, zaś Slalisbefehl nr 19 z 4 października wylicza ju ż całą strukturę urzędów, z których wymienię dotyczące Zachodniego Zagłębia Naftowego; A rbeitsam t Nowy Sącz (kier. H. Brünnl ich), obejmuje Nowy Targ, Nowy Sącz i Limanową, A rbeitsam t Krosno (E. Amzinger) obejm uje G orlice, Jasło, Krosno, Brzozów, Sanok i „...das östlich davon bis zur D em arkationslinie seichende G ebiet”. Stąd w niosek, że gdy utworzono 11 listopada Rüstungsinspektion GG i powierzono dostarczenie przemysłowi zbrojeniowemu Rzeszy kadry zniewolonych robotników - wszystko było ju ż od miesiąca zorganizowane i pozostawała do załatwienia techniczna strona deportacji na roboty.

19 Archiwum Państwowe w Tarnowie (dalej АР. T.), Akta Niemieckie (dalej AN sygn.), szczątki ze­ społu O berfeldkom mandanturen (OFK) Tarnów, okólnik A z I08/D L/R r nr 758/391. AP J., DEV 1. W y­ miennie używana była też nazwa „Grubenverwaltung in Krosno", poświadcza „Rundschreiben" nr 1 z 5 października 1939 r. rozesłane do kopalń i innych zakładów przemysłu naftowego. W ydaje się, że termin „Deutsche Rohölgruben Verwaltung" stosowany był w korespondencji w ojskow ych i cywilnych władz okupacyjnych, natomiast „Grubenverwaltung in Krosno” w korespondencji w ewnętrznej między nadzo­ rem a kopalniami. W „Rundschreiben" nr 2 z 23 października 1939 r. ustalono zasady rozliczenia kopalń od chwili zajęcia przez W ehrm acht, do 30 października 1939 r.

20 A P T. AN sygn. 2, OFK Rozkazy nr 4 4 ,4 9 ,5 1 ,6 1 . Poszczególne Ortskom m andanturen oraz organa policyjne otrzym ywały przydziały benzyny, nafty i olejów, które mogły pobierać w „stacjach paliw" w rafineriach i wojskow ych stacjach tankowania za pokwitowaniem i po cenach niższych od obow iązu­ jących w Rzeszy.

amt des OKW ” i regulacje te obowiązywały od 26 września do 20 listopada 1939 r. Przydziały paliw, olejów i sm arów realizowane były g łó w n ie przez rafinerię w Jaśle-N iegłow icach. W końcu listopada 1939 r. dokonano nowej organizacji w przem yśle naftowym przez uruchomienie dw óch w ielkich przedsiębiorstw: Beskiden Erdöl-G ew innungsgesellschaft m.b.H. i Beskiden V erarbeitungsgesell­ schaft m .b.H., o czym w szczegółach niżej.

W tym miejscu trzeba stw ierdzić, że kopalnie w rejonie Sanoka nie zostały przyjęte przez Wehrmacht, co w iązało się z kw estią zmian decyzji (porozum ień radziecko-niem ieckich) i ustaleń co do przebiegu „linii dem arkacyjnej” na Sa­ nie.21 Są to problemy znacznie wykraczające poza zakres potrzebnych w tym m iejscu ustaleń rzeczow ych co do losów przem ysłu naftow ego i pozostaje stwierdzić, że na skutek tego na przełom ie września i października 1939 r. nastą­ piło czasow e zatrzymanie kilku kopalni, a nawet próby przejęcia ich z rąk p o l­ skich lub w łaścicieli żydow skich przez Ukraińców (np. w T ok arn i-W oli Jaw oro­ w ej w gm inie B ukow sko), z czym znowu w iążą się kw estie ogó ln iejsze

dotyczą-22

ce postawy Ukraińców w tym okresie i ich stosunków z N iem cam i. W ypada je w tym miejscu pominąć.

Już w czasie trwania rządów w ojskow ych (do 26 października 1939 r.) poja­ w iły się problemy w łasności w zakładach przem ysłu naftow ego, bow iem roz­ ciągnięcie na obszar zaw ojow anych ziem polskich pod okupacją niem iecką zasad wojennej organizacji gospodarki, która od 10 października 1939 r. została zapro­ wadzona w R zeszy, w ym agało wyjaśnienia statusu zakładów. Cała ta strategicz­ na gałąź gospodarki została poddana bezpośredniem u nadzorowi Berlina - ściślej Göringa jako pełnom ocnika planu czteroletniego. Stąd ju ż wynikała następująca kwestia: powiązanie sprawy w łasności zakładów z m iędzynarodow ą polityką Rzeszy (i jej sytuacja w związku z przekształceniem się agresji na Polskę w ko­ alicyjną wojnę św iatow ą!), stosunkiem hitleryzmu do Ż ydów (którzy m ieli w proporcjach duży udział w e w łasności zakładów ), i okupacją, koncepcją o ccu ­

p a tio bellica zajętych ziem polskich, czeg o wyrazem była nominacja Hansa

21 W kwestii układów niemiecko-radzieckich, nazywanych „paktami Ribhentrop-M ołotow", w ypow ia­ dałem się kilkakrotnie, co podane zostało w przypisie 1 ostatniego artykułu. Pogranicze niem iecko-ra -

dzieckic nad Sanem w ia ta ch 1939-1940, „Przemyskie Zapiski Historyczne" 1991-1942, R. V II-IX , s.

