Jacek Woźny
SAKRALNY KRAJOBRAZ
PAGÓRKÓW RADZIEJOWSKO-OPATOWIGKIGH
W PRADZIEJACH
Poszukując genezy regionalizm u kujaw skiego należy konsekw entnie zapytać o m iejsca szczególnie w aloryzow ane św iatopoglądow o w pradziejach. R ozległe perspektyw y poznaw cze otw ierają się bow iem przed nam i w studiach nad proce sam i m itologizacji poszczególnych stre f i elem entów krajobrazu. S akralizację ziem i kujaw skiej rozpatryw ano dotychczas lokalnie na przykładach interstadium epok neolitu i brązu. Szczególnie w aloryzow anym i św iatopoglądow o m iejscam i na K ujaw ach były w ów czas: okolice B rześcia K ujaw skiego; tzw. Piaski K rzyw o- sądzkie nad śro d k o w ą B achorzą i Pagórki R adziejow sko-O patow ickie. Ze w zglę du na w yjątkow ą lokalizację ostatni rejon uznany został za sw ego rodzaju „ku ja w sk ą Ś lężę” 1.
1. „Amfiktonia” radziejowsko-opatowicka
K oncepcja w skazująca na m itologizację Pagórków R adziejow sko-O patow ic- kich w pradziejach w ym aga rozw inięcia i ścisłego um otyw ow ania. N ajw ażniej szą przesłank ą interpretow ania znalezisk ze w zgórz radziejow skich je st opinia B. G edigi, badacza śląskiego sanktuarium , który przyrów nał sym bolikę Ślęży do O lim pu, w zakresie w spólnoty idei w yodrębnionych przestrzeni sakralnych, tw o rzących podstaw y dla rozw oju religijnych w spólnot społeczno-terytorialnych2. G odna uw agi je s t hipoteza, iż św iatopoglądow ą rolę krajobrazu Pagórków Ra- dziejow sko-O patow ickich odnaleźć m ożem y w kategorii starożytnych am fikto- nii, tzn. w ybranych m iejsc św iętych, w okół których osiedlały się grupy plem ien ne lub lo k aln e i z o b o w ią zy w a ły się je strz e c 3. D aw niej p o jęcie am fik to n ii ' J . C z e b r e s z u k , Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań 1996, s. 211-213.
2 B. G e d i g a, Problem y badań nad religią przedchrześcijańską społeczeństw pradziejo wych na Śląsku, „Sobótka”, R. 53, 1998, nr 3 -4 , s. 310.
utożsam iane było z antyczną G recją i rozum iane jak o historyczny w ytw ór jej archaicznej cyw ilizacji. O becnie jed n ak definicja ta została uogólniona, dla ozna czenia specyficznego typu instytucji religijnej, rozw ijającej się w okół zn aczą cych centrów kultow ych. Za podstaw ow e cechy am fiktonii uznano m .in.: zw ią zek jed n o stek etnicznych lub terytorialnych utw orzony dla celów religijnych; centrum tego zw iązku stanow iące w ybrany przez w szystkich św ięty obszar; sta now ienie przez członków am fiktonii sam odzielnych lecz niew ielkich (i przez to rów norzędnych) jednostek etnicznych lub terytorialnych; organizow anie przy św ię tym centrum w spólnych uroczystości religijnych w tradycyjnie ustalonych term i nach; odbyw anie narad dotyczących w spólnych i aktualnych spraw podczas ob chodzenia uroczystości religijnych; uw ydatnianie jak o czynnika łączącego w ięzi etnicznej, a w ięc św iadom ości w spólnego pochodzenia i przodków , w spólnego języ k a itp.; stw arzanie poprzez dłuższą działalność am fiktonii, a zw łaszcza cen
trum religijnego, w arunków do kształtow ania się silniejszej unii, o bardziej zło żonym charakterze4. N ie w szystkie z m odelow ych w yznaczników am fiktonii p od dają się w eryfikacji archeologicznej. Podjęcie takiej próby je s t jed n ak celow e, gdyż to, co obecnie je st polityką, ekonom ią, sferą relacji społecznych, w pradzie ja c h m iało przede w szystkim charakter religijny5.
