ACTA U N IV ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 4 3 -5 0 1998
(A cta U niv. Lodz., F olia bot.)
Tadeusz Korniak
GINĄ CE 1 Z A G R O Ż O N E GATUNKI FLO R Y SE G E T A L N E J W PÓ Ł N O C N O -W S C H O D N IE J P O L S C E
EN DAN GERED AND TH REA TEN ED SPE C IE S O F T H E SEG ETA L FLO RA IN N O R TH -EA STER N PO LA N D
A BSTR A C T: T he paper presents the first regional list o f threatened species o f segetal weeds in the north-eastern part o f Poland. T he preliminary list o f 70 weed species considered threatened in the investigated region w as com piled basing on criteria applied by International U n ion for N ature Conservation (IU C N ).
T r e ś ć
1. W stęp
2. M ateriał i m etody badań
3. O gólna charakterystyka terenu badań 4. W yniki badań i dyskusja
5. Piśm iennictwo 6. Summary
1. W ST Ę P
W ostatnich latach wyraźnie nasilają się procesy w ym ierania wielu gatunków rodzimej flory Polski, a także roślin obcego pochodzenia ( Z a r z y c k i , W o j e w o d a , H e i n r i c h 1992; Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a - k o w a 1993). W całym kraju obserwuje się też zanikanie znacznej liczby gatunków chwastów segetalnych. Stąd coraz częściej om awia się w literaturze rozmieszczenie, liczebność i zasobność stanowisk rzadkich i zagrożonych roślin segetalnych, a także przyczyny ich zanikania ( K o r n a ś 1987; K o r n i a k 1992; W a r c h o l i ń s k a 1994). Zmniejszanie liczby stanowisk i liczeb
ności populacji dotyczy szczególnie najbardziej wyspecjalizowanych taksonów związanych głównie z upraw am i zbóż ozimych i lnu, a także gatunków skrajnie acydofilnych i skrajnie kalcyfilnych.
Celem niniejszego opracow ania jest przedstawienie pierwszej regionalnej listy ginących i zagrożonych gatunków segetalnych w północno-wschodniej Polsce. Dotychczasowy stan badań tej grupy roślin umożliwia już określenie statusu i przyczyn zagrożenia wielu gatunków roślin segetalnych w tej części kraju. W niektórych jednak przypadkach konieczne są dalsze szczegółowe badania, stąd prezentow ane wyniki m ogą ulec pewnym uzupełnieniom i m odyfikacjom.
2. M A TERIAŁ I M E T O D Y BA D A Ń
Przy ustalaniu regionalnej listy zagrożonych gatunków chwastów korzys tano przede wszystkim z własnych badań florystyczno-fitosocjologicznych, a także z publikow anych m ateriałów wielu badaczy ( K o r n i a k 1968, 1974, 1992; O l e s i ń s k i , K o r n i a k 1980; A d a m i a k 1982; H o ł d y ń s k i 1986; O l e s i ń s k i 1986; H o ł d y ń s k i , K o r n i a k , P o l a k o w s k i 1987; K o r n i a k , H o ł d y ń s k i 1987; H o ł d y ń s k i , K o r n i a k 1989, 1994; P o l a k o w s k i , K o r n i a k , H o ł d y ń s k i 1989). Szczególnie cenne były dane historyczne dotyczące flory znacznej części analizow anego obszaru zawarte w syntetycznym opracow aniu A b r o m e i t a , N e u h o f f a , S t e f - f e n a (1898-1940).
Kierując się zasadą jednolitości kryteriów oceny stopnia zagrożenia dla poszczególnych gatunków, przyjęto kategorie stosowane przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody ( O l a c z e k 1985; Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o - w a 1993). Inspiracją i zachętą dla autora niniejszego opracow ania, a także ważnym punktem odniesienia do całego kraju była opublikow ana przez W a r c h o l i ń s k ą (1994) lista zagrożonych roślin segetalnych dla Polski.
W pracy zastosowano nazwy gatunkowe roślin zaproponow ane przez M i r k a i in. (1995). W przypadku odmiennej nazwy niż w Roślinach polskich ( S z a f e r , K u l c z y ń s k i , P a w ł o w s k i 1969), w nawiasie podano jej synonim.
K ategorie zagrożenia:
Ex - wymarłe i zaginione; gatunki, których występowanie m im o po szukiw ań nie zostało potw ierdzone na znanych stanow iskach o raz nie znaleziono stanowisk nowych.
E - wymierające; gatunki zagrożone wymarciem, których przeżycie jest m ało praw dopodobne, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia.
V - narażone; gatunki, które w najbliższej przyszłości przesuną się do kategorii wymierających, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia.