147-174.

22 A. B. Szczęśniak, W. A. Szota: Droga do nikąd. Działalność organizacji ukraińskich nacjonalistów

i je j likwidacja w Polsce, Warszawa 1973, s. 65-95. R. Torzecki: Niektóre aspekty hitlerowskiej polityki wobec Ukraińców (1940-1944), Z dziejów stosunków polsko-radzieckich 1969, t. 5, s. 155-160, id.: Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1939—1945), Warszawa 1972, passim do s. 207. Nieprzeciętnej

wartości źródłem obrazującym stosunki w Sanoku w e w rześniu-październiku 1939 r. jest: „Dziennik z czasów drugiej wojny światowej w Sanoku" Emilii Słuszkiewicz, przechowywany w M uzeum History­ cznym w Sanoku, por. E. Zając: Archiwalia znajdujące się w zbiorach M uzeum H istorycznego w Sano­

ku, Studia i m ateriały M uzeum O kręgow ego w K rośnie, 1982 nr 2, s. 1 4 8 -1 5 7 , poz. 82 w y k azu

Franka na stanow isko generalnego gubernatora polskich obszarów i jego prokla­ macja utworzenia na tym terytorium Generalnego Gubernatorstwa.

Jest to cała grupa złączonych ze sobą problem ów , „ułożonych”, jak w idać, na różnych „poziom ach” struktury państwowej III R zeszy w jesien i 1939 r. i tyl­ ko pozornie pośrednio związanych z naszym i zainteresowaniam i. W rzeczyw i­ stości mają one znaczenie dla kwestii w ojennej organizacji przem ysłu naftow ego. W łasność państwowa, polska, w Zachodnim Zagłębiu N aftow ym stanowiła tylko niew ielką c z ęść wartości zakładów i jej przejęcie na rzecz III R zeszy, w na­ stępstw ie W rześnia 39 roku było dla Berlina zupełnie oczyw iste. Przyjmując za­ ło żen ie polityczne, że państwo polskie nie istnieje, jeg o w łasn ość stała się nie­ m iecką zdobyczą wojenną. Podobnie było z m ieniem krajów nieprzyjacielskich, w tym wypadku, w e wrześniu 1939 r. była to Francja i W ielka Brytania. Proble­ m y pow staw ały co do mienia obyw ateli krajów neutralnych (na przełom ie 1939/40), jak B elgia, Holandia i Stany Zjednoczone Am eryki Północnej, krajów sojuszniczych, jak W łochy, oraz anektowanych, jak Austria. Z tym „uporządko­ waniem państw ow ym ” w łasności w iążą się kw estie najw iększego stosunkow o mienia Ż ydów - do tego obyw ateli różnych państw, że pozostaniem y tylko

o j

w kręgu w yżej w ym ienionych i także tam zam ieszkałych.

Kwestia przejęcia w łasności żydow skiej jako taka nie budziła żadnych o b ie­ kcji poza tą, który z organów III R zeszy miał być „prawym ” sukcesorem : czy „państwo S S ” będące narzędziem zbrodni w ob ec tego narodu, czy m inisterstwo gospodarki R zeszy, której siły zbrojne dokonały podboju, czy w reszcie cyw iln e w ładze okupacyjne w yposażone w pełnię pełnom ocnictw dla „przybocznego kra­ ju ” R zeszy, jak określono początkow o obszar G eneralnego Gubernatorstwa. D o­ dać tu jeszcze trzeba informację, że na przełom ie 1939/1940 roku trwała w R ze­ szy dyskusja prawno-polityczna co do charakteru G eneralnego Gubernatorstwa, n a zyw an ego o ficja ln ie d o ść prow izorycznie: „für die besetzten polnischen G eb iete”. T o o tyle w ażne, że trzeba było od p ow ied zieć na pytanie, czy granica GG jest granicą państw ow ą R zeszy, czy też inną, a w ięc jaką?

R ów n oległe poszukiw anie politycznej odpow iedzi na pytanie m iało w p ływ na form ułow anie podobnej odpow iedzi na uprzednio w ym ienione pytania, c o do sukcesji mienia Ż ydów w przem yśle naftowym .

23 Inwentarze akt spółek naftowych działających na terenie Zachodniego Zagłębia Naftowego w iatach

1ЯЯ5-1939, oprać. M. Mendys, Warszawa 1474, rec. M. W ieliczko [w:] .A rcheion", Id.: t. LXV, s. 235­

236, nota bibliograficzno-recenzyjna [w:] „Karpaty" 1474 nr 4, s. 177. W instruktywnym wstępie autor­ ka podaje informacje dotyczące organizacji spółek naftowych, s. 13-17, zaś każdy zespól akt poprzedza „wstęp do inwentarza", zawierający podstawowe dane o powstaniu, zmianach organizacyjnych oraz zwięzły zarys dziejów spółki. W obydwu tych wprowadzeniach autorka eksponuje problem własności, co w znakomity sposób ułatwia orientację w sytuacji prawno-publicznej i stosunkach p a r ехеЧепсе poli­ tycznych w Zachodnim Zagłębiu Naftowym przed wybuchem II wojny. W spomniane akta są przecho­ wywane w Archiwum Paiislwowym w Jaśle.