2. Krajobraz i paleogeografia Pagórków Radziejowsko-Opatowickich
O bszar P agórków R adziejow sko-O patow ickich obejm uje sam odzielną je d nostkę fizjograficzn ą na Pojezierzu K ujaw skim . W tej części N iziny W ielkopol- sko-K ujaw skiej w ystępują rów niny z niew ielkim i deniw elacjam i, rzadko sięgają cym i 10 m. Tylko w rejonie Pagórków R adziejow sko-O patow ickich w zględne różnice w ysokości w ynoszą ponad 20 m (rys. 1). W edług opinii geom orfologów , w zgórza radziejow skie są ciągiem m oren czołow ych jednej z oscylacji lądolodu w fazie p oznańskiej6. N a suchym piaszczystym podłożu w yniesień m orenow ych w ystępują gleby bielicow e, a przy ich podnóżach zabagnione obniżenia. A nalizy paleogeograficzne terenów w okół G opła i Słupcy przez porów nanie pozw alają rekonstruow ać w ygląd Pagórków R adziejow sko-O patow ickich w pradziejach. N ależy sądzić, że w zgórza porastały bory sosnow e (lub m ieszane z przew agą sosny, przybierające cechy św ietlistej dąbrow y). N a terenach pokrytych obecnie4 Tam że, s. 127-130.
5 J. C z e b r e s z u k , Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie poludniow o-zachod-
niobałtyckiej, Poznań 2001, s. 24-25.
6 J. K u r z a w a , Zagadnienie najwcześniejszych f a z kultury ceram iki sznurow ej na Nizinie
czarnoziem em w ystępow ały lasy m ieszane z przew agą dębu, praw dopodobnie w typie grądów w ysokich. Liczne zabagnione obniżenia, obecnie zatorfione lub pokryte ziem iam i czarnym i, porastały pierw otnie lasy łęgow e i olszow e. P odm o kłe rozlew iska, otaczające w zgórza, zarośnięte były przez łozy, z d om inującą w ierzbą, olszą i jesionem . W arunki naturalne w pradziejach nie sprzyjały rolnic tw u na pagórkach m orenow ych, w przeciw ieństw ie do ich podnóży, um ożliw iają cych intensyw ną upraw ę ziem i7.
Pagórki R adziejow sko-O patow ickie stw arzały potencjalnie dogodne m ożli w ości dla rozw oju gospodarczego i dem ograficznego, odpow iadając rów nocze śnie m odelow em u pejzażow i am fiktonii. W e wzorcow ej postaci centrum w spól n o ty re lig ijn o -te ry to ria ln e j o b ejm o w ało o m fa lo s8 — k am ień w y z n a c z a ją c y sym bolicznie „środek” św iata, który pow szechnie identyfikow ano z sym boliką góry. O ba w yobrażenia były w ersjam i tej samej m itycznej idei: w yłaniania się z w ó d chaosu w zgórza, które dało początek w szelkiem u życiu. W spółw ystępo- w anie w krajobrazie kom pleksu góry i w ody w yznaczało podstaw ę dla kreow ania św iętych centrów lokalnych o charakterze podobnym do am fiktonii9. Sakralny środek i jednocześnie sym bolicznie najw yższy punkt terenu znajdow ał się za w sze w m iejscu najw artościow szym dla lokalnej społeczności. W ielokrotnie uzna w ano ten obszar za dom enę przodków , gdzie leżał punkt skrzyżow ania św iata zm arłych ze św iatem żyw ych, przecięty przez axis m un di'0. Pejzaż Pagórków R a dziejow sko-O patow ickich, w yraźnie w ypiętrzonych ponad rów ninne otoczenie i sąsiadujących z podm okłym i enklaw am i zastoisk w odnych, spełniał w ym aga nia lokalizacji centrum am fiktonii, bow iem w ypełniały go obiekty w skazujące na kultyw ow anie w ięzi z m itycznym i przodkam i: relikty cm entarzysk, ślady m agii rezurekcyjnej oraz depozyty ofiarne dla nieokreślonych bóstw. W spółw ystępo- w anie tych kategorii znalezisk archeologicznych z pozostałościam i osadnictw a pozw ala ugruntow ać tezę o długotrw ałym sakralnym znaczeniu radziejow skiego i opatow ickiego w zgórza.