G inące i zagrożone gatunki flory segetalnej w północno-wschodniej Polsce 4 5 R - rzadkie; gatunki o ograniczonych zasięgach geograficznych, o małych obszarach siedliskowych lub też występujące na rozległym obszarze, ale w dużym rozproszeniu.
I - nieokreślona kategoria zagrożenia; gatunki, o których brak w ystar czających informacji pozwalających jednoznacznie zaliczyć je do jednej z wyżej wym ienionych kategorii, o których jednocześnie w iadom o, że zmniejsza się liczba ich stanowisk lub wielkość populacji.
3. O G Ó L N A CHARAKTERYSTYK A T E R E N U BA D A Ń
Teren badań obejmuje najbardziej północno-w schodnią część Polski, mieszczącą się w granicach woj. olsztyńskiego i suwalskiego. Cały badany obszar leży w strefie ostatniego zlodowacenia bałtyckiego i wykazuje bardzo urozm aiconą rzeźbę terenu ( K o n d r a c k i 1972).
U tw orzone z młodych osadów polodowcowych gleby nie odznaczają się zbyt dużą różnorodnością. D om inują gleby brunatne, zwłaszcza brunatne właściwe i wyługowane. Znacznie mniejszą powierzchnię zajm ują gleby bielicowe i pseudobielicowe, a także gleby bagienne i glejowe. W rejonie K ętrzyna występują czarnoziemy leśno-łąkowe, znane jak o czarne ziemie kętrzyńskie (U g g 1 a 1956).
Badany obszar wyróżnia się najsurowszym agroklim atem na całym Niżu Polskim. N iedostatek ciepła i nasłonecznienia, zróżnicowany bilans wodny, koncentracja opadów w okresie letnim, najkrótsze trwanie okresu bezprzy- m rozkowego i wegetacyjnego — to główne czynniki, które wpływają na przebieg wegetacji roślin uprawnych, a także oddziałują na skład gatunkow y i ilościowy chwastów segetalnych ( R a d o m s k i 1971).
4. W YNIKI BA D A Ń I D Y SK U SJA
Lista zagrożonych gatunków roślin segetalnych List of threatened segetal plant species
Adonis aestivalis L. . E . . .
Aethusa cynapium L. subsp. agrestis (Wallr.) D ostał . . . . I
Agrostemma githago L. . . V . .
Allium oleraceum L. . . . . I
Allium vineale L. . . . . I
Anagallis arvensis L. for. azurea Hyl. E .
Arnoseris minima (L.) Schweigg. & K örte R
Asperugo procumbens L. V
Bromus arvensis L. E
Bromus seca/inus L. V
Camelina alyssum (Mill.) Thell. Ex .
Cornelina microcarpa Andrz. V
Cornelina sativa (L.) C rantz E .
Centaurium pulchellum (Sw.) Druce V .
Centunculus minimus L. V
Chaenorhinum minus (L.) Lange [Linaria minor
(L.) Desf.] R .
Chenopodium polyspermum L. I
Coronopus squamatus (Forrsk.) Asch. [C. procumbens
Gilib.] y
Cuscuta campestris Yunck. [C. arvensis Beyrich] V . Cuscuta epilinum Weiche ex Boenn. Ex .
Cuscuta europaea L. V
Euphorbia exigua L. Ex . . . .
Filago arvensis L. . . . . I
Fossombronia vondraczekii (Corda) Lindb. E
Fumaria schleichen Soy.-Will. E
Gagea arvensis (Pers.) D um ort. R
Gagea pratensis (Pers.) D um ort. R
Galeopsis angustifolia (Ehrh.) Hoffm. . . . . 1
Geranium columbinum L. R Geranium dissectum L. . . . . I Geranium molle L. r Gnaphalium luteo-album L. . . V . . Gypsophila muralis L. R Hemiaria glabra L. . . . . I Holosteum umbellatum L. . . . . I Hypericum humifusum L. . . V
Juncus capitatus Weigel . . V .
Lamium incisum Willd. [L. hybridum Vill.] R
Lathyrus tuberosus L. r
Lilium bulbiferum L. r
Linaria arvensis (L.) Desf. . E
Lolium remotum Schrank Ex .
Lolium temulentum L. . E . .
M elampyrum arvense L. . . V
M yosotis discolor Pers. [M. versicolor (Pers.) SM.] R
Odontites verna (Bellardi) D um ort. Papaver strigosum (Boenn.) Schur Peplis portula L.
Polycnemum arvense L. Portulaca oleracea L. Radiola linoides Roth. Ranunculus arvensis L. Ranunculus sardous Crantz
Rhinanthus serotinus (Schönh.) O borny var. apterus [Alectorolophus glaber (Lam.) Beck.]