Jak ta sprawa była aktualna, poświadczają losy majątku i interesów „Österreischer Industriekredil AG. A bw icklung in W ien” w Polsce, zagrabionych przez R zeszę z dniem 11 października 1939 r. na terenie zajętych obszarów p ol­ skich.24 W Zachodnim Zagłębiu N aftow ym majątek tego przedsiębiorstw a obej­ m ow ał 28,4% akcji (wartości 2 778 750 hll.) i należał do: N. W. MaaLschappij vor P etro leu m o n d ern em in g en „ P o tin g ” w A m ste rd a m ie. M ajątek ten tw o ­ rzyły:

1. M ineralölwerke „Gartenberg i Schreier” A G N ieg ło w ice (R ohölraffinerie „Jasło”), gazoliniam ia oraz kopalnia „Libusza” z liczbą 79 czynnych szy b ó w naf­ tow ych, w łasność w 100%.

2. U dział 80% w 3 szybach i 50% udziału w I szyb ie kopalni „Fortuna”, 50% udziału w 8 szybach kopalni „W ulkan” w D ługiem . P ozostałość udziału w tych kopalniach należała do „Petroleum Industrie” AG w Am sterdam ie.

3. W łasność 100% kopalni „Jasło-Jaszczew ” G es. m.b.H.

4. U dział 57,5% w kopalni „Jasło-Potok” G es. m. b. H. p ozostałość należała do Grupy Francuskich Tow arzystw N aftow ych, P rzem ysłow ych i H andlow ych „M ałopolska” w Polsce. N ależało tu 26 firm naftow ych, które zachow ały o so b o ­ w ość prawną. Dyrekcja Kopalń Sektora Zachodniego była początkowo, od 1929 r. w Polance Karol i została w 1938 r. przeniesiona do Krosna.

5. U dział 12,75% do 15% w 11 szybach kopalni „A lm a”-W ietrzno G es. m.b.H. oraz 73 tys. mi gazu rocznie. Pozostałość tych udziałów należała do w y ­ m ienionej „M ałopolski”.

6. Udział 50% w kopalni „G isem ” co stanowi 171 tys. m' gazu rocznie, 50% udziału w kopalni „M ichał”, co stanowi 1137 tys. m'ł rocznie. Drugą połow ę udziałów tych kopalni w Jaszczw i i M ęcince posiadała Państwowa Fabryka O le­ jó w Mineralnych „Polmin” w e L w ow ie, a nadzór bezpośredni spraw ow ał Zarząd

Państw owych G azociągów w Jaśle.

7. Gospodarstwo leśne „Wetlina” o pow. 4031 ha na zachodnim brzegu Sanu. Powołany tu przykład wskazuje na całą zło żo n o ść sytuacji w sprawach w ła s­

24 AAN, Reg. F., 1020. Pismem F 4033-258 Rcichsminister der Finanzen pow iadam ia gen. B lasko- witza jako dowódcę Ober-Ost i Abteilung Finanzen w jego urzędzie, o sianie majątkowym „Österreichischer Industriekredit A G " w Polsce, ponieważ przedsiębiorstwo zostało zlikwidowane, a jego mienie przejąć ma Rzesza. W ykaz ten obejmuje 11 stronic maszynopisu. Jest to osiem dóbr w przem yśle w łókienni­ czym i energetycznym w miastach: Bielsko-Biała, Katowice, Łódź, Cieszyn i Dziedzice, zaś na terenach włączonych do ZSRR było 38,4% ogólnych interesów koncernu „Poting" w przemyśle naftowym w Za­ głębiu W schodnim oraz „Groedel Holzkonzem", na który składały się trzy gospodarstwa leśne o łącznej powierzchni 66 448 ha lasów, własności ziemskie baronów Groedel i nieruchomości (domy i place) w Stryju i Lwowie. Obok tego współwłaścicielami były Internationaler Trust AG „G lorus", F.dear Mor- tiz - Barcelona i Anglo-European Comp. Ltd Ixindon. W tych kwestiach Reichsminister der Finanzen pismami z 25 i 30 października 1934 r. prowadził jeszcze korespondencję z Ober-Ost, w obec kom plika­ cji prawnych z przejęciem tego mienia przez Rzeszę. W całej sprawie jeszcze uczestniczyły korespon­ dencyjnie: Reichsw irtschaftm inisterium , A usw ärtiges A m t o raz „V erein ig te In d u strie-U n te rn eh m u n ­ gen AG”.

ności, a tym sam ym zarządzania i produkcji w przem yśle naftow ym . Jest to w szak tylko „spuścizna” jednego przedsiębiorstwa zam ierzonego do przejęcia przez R zeszę jako zdobycz wojenna, przy czym Rzesza była daleko..., Frank zaś proklam ował wkrótce GG i uważał się za „w łaściciela” nie tylko W aw elu...