7 Tamże, s. 235.
8 K. B a n e k, A m fiktonie..., s. 27.
9 Ch. T i 1 1 e y, A. Phenom enology o f Landscape. Places, Paths and M onum ents, O xford 1993, s. 111-142.
10 J. W o ź n y, Sym bolika przestrzeni m iejsc grzebalnych w czasach ciałopalenia zw łok na
3. Dowody na kreowanie w pradziejach sakralnego
centrum radziejowsko-opatowickiego
3.1. Relacje „świata żywych” i „świata zmarłych”
W rejonie P agórków R adziejow sko-O patow ickich zarysow uje się ostry kon trast dw u zasadniczych etapów zasiedlenia gleb czarnych: w zględnej anekum e- ny, w iążącej się z okresem rozw oju społeczeństw p reagram ych (paleolit - m ezo lit) oraz stopniowo coraz bardziej złożonej ekum eny społeczeństw agrarnych (neolit - epoki m etalu )11. O becność społeczności późnom ezolitycznych w okolicach R a dziejow a p o św iad c zają odkrycia zbrojników do strzał oraz niew ielkiej ilości rdzeni i półsurow ca krzem iennego na pow ierzchni W zgórza P rokopiaka w O pa tó w k a c h 12. Ź ródła te kontrastują w yraźnie z bogatym i pozostałościam i później szego osadnictw a. Z agadnieniu tem u pośw ięcono ju ż w iele uw agi. Z apoczątko wało ono zainteresow anie m ikroregionem radziejow sko-opatow ickim , poczynając od pierw szych odkryć w 1934 r .13, system atycznych badań w latach 1 9 5 7 -1 9 6 0 14, aż po akcję A rcheologicznego Zdjęcia Polski w okolicy R adziejow a15 i publikacje sy n tez16 oraz przygotow anie prac m agisterskich o tem atyce radziejow sko-opato- wickiej w Instytucie Prahistorii UAM , a także Instytucie A rcheologii U Ł 17.
N eolityczny „św iat żyw ych” pozostaw ił w iele reliktów osadnictw a w okoli cach P agórków R adziejow sko-O patow ickich. W zależności od przyjm ow anej rozległości analizow anego terytorium , w skazać m ożna naw et kilkaset punktów
11 A. K o Ś k o, M. S z m y t, Neolityczny kom pleks osadniczy na obszarze „ Wzgórza P roko
p ia k a ’’ w O patowicach, gm. Radziejów, woj. włocławskie. Stan i perspektyw y badań, „Ziem ia
K ujaw ska” , t. 9, 1993, s. 169. 12 Tam że, s. 172-173. 13 Tam że, s. 161.
14 Np. L. G a b a ł ó w n a , B adania archeologiczne w R adziejow ie K ujaw skim na st. 4
w 1956 i 1957 r., „Spraw ozdania A rcheologiczne” , t. 7, 1959, s. 9-21.
15 Badania pow ierzchniow e A. Kośko, M. Rybickiej i M. Szmyt, zob. J. K u r z a w a, Z a
gadnienie najwcześniejszych fa z ..., s. 236-241.
16 Np. J. K u r z a w a, Zagadnienie najwcześniejszych fa z...; M. S z m y t, Społeczności kul
tury am for kulistych na K ujawach, Poznań 1996; J. C z e b r e s z u k , I. H i l d e b r a n d t -
- R a d k e , M. S z m y t , Krajobrazotw órcza działalność człowieka w centralnej części Wysoczy
zny K ujaw skiej w okresie neolitu, „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. 8, 1997, s. 7-31.
17 Np. B. J ó ź w i a k, G ospodarka zw ierzęca późnoneolitycznych społeczności rejonu P a górków R adziejow skich (m aszyn, pracy m agisterskiej na UAM Poznań), Poznań 1997; P. K i e - r o ń c z y k, O sady kultury pucharów lejkowatych na stanowisku 7 w O patow icach woj. w ło cławskie (m aszyn, pracy magisterskiej na UAM Poznań), Poznań 1994; M. R y b i c k a, Przem iany kulturow e i osadnicze w III tys. przed Chr. na Kujawach. K ultura pucharów lejkow atych i am for kulistych na Pagórkach Radziejow skich (m aszyn, pracy doktorskiej na UŁ Łódź), Łódź 1995.
i śladów pobytu ludności w czesnorolniczej pom iędzy Piotrkow em K ujaw skim a R adziejow em 18. Zaw ężając perspektyw ę do okolicy 1-3 km w okół R adziejow a i O patow ie, odnotow ujem y blisko 60 rozległych i bogatych stanow isk neolitycz nych, będących pozostałościam i ustabilizow anego osadn ictw a19. W ystępują na nich m ateriały w szystkich kom ponentów kujaw skiego neolitu: kultury ceram iki w stęgow ej rytej20, kultury późnej ceram iki w stęgow ej21, kultury pucharów lejko w atych22, kultury am for kulistych23, kultury ceram iki sznurow ej24 i kultury pucha rów dzw onow atych (rys. 2)25.