Saxifraga tridactylites L. Sherardia arvensis L. Silene dichotoma Ehrh.
Spergula arvensis L. subsp. maxima (Weihe) O. Schwarz
Spergula morisonii Boreau [5. vernalis Willd.] Spergularia rubra (L.) J. Persl & C. Presl Stachys annua (L.) L.
Teesdalea nudicaulis (L.) R. Br.
Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert [V. pyramidata Medik.]
Valerianella dent ata (L.) Pollich
Valerianella locusta Laterr. em. Betcke [V. olitoria (L.) Pollich]
Valerianella rimosa Bastard Veronica polita Fr. Viola tricolor L. s. s. Ex Ex I R R R R R R R R . I R .
G rupa zagrożonych gatunków flory segetalnej w północno-wschodniej Polsce obejm uje 70 taksonów . Stanowi to około 20% wszystkich ga tunków flory segetalnej tej części kraju. Z a praw dopodobnie wymarłe uznano sześć gatunków: Camelina alyssum, Cuscuta epilinum, Euphorbia exigua, Lolium remotum, Sherardia arvensis i Spergula arvensis subsp. maxima.
Jeśli n adal będzie postępow ać intensyfikacja gospodarki rolnej, to w najbliższym czasie podobny los czeka 14 gatunków chwastów, a 16 taksonów przesunie się do kategorii wymierających. Część z nich, być może, należy już uznać za zaginione, bowiem od kilkunastu lat nie notow ano ich na tym terenie. N a prezentowanej liście znalazło się pon adto 20 gatunków rzadkich, a także 14 gatunków , które zmniejszyły ostatnio, w sposób widoczny, swoją liczebność.
Przeważająca część prezentowanych roślin (59 gatunków ) należy do zagrożonych chwastów polnych na obszarze całej Polski ( W a r c h o l i ń s k a
1994), a tylko 11 taksonów uzyskało lokalny status zagrożenia. Spośród 103 zagrożonych gatunków chw astów w całym kraju, k tó re wymienia W a r c h o l i ń s k a (1994) - w północno-wschodniej Polsce nie uwzględniono 44 gatunków . Większość z nich (30 gatunków), jak np.: Aphanes microcarpa, Illecebrum verticillatum, Kickxia elatine, Scandix pecten-veneris, nigdy nie występowała na tym terenie. T ylko dla 14 gatunków , ja k np.: Avena strigosa, Centaurea cyanus, Papaver dubium, Sinapis arvensis, przyjęto inne kryteria. W tym ostatnim przypadku uznano najczęściej, że liczba stanowisk i wielkość populacji jest wystarczająco duża i pozwala na dłuższe przetrwanie tych taksonów na badanym obszarze.
5. PIŚM IE N N IC T W O
A b r o m e i t , J., N e u h o f f , W. , S t e f f e n , H. 1898-1940. Flora von O st- und IVestpreussen. Berlin-K önigsberg: 1-1248.
A d a m i a k , E. 1982. C harakterystyka chwastów segetalnych w zasiewach p ó l uprawnych wsi Baranowo (P ojezierze M azurskie). Zesz. N auk. A R T w Olsztynie, R olnictw o, 32: 77-89. H o ł d y ń s k i , Cz. 1986. R ozm ieszczenie niektórych interesujących gatunków segetalnych na
P ojezierzu Iławskim. Acta A cad. Agricult. Tech. O ls t, Agricultura, 43: 21-29.
H o ł d y ń s k i , C z , K o r n i a k , T. 1989. Pararędzinowe zbiorow iska chwastów upraw zbożow ych w Suwalskim Parku Krajobrazowym. A cta Acad. Agricult. Tech. O ls t, Agricultura, 48: 83—89. H o ł d y ń s k i , C z , K o r n i a k , T. 1994. C harakterystyka f lo r y i zbiorow isk segetalnych Parku
K rajobrazow ego P ojezierze Iławskie. A cta A g r o b o t, 47(1): 67-81.
H o ł d y ń s k i , C z , K o r n i a k , T , P o l a k o w s k i , B. 1987. Z m iany flo r y segetalnej zbóż ozim ych w północno-wschodniej Polsce na p rzykładzie wybranych gatun ków chwastów. [W:] D ynam ika zachw aszczenia p ó l uprawnych. M ateriały K rajow ego Sym pozjum we W rocławiu. IU N G , Puławy: 48-57.
K o n d r a c k i , J. 1972. P olska północno-wschodnia. PW N , Warszawa.