Dokonał w ięc podróży inspekcyjnej do Sanoka (tu głów nie w celu „uspoko­ jen ia” Ukraińców) i Krosna w końcu listopada 1939 r. i podjął inicjatywę w yjaś­ nienia poznanej na miejscu sytuacji, najpierw „u sieb ie” w urzędzie generalnego gubernatora, rów nolegle z utworzeniem wspom nianych uprzednio dw óch przed­ siębiorstw: Beskiden Erdöl-Gew. i Beskiden V erarbeitungsgcsellschaft m.b.H. Pod datą 2 grudnia 1939 roku w jego „D zienniku” jest spraw ozdanie z narady w spraw ie wykorzystania zasobów ropy naftowej i gazu ziem n ego, przez organi­ zację przedsiębiorstw i w prowadzenie m onopolu.25 Przedsiębiorstwa już p ow oła­ no - bow iem W ehrmacht dom agał się „uw olnienia” od nadzoru w przem yśle naf­ tow ym - o czy w iście z w ykluczeniem poboru paliw i olejów - trzeba było okre­ ślić ich status, bow iem 15 listopada Frank w ydał rozporządzenie o konfiskacie majątku b yłego państwa polskiego i koniecznością było utworzenie pośrednich organów zarządzania. Stąd Scnkow sky proponow ał zarząd prywatny, na zasadzie pow iernictw a (Treuhandverwaltung) i przejęcie na w łasn ość R zeszy. Frank pod­ sum ow ując ustalenia stw ierdził, że o tym, kto ma być w łaścicielem tych dóbr

i terenów, zdecyduje rozm owa w Berlinie z Góringiem.

Oto obszerny fragment notatki służbow ej dr R. ZeLschego z tej rozm ow y, notatki w łączonej jako integralna część do „D ziennika” F ran k a/6

„N a k o n feren cji, k tó ra o d b y ła się 4 g ru d n ia o g o d z . 6 p o p o łu d n iu p o d p rz e w o d n ic tw e m g e n e ra ła fe ld m a rs z a łk a G ó rin g a w jeg o m ie sz k an iu s łu ż b o w y m , z u d z ia łe m p a n ó w : g e n e ra ln e ­ g o g u b e rn a to ra i m in istra R zeszy d ra F ran k a, m in istra R zeszy S ey ss-In i]u arla, m in is tra g o s p o ­ d a rk i R zeszy d ra F u n k a i m ojej o so b y , ro z w a ż a n o n a w s tę p ie (...) D ru g i p u n k t p o r z ą d k u d z ie n ­ n e g o d o ty c z y ł g o s p o d a rc z e j e k sp lo atacji G en eraln ej G u b e rn i. Г’ап d r F ra n k p rz y ją ł za n a c z e ln ą z a s a d ę z as p o k o je n ie p o trz e b R zeszy; d la te g o też ży cz y łb y so b ie u trz y m a ć w G e n era ln ej G u b e r­ ni z a k ła d y z b ro je n io w e, k tó re m o g ły b y s łu ż y ć tem u celo w i. Za z a k ła d y z b ro je n io w e n a le ż y u w a ż a ć w s z y s tk ie p rz ed s ię b io rs tw a , k tó re są w sta n ie b e z p o ś re d n io lu b p o ś re d n io o d c ią ży ć g o s p o d a rk ę w o je n n ą N iem iec. C a łą o sią g n ię tą p rz e z te p rz e d s ię b io rs tw a i z b ę d n ą w G en era ln ej G u b e rn i p ro d u k c ję n a le ży p rz e k a z a ć R zeszy N iem ieckiej, p rz y czy m w p o sz c z e g ó ln y c h w y ­ p a d k a c h trze b a b ę d z ie z a d e c y d o w a ć , czy u z y s k a n e w G e n era ln ej G u b e rn i s u ro w c e i p ó łta b ry -AGK, TG I, s. 84. w naradzie uczestniczyli: SS-Ciruppenfilhrer A. Seyss-Ini|uart, minister Rzeszy, szef zarządu cywilnego Militärbezirk w Krakowie i zastępca generalnego gubernatora II. Franka w je d ­ nej osobie, SŚ-Gruppenfiihrer, gen. mjr policji G. Otto W ächter, zastępca szefa zarządu cywilnego M ilitärbezirk w Krakowie i szef dystryktu krakowskiego GG, SS-Standartenluhrer II. Senkowsky, od połowy września w zarządzie cywilnym Militärbezirk w Krakowie, od początku listopada 1434 r. kie­ rownik generalnej dyrekcji monopoli i siaty zastępca głównego wydziału Finansów w urzędzie general­ nego gubernatora, dr R. ZeLsche, kierownik wydziału gospodarki w urzędzie generalnego gubernatora oraz tajny radca (to wysoki tytuł służbowy urzędnika rządowego w Niemczech) i II. Frank.