M ateriały typu R adziejów -O patow ice, zw iązane z neolitycznym i w zorcam i rozw oju kultury pucharów lejkow atych, zapow iadały w czesnobrązow e innow a cje kulturow e. Interstadium neolitu i epoki brązu reprezentow ane je st na k ilkuna stu stanow iskach archeologicznych z Pagórków R adziejow sko-O patow ickich26. W łącznie z późniejszym i stanow iskam i kultury łużyckiej w skazać m ożna ponad 50 stabilnych punktów osadniczych reprezentujących w analizow anym rejonie tradycje epoki brązu (rys. 3), a także w iele drobnych śladów osadnictw a z tego okresu pradziejów 27. N ieliczne m ateriały dokum entują kontynuację zasiedlenia okolic R adziejow a w e w czesnej epoce żelaza przez tzw. kulturę pom orsko-klo- szow ą28.
P onow na intensyfikacja gospodarki w sąsiedztw ie Pagórków R adziejow sko- -O patow ickich nastąpiła w późnym okresie lateńskim i okresie w pływ ów rzym skich. O dpow iadało to rozw ojow i kultury przew orskiej na K ujaw ach, przy czym skupisko radziejow skie znajdow ało się na w schodnim pograniczu grupy
kruszań-18 A rchiw um Służby Ochrony Zabytków , Delegatura we W łocław ku (dalej: A SOZW ), A rku sze A rcheologicznego Zdjęcia Polski (dalej: Arkusze AZP): 4 8 -4 3 , 49^13 i 48-42.
19 A SO ZW , A rkusze AZP: 48M 3.
20 L. G a b a ł ó w n a, Siady osadnictwa kultur z cyklu wstęgowych w R adziejow ie K ujaw
skim , „Prace i M ateriały M uzeum A rcheologicznego i Etnograficznego w Łodzi” (dalej: „Prace
i M ateriały”), Seria A rcheologiczna, nr 9, 1963, s. 25-95.
21 L. C z e r n i a k, R ozw ój społeczeństw kultury pó źn ej ceram iki w stęgow ej na Kujawach, Poznań 1980, K atalog część II, poz. 101-104.
22 A. K o ś k o, G rupa radziejow ska kultury pucharów lejkowatych ja k o p ro lo g kujaw skiej
enklawy naddunajskiej cyw ilizacji w czesnobrązow ej, [w:] Z badań nad genezą regionalizmu kul turowego społeczeństw Kujaw, Poznań-K ruszw ica-Inow rocław 1996, s. 91-106.
23 M. S z m y t, Społeczności kultury am for kulistych..., s. 326-327.
24 J. K u r z a w a, Zagadnienie najwcześniejszych fa z ..., s. 376-377. 25 J. C z e b r e s z u k , Społeczności Kujaw ..., s. 361.
26 Tam że, s. 351-361.
27 ASOZW , A rkusze AZP: 4 8 -4 3 , 49 -4 3 i 48-42.
28 A. K o ś k o, M. S z m y t, N eolityczny kom pleks..., s. 165.
Akademia Bydgoska
im. Kazimierza Wielkiego
skiej, poza głów nym i szlakam i kom unikacyjnym i i handlow ym i29. M im o p eryfe ryjnego usytuow ania R adziejow a w strukturach kujawskiej ekum eny kultury prze w orskiej, okolice w zgórz m orenow ych dostarczyły m ateriałów z około 40 b o g a tych stanow isk późnolateńskich i rzym skich, obrazujących dzieje osadnictw a radziejow sko-opatow ickiego u schyłku starożytności (rys. 4).
Porów nanie w iodących tendencji w doborze stre f siedliskow ych w p radzie jach w okół Pagórków R adziejow sko-O patow ickich doprow adza do w niosku, że
ulegały one pow olnym , długotrw ałym lecz konsekw entnym zm ianom . N eolityczne punkty osadnicze, od kultury ceram iki wstęgow ej do tradycji kultury ceram iki sznurow ej, okupow ały w zgórze radziejow skie i w zgórze opatow ickie głów nie w partiach stokow ych. Z naczną część osiedli neolitycznych sytuow ano także na zachód od m orenow ych w zniesień (rys. 2). O d początków epoki brązu do okresu ekspansji kultury łużyckiej punkty osadnicze stopniow o koncentrow ały się po w schodniej stronie Pagórków R adziejow sko-O patow ickich i rzadko w kraczały na stoki lub kulm inacje w zgórz (rys. 3). W późnym okresie lateńskim i okresie w pływ ów rzym skich społeczności kultury przew orskiej konsekw entnie unikały zakładania osiedli na szczycie Pagórków R adziejow sko-O patow ickich, eksplo atow ały natom iast ich podnóża, szczególnie od strony w schodniej (rys. 4). P rzed staw ić m ożna w niosek, że w zakresie gospodarczo-dem ograficznym Pagórki Ra- dziejow sko-O patow ickie pełniły bezpośrednio funkcje m ieszkalne w neolicie, później zaś opuszczono je , gdy z pow odu zm ian klim atycznych osady przybliży ły się do zbiorników w odnych, obecnie zatorfionych lub okresow o w ysychają cych30.