K o r n a ś , J. 1987. Zm iany roślinności segetalnej Gorcach w ostatnich 35 latach. Zesz. N auk. U niw . Jagiellońskiego, Prace b o t , 15: 7-2 6 .
K o r n i a k , T. 1968. Kilka interesujących gatunków synantropijnych na terenie P ojezierza M azurskiego. Fragm . Flor. G e o b o t, 14(2): 161-164.
K o r n i a k , T. 1974. Nowe stanow iska Verónica agrestis L ., V. opaca Fr. i V. p o łita Fr. w Polsce północno-wschodniej. [W:] Rejonizacja chwastów segetalnych dla p o trze b rolnictwa. M ateriały K rajow ego Sym pozjum w e W rocławiu. IU N G , Puławy: 131-137.
K o r n i a k , T. 1992. Flora segetalna północno-wschodniej Polski, j e j przestrzenn e zróżnicowanie i współczesne przem iany. Acta Acad. Agricult. Tech. O ls t, Agricultura, Suppl. A , 53: 3-76. K o r n i a k , T , H o ł d y ń s k i , Cz. 1987. Jasnota mieszaniec (Lamium hybridum Vilł.) w północno-
-wschodniej Polsce. Zesz. N auk. A R w K rakowie, Sesja N au kow a, 19: 149-156. M i r e k , Z. i in. 1995. Vascular plan ts o f Poland a checklist. G uidebook series, 15: 1-303. O l a c z e k , R. 1985. K ategorie zagrożenia gatunków roślin i zw ierząt. Chrońm y Przyr Ojcz
41(6): 5-21.
O l e s i ń s k i , L. 1986. M ateriały do flo r y i rozmieszczenia roślin naczyniowych N iziny Staropruskiej. A R T w Olsztynie, WOPR Stare Pole.
G inące i zagrożone gatunki flory segetalnej w północno-w schodniej Polsce 4 9
O l e s i ń s k i , L., K o r n i a k , T . 1980. N ow e gatun ki roślin synantropijnych na P ojezierzu M azurskim . Fragm. Flor. G eob ot., 26(2-4): 271-278.
P o l a k o w s k i , B., K o r n i a k , T. , H o ł d y ń s k i , Cz. 1989. Z esp ó l Arnoserido-Scleranthetum (C hou ard 1925) Tx. 1937 w północno-wschodniej części Polski. Zesz. N au k . W S R -P w Siedlcach, R olnictw o, 2: 195-204.
R a d o m s k i , Cz. 1971. Stosunki termiczne i wilgotnościowe na terenie województwa olsztyńskiego w aspekcie rolniczym. Z esz. N au k. W SR w Olsztynie, R olnictw o, 2: 3 -14.
S z a f e r , W. , K u l c z y ń s k i , S., P a w ł o w s k i , W. 1969. Rośliny polskie. P W N , W arszawa. U g g l a , H. 1956. Ogólna charakterystyka gleb P ojezierza M azurskiego. Zesz. N auk. W SR
w Olsztynie, 3: 69-108.
W a r c h o l i ń s k a , A . U. 1994. List o f threatened segetal plan t species in Poland. [W:] M o c h n a c k y , S., T e r p ó , A . (Eds) Anthropization and environment o f rural settlem ents. Flora and vegetation. Proceedings o f International Conference. Satoraljaujhely: 2 0 6-219. Z a r z y c k i , K. , K a ź m i e r c z a k o w a , R. (red.). 1993. P olska czerwona księga roślin. Inst.
Ochr. Przyr. P A N , Kraków: 9 -3 1 0 .
Z a r z y c k i , K. , W o j e w o d a , W. , H e i n r i c h , Z. (red.). 1992. L ista roślin zagrożonych tv Polsce. Inst. B ot. P A N , Kraków: 3-98.
6. S U M M A R Y
The presented preliminary list included 70 taxons o f weeds endangered or vulnerable in north-eastern Poland. T hey constitute about 20% o f the total number o f segetal flora species in the studied area. T he follow ing species have been considered extinct or probably extinct (Ex): C am elina alyssum , Cuscuta epilinum, Euphorbia exigua, Lolium rem otu m , Sherardia arvensis and Spergula arvensis subsp. m axim a. T he group o f endangered weeds (E) included 14 species, and vulnerable ones (V) - 16 species. M oreover, the list com prises 20 rare (R) species, as well as 14 indeterminate taxons (I).
Prof. nadzw. dr hab. Tadeusz K om iak K atedra Botaniki i O chrony Przyrody A kadem ia R olniczo-Techniczna pl. Łódzki 1, 10-718 Olsztyn
W płynęło d o Redakcji F o lia botanica 29.07.1996