26 Ihid., s. 84a-84d. Cytat pochodzi z wydawnictwa, Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Fran­

ka lQ3Q-]9-i:5, t. I, 1434-1442, oprać, zespołowe pod kier. S. Płoskiego, Warszawa 1470, dok. nr 4,

k a ły k o rzy stn iej jest p rz e tw a rz a ć w N ie m czech , c zy te ż raczej n a le ż y d a n y cykl p r o d u k c y jn y d o p ro w a d z ić d o k o ń ca w sam ej G en eraln ej G u b e rn i. Je d n o c z e śn ie trze b a ro z w a ż y ć s p r a w ę w y ­ zn ac ze n ia p o w ie rn ik ó w (T re u h ä n d e r). C a ły p o lsk i m ają te k p a ń s tw o w y z n a jd u je się ju ż te r a z p o d z a rz ą d e m p o w ie rn ic z y m . P o n a d to w to k u re aliz a cji z a d a ń G e n e ra ln e j G u b e rn i trz e b a je ­ s z c z e w y k o rz y s ta ć m a ją te k ż y d o w s k i, m a ją te k z a g r a n ic z n y w p r z e d s ię b io r s tw a c h p o ls k ic h o r a z w s z e lk ie in n e p o ls k ie m ie n ie: w ty m celu w y z n a c z e n i z o s ta n ą p o w ie rn ic y . K o n tro lę i n a d z ó r n a d p rz e jm o w a n ie m p rz e d s ię b io rs tw w z a rz ą d p o w ie rn ic z y b ę d z ie s p ra w o w a ł „U rząd P o w ie rn icz y p rz y U rz ę d z ie G e n era ln eg o G u b e rn a to ra w K ra k o w ie " , p r z y czy m p r z e ­ w id u je się też s p ie n ię że n ie m as m ają tk o w y ch i z a b e zp ie cz e n ia u z y s k a n y c h s tą d s u m w in te re ­ sie R zeszy".

Dodać w tym miejscu trzeba, że już 15 listopada Frank utw orzył Urząd Po­ w ierniczy (A bteilung Treuhandstelle für das GG) i p ow ołał na stanow isko kie­ rownika radcę m inisterialnego dra Oskara F. Plodecke.

„U stalo n o , c z y ta m y w n o tatce Z etsch eg o (...) żeb y p a n P lo d e ck e sto s o w a ł się w y łą c z n ie d o d y re k ty w W y d ziału G o s p o d ark i w u rz ę d z ie g e n e ra ln e g o g u b e rn a to ra , o p ró c z te g o p o z o sta ją c w k o n tak cie z G łó w n y m U rz ęd e m P o w ie rn icz y m W sch ó d w B erlinie.

Pan d r F u n k ż y cz y łb y so b ie w p ra w d z ie u sta le n ia z ależn o ści u r z ę d u p o w ie rn ic z e g o w K ra­ k o w ie o d G łó w n e g o U rz ę d u P o w iern icz eg o W sch ó d w B erlinie, lecz n ie m o ż e o d m ó w ić s łu s z ­ n o ści p o g ląd o w i p a n a g e n e ra ła F e ld m a rsz ałk a , k tó ry jest z d a n ia , że s k o ro ju ż g u b e r n a to r g e n e ­ ra ln y u tw o rzy ! u rz ą d p o w ie rn ic z y w G en eraln ej G u b e rn i, to u rz ą d ten p o w in ie n s to s o w a ć się d o jeg o d y re k ty w . D la te g o też n ie m o ż n a się z g o d z ić n a z a le ż n o ś ć te g o u r z ę d u o d B erlina.

P rzy tej okazji ro z p a try w a n o też k w e stię, c zy za tere n o d b u d o w y n a le ż y u w a ż a ć c ały o b s z a r G en eraln ej G u b e rn i, c zy też p o w in n o się w y z n a c z y ć ró w n ie ż o k rę g i, k tó re u le g n ą re d u k cji g o ­ sp o d a rcz e j (A b b au g eb iete). N a p ro p o z y cję p a n a d ra F ra n k a i za a p r o b a tą p a n a g e n e ra ła F e ld ­ m a rs z a łk a u z n a n o p o łu d n io w ą część G en eraln ej G u b e rn i (...) za tere n o d b u d o w y [...).

N a tym k o nferencję zak o ń c zo n o . Pan g e n era l F e ld m a rsz ałe k w ręczy ! n a s tę p n ie p a n u d r F ra n ­ k o w i d w a d o k u m e n ty , d o ty cz ąc e p o w o ła n ia g o n a s ta n o w is k o k o m is a rz a o b ro n y R z es z y w G e ­ n eraln ej G u b ern i o ra z g e n e ra ln e g o p e łn o m o c n ik a d o s p r a w p la n u c z te ro le tn ie g o . P an d r F ra n k z ap o w ie d zia ł p a n u F u n k o w i sw o ją w iz y tę w B erlinie na d z ie ń 5 g r u d n ia 1939 r."

Pomijając inne kw estie wynikające z lego tekstu, o czym b ęd zie je sz c z e m o­ wa, trzeba zw rócić uwagę na fakt uzyskania przez Franka bardzo szerokich kom ­ petencji -p r a k ty c z n ie nieograniczonych. M iało to ogrom ne zn aczen ie dla rozw o­ ju sytuacji w przem yśle naftowym, bow iem była to jedyna gałąź gospodarki przem ysłowej zapewniająca GG sam ow ystarczalność i w ielk ie stosunkow o m o­ żliw ości eksportu artykułów strategicznych. Stąd gw ałtow n ość i zachłanność w postępowaniu Franka i jeg o urzędników.

W toku d alszych rozm ów w B erlinie sp recy zo w a n o w s z c z e g ó ła c h pro­ blem y przem ysłu n aftow ego, przy czym w R eich sw irtsch aftm in isteriu m nie sz cz ęd zo n o Frankowi w y m ó w k i w zw iązku z sa m o w o ln y m p ow ołan iem przedsiębiorstw , B eskiden Erdöl i B eskiden V erarb eitu n gsgesellsch aft i o sta ­ tecznie ustalono: ich siedziba b ęd zie w Jaśle, otrzym ają status sp ó łk i (G e s e ll­ sc h a fte n ) i status p o w ier n ictw a (jako „ N a p h ta -B e r e c h tig te ” i „ B e s k id e n ­ g a u s”), podlegają m on op olow i GG, zaś in ten syfik ację p oszu k iw ań now ych z łó ż zapew nią przedsiębiorstw a z R zeszy, podobnie jak d ostaw y potrzebnych

m ateriałów i urządzeń w iertn iczych . W końcu tego spraw ozdania z rozm ów w B erlin ie dr Z etsche stw ierd ził27:

„D ie a u fg e fü h rte n P u n k te w e rd e n d e n C e g e s ta n d e in e r n a ch B erlin e in z u b e ru fe d e n Sit­ z u n g d e r G e se llsch a fte r d e s B esk id en g a u es b ild e n " .

Następne ogniw o w procesie wojennej organizacji przemysłu naftowego stano­ w ią rozmowy Franka 11 grudnia 1939 r. z przedstawicielami przedsiębiorstw, które protokolant niezbyt precyzyjnie określił jako „Beskiden - Ölgewinnungs- und Ölverarbeitungsgesellschaft”. Frank dokonał oceny ich organizacji i planów w św ietle ustaleń i rozmów w Berlinie przed kilku dniami, poinform ował o szczegól­ nych uprawnieniach nadzorczych szefa dystryktu krakowskiego i upoważnił radcę Zetschego do załatwienia spraw, które w dyskusji podnieśli dyrektorzy zakładów.28

R ów n olegle z przedstawionym i dotąd elem entam i w ojennej organizacji w Zachodnim Zagłębiu N aftow ym kształtowane były stosunki okupacyjne, po­ śród których „tworzenie prawa” ogóln ie m ów iąc, stanow iło najbardziej chara­ kterystyczny przejaw rządów niem ieckich, w których terror sensu largo (w łaśnie w postaci ogromnej liczby różnego rodzaju zarządzeń, norm i przepisów ) i terror

sen su stric to i w postaci fali aresztowań, zapełnienia w ięzień , lęku i niepokoju

sp o łeczn eg o ) jakby nawzajem się uzupełniały - tak jak pow iązane były działania w ojska, policji, administracji i w szelkich niem ieckich instytucji. T e „sprzężenia sytuacyjne” zwracają uwagę sprawnością działań i pragmatyzmem. Oto inne w ątki rozwoju sytuacji w przem yśle naftowym .

W tym czasie kiedy trwały rozm ow y w Berlinie, jak było w idać w dużej m ierze prowadzone przez Franka p o s t fa c tu m , bow iem zasadnicze struktury organizacyjne w przem yśle naftowym były już pow ołane, s z e f dystryktu krako­ w sk iego utworzył Urząd Pow ierniczy, który stał się odtąd jednym z ogn iw zarzą­ dzania m ieniem także w przem yśle naftow ym .24 Warto w sp om n ieć, że dopiero w styczniu 1940 r. zorganizow ano taki urząd dla całej GG w ramach Abteilung W irtschaft w urzędzie Generalnego Gubernatora.

Sprawa powiernictwa oraz zarządu kom isarycznego, czy li „regulacje

praw-27 Ibid., s. 86-8 7 i 95-98. Ustalouo, że wśród przewodnich zadań planu 4-lctniego w GG są dostawy do Rzeszy produktów naftowych. Radca dr Fisher z „Abteilung M ineralöle” m inisterstwa gospodarki Rzeszy byl „fachow ym " rozmówcą dr Zetschego.

28 Ibid., s. 86-87. Z zapisu protokolarnego wynika, że produkcja została wznowiona w zakładach, za­ trudnienie przekroczyło 4 tysiące, a do Rzeszy wysiano ju ż 3 tys. ton produktów naftowych. Licząc, że ówczesna cysterna kolejowa miała pojemność 12 ton, było to 850 wagonów, czyli 10 dużych pociągów wysłanych z Zachodniego Zagłębia Naftowego w ciągu zaledwie trzech tygodni od założenia niemiec­ kich przedsiębiorstw. Trudno o lepszy przykład grabieży.

29 A P Kr., Akta Amt des Distrikts Krakau (cyt. GDKr) 59, 60. Anordnung nr 49 z 6 grudnia 1939 r. szefa dystryktu informuje o utworzeniu „Treuhandstelle für den Distrikt Krakau" i wprowadza obow ią­ zek uporządkowania spraw w zakresie powiernictwa oraz zarządu kom isarycznego na terenie dystryktu krakowskiego do 31 grudnia 1939 r. W ydane 8 grudnia Anordnung nr 53 zam ieściło uzupełnienie do te­ go zarządzenia i podało nowy termin zakończenia rejestracji powiernictwa i zarządu komisarycznego na 5 stycznia 1940 r.

ne” w tym zakresie, były niezm iernie w ażne, bow iem „upominała s ię ” o to inspe­ kcja finansowa (podatek ustalono już od 1 listopada 1939 r., i czynny tu był dr W. Gentz, Kierownik Finanzamt w Jaśle), rozsyłając formularze podatku od nieruchom ości w edług stanu użytkowania na dzień 15 grudnia 1939 r. Zarządy w szystkich kopalni sporządzały w ięc „wykazy nieruchom ości” dla urzędów skar­ bow ych w Krośnie, Gorlicach, B rzozow ie i Sanoku, a całość prac nadzorow ał Fi­ nanzamt w J a ś le /0 W ykazy te stanow iły podstawę wymiaru podatków tzw. ko­ munalnych w miastach oraz gruntowych w gm inach w iejskich. O bydw ie te grupy podatków obow iązyw ały w przem yśle naftowym i zaraz przystąpiono do ich e g ­ zekucji z ostatecznym terminem płatności do 5 lutego 1940 r.

Począw szy od p ołow y listopada 1939 r. przedsiębiorstw o E rdöl-G ew in­ nungsgesellenschaft m.b.H. przejm owało z dotychczasow ego zarządu w o jsk o w e­ go przedsiębiorstwa kopalnictwa naftow ego i ustalona w tym zakresie niem iecka wojenna organizacja gospodarki w Zachodnim Zagłębiu, do czasu pow ołania „Karpathen Öl A G ” dla całego obszaru gazo i roponośnego w GG w jesieni 1942 r., nie uległa już zm ianie. Początkow o Beskiden E rdöl-G ew innungsgesellschaft m.b.H. przyjęło łącznie 87 zakładów: spółek i przedsiębiorstw naftow ych, p oszu ­ kiw aw czych, eksploatacyjnych, przetwórczych i handlow ych, by z początkiem grudnia 1939 r. przetwórstwo ropy naftowej w rafineriach, a gazu ziem n ego w gazoliniarniach przekazać do specjalistycznego przedsiębiorstwa Beskiden Verarbeitungsgesellschafl m.b.H. (z czasem w skrócie nazyw ane B eskiden „V e­ ra”) początkowo z siedzibą w Libuszy, a następnie w Jaśle.31 Jedynie rafineria „Vaecum Oil Company A G ” w C zechow icach na ziem iach polskich pod okupa­ cją niemiecką nie znalazła się w składzie tych przedsiębiorstw , tylko otrzymała ropę wydobywaną zarówno w Zachodnim, jak i W schodnim Zagłębiu N afto­ w ym .32 Zakład ten, na ziem iach polskich w cielon ych do R zeszy, przejęty został

30 AP J., BEG, II/4. Druki pt. Liegenschaftsverzeidinisse sporządzone były w oparciu o polskie prze­ pisy podatku od nieruchomości (z 1436 r.), ale zawierały dwie dodatkow e rubryki; w spom niany ju ż stan użytkowania w dniu 15 grudnia 1434 r. oraz stan tej nieruchomości na dzień 15 marca 1434 г., co po­ zwalało precyzyjnie określić prawo własności do niej. W ten sposób władze niemieckie rozpoznały naro- dowo-państwową i narodowościową strukturę własności w przemyśle naftowym.

31 Ihid., BEG, 11/2, Karp., IV/A/1. Tylko z koncernu ..M ałopolska” przejęto: 14 kopalni, 11 innych przedsiębiorstw (tartak, cegielnia, elektrownia, warsztaty naprawcze, itp.) oraz 7 przedstaw icielstw hand­ lowych i udziałów w firmach „Glimar" G.m.b.H., „Oleum” G.m.b.H., „Polish Petroleum " Co. (Dan- zing), „M ilag" AG (Berlin- C'harlottenburg), „Nova" Ol- und Brennstoffgesellschaft AG (W ien). W szy­ stkie zakłady byty czynne, z wyjątkiem ..Bohrgerätefabrik” Citi ni к M ariampolski (potem nazywana w korespondencji „Bogefa"), którą uruchomiono 27 grudnia 1434 r. przy w spółpracy z „Hermann G ering W erke" Stalowa Wola, skąd byty dostawy profili stalow ych do budowanych tu urządzeń w iertni­ czych typu kanadyjskiego i pensylwańskiego.

32 Ihid., BEC! II/4. Do końca grudnia 1434 r. 32 kopalnie z Zachodniego Zagłębia Naftowego przysłały 3011 ton ropy, zaś 10 kopalni (Borysław, Bitków, Stoboda, Rypne, Kopianka, Polana - O stre, Piaseczna, Mokre, Mraźnica i Strzelbicc) z Zagłębia W schodniego z terenów włączonych do ZSRR, dostarczyło 2630 ton. Dostawy stamtąd trwały do 30 czerwca 1441 r. kiedy dotarł do rafinerii ostatni transport „od­ prawiony" w granicznej Żurawnicy k. Przemyśla o godz. 3.00 w dniu 22 czerwca 1441 r. na około go­ dzinę przed wybuchem wojny nicmiecko-radzieckiej.

pod bezpośredni zarząd koncernów niem ieckich, a poniew aż było to m ienie z du­ żym udziałem kapitałów szw edzkich i innych państw neutralnych, Rzesza „rozli­ czała” jeg o produkcję w edług cen i standardów m iędzynarodow ych, grabiąc b ez­ pośrednio dochód sp ołeczn y obydw u zagłębi naftowych.

W znow ienie ruchu produkcyjnego w Zachodnim Zagłębiu N aftow ym doko­ nane rów nolegle z jeg o w ojenną organizacją, zbiegło się z w prow adzeniem sz e ­ regu rozporządzeń porządkujących gospodarkę zakładów , a ściślej podporząd­ kow ujących tę gospodarkę potrzebom w ojennym R zeszy. Pierw szeństw o w tych „aktach praw nych” należy do rozporządzeń Franka, które stanow iły pewien punkt odniesienia dla innych unormowań szczególn ych , w yłączając Wehrmacht i policję, ale ze sobą złączonych i w spółzależnych.33

Erdöl-K om m ission des OKW i Deutsche Rohölgruben Verwaltung w ydały „Rundschreiben” (nr 1, 5 X 1939 r.), którego kontynuację nie tylko z nazwy, spotkać można w kancelarii M onopol-V ertriebsgescllschaft für M ineralöl m.b.H. pod tą samą nazwą (pod koniec 1941 r. w ydano 393 numery zarządzeń pod tą na­ zw ą, od 1942 r. nowa numeracja...) obok „R undbrief’ (który nie ma numeracji, tylko datację), a także kancelarii Beskiden Erdöl-Gewinnungsgescllschaft m.b.H., g d zie p oczątkow o używ ano p olskiego określenia „O kólnik”, aż w reszcie 8 grud­ nia 1939 r. wraz z w prow adzeniem urzędowej nomenklatury niem ieckiej, co w ią­ zało się z rozciągnięciem niem ieckiego prawa górniczego na obszar Z achodniego Zagłębia N aftow ego, stwierdzono: „D ie Am tsprache ist deutsch, die polnische Sprache ist zu gelassen ”.34

D opełnieniem tych zmian organizacyjnych w stosunkach pracy było w yda­ nie książeczki „Strafgesctzliche B estim m ungen” (Postanow ienia prawno-karne) do użytku w szystkich zatrudnionych w zakładach Zagłębia Zachodniego. W d ziew ięciu paragrafach podano w pisy z rozporządzeń Franka (uprzednio w zm iankow ane i og ło szo n e w V B L G G ), kodeksu karnego R zeszy i innych aktów prawnych R zeszy (np. z ustawy o zdradzie państwa z 24 kwietnia 1934 r., c zy rozporządzenie w sprawie ochrony siły zbrojnej Narodu N iem ieck iego z 25 listopada 1939 r.) które w sum ie w prow adziły terror w pracy. O jeg o zakresie

33 Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polonischen Gebiete (cyt. VBLGG), Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów rozpoczęło w y­ daw ać od 26 października 1939 r. z roczną paginą ciągłą. Od nr 51 w 1940 r. z 11 września zaczęto opu­ szczać określenie ,.zajęte obszary polskie", a wprowadzono termin Generalgouvernement, tłumaczony jako Generalne Gubernatorstwo. Do końca 1939 r. były to następujące rozporządzenia: o bezpieczeń­ stwie i porządku, s. 5, o zarządzaniu monopolami, s. 278, pierwsze postanowienie wykonawcze do roz­ porządzenia z dnia 1 listopada o zarządzaniu monopolami, s. 229, o prawach i udziałach górniczych, o pilnowaniu interesów posiadaczy praw wydobycia ropy naftowej (14 grudnia 1939 r ), s. 235-236.

34 AP J., DEV, 1, BEG, 1/1, 11/4, II/11. Szereg okólników było opatrzonych nagłówkiem: Vertraulich! Nur für Deutsche! (Poufne! Tylko dla Niemców!). BEV, 111/1, 11/2, AP 1., AN sygn. 2, OFK, rozkazy nr 51 i 61. U rzędow ą nomenklaturę niemiecką zawiera „Zeitschrift für B ergrecht" 1931, 72, s. 63-157 Zostało to powiązane z w ojenną organizacją nadzoru górniczego.