Z m ienne zainteresow anie „św iata żyw ych” krajobrazem Pagórków R adzie jow sko-O patow ickich determ inow ały z pew nością w zględy ekologiczne: fluktu acje opadów , nasłonecznienia, szaty roślinnej itp. Z goła inaczej kształtow ała się lokalizacja m iejsc grzebalnych, pośredniczących pom iędzy żyw ym i a przodka mi. D ecydującej roli nie odgryw ały w tym w ypadku analogiczne czynniki środo w iskow e, bow iem rozm ieszczenie pradziejow ych radziejow skich pochów ków odznacza się istotn ą jednorodnością. N ajw cześniejsze groby zw iązane z k ulturą pucharów lejkow atych odkryto na stanow iskach R adziejów 22 i Z agórzyce 2 ze środkow ego neolitu31. Późniejsze pochów ki ludności kultury ceram iki sznuro wej (?) pocho dzą ze stanow iska R adziejów 432. O dkryto je w dw óch grobach,
29 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , Grupa kruszańska kultury przew orskiej, Poznań 1979, mapa 2.
30 A. K o ś k o, M. S z m y t, N eolityczny kom pleks..., s. 159-160. 31 J. K u r z a w a, Zagadnienie najwcześniejszych fa z ..., s. 239-240.
32 A. K o ś k o, R ozw ój kulturowy społeczeństw K ujaw w okresach schyłkowego neolitu i w cze
posiadających w spólne cechy obrzędow e: skurczoną pozycję zm arłych, skiero w anych g ło w ą ku zachodow i i w yposażonych w narzędzia kam ienne oraz cera m ikę. Interesującym zjaw iskiem je s t zasypanie górnej części jedn ego ze szkiele tów kam ieniam i, co m ożna interpretow ać w kategoriach m agii ochronnej (rys. 5)33. W szystkie neolityczne pochów ki znajdow ały się na kulm inacjach Pagórków R a dziejow sko-O patow ickich (rys. 2).
W p rzeciw ieństw ie do stanow isk osadow ych cm entarzyska radziejow skie pochodzące z epok m etali w skazują kontynuację neolitycznych preferencji do lokow ania grobów na w zgórzach. Ze w zniesień Radziejow a, O patow ie i okolicz nych w ysoczyzn pochodzi 1 cm entarzysko kultury iw ieńskiej oraz 6 nekropoli ciałopalnych kultury łużyckiej34. M iędzy innym i na stanow isku 1. w R adziejow ie zbadano grób popielnicow y z okresu halsztackiego, składający się z 19 naczyń35. Szczególnie w yraźnie je s t w epoce brązu cm entarne przeznaczenie w zgórza ra dziejow skiego, bow iem osady kultury łużyckiej znajdują się niem al w yłącznie przy jeg o w schodniej podstaw ie (rys. 3)36. Tendencję taką dostrzec m ożna także w późnym okresie lateńskim i okresie w pływ ów rzym skich. N a szczycie P agór ków R adziejow sko-O patow ickich lokow ano cm entarzyska kultury przew orskiej, podczas gdy dla osadnictw a poszukiw ano innych, dogodniejszych w arunków , w ynikających z przesłanek gospodarczych (rys. 4)37.
Lokalizacje „św iata zm arłych” w neolicie, epoce brązu i okresie w pływ ów rzym skich podlegały w spólnym regułom ukształtow ania św iętego m iejsca, uła tw iającego kontakt z przodkam i i oddanie się pod ich opiekę za pośrednictw em sym bolicznego krajobrazu Góry Um arłych. Tym samym w eryfikację jednego z w a runków istnienia hipotetycznej am fikonii radziejow skiej uznać należy za p ozy tywną.
3.2. Obiekty obrzędowe i depozyty wotywne
Przejaw y kultyw ow ania w ięzi w spólnotow ej obejm ują nie tylko stabilnie zlo kalizow ane cm entarzyska, lecz także podtrzym yw anie sił życiow ych społeczno ści lokalnej, zgrupowanej w okół centrum obrzędowego. Najbardziej w yraźne ślady kultyw ow ania m agii rezurekcyjnej pochodzą z Pagórków Radziejow sko-O patow ic kich. N a stanow isku R adziejów 1 w 1961 r. L. G abałów na zbadała obiekt ozna czony w dokum entacji ja k o ja m a „A ” . Zaw ierał on kilkanaście kilogram ów spa
33 L. G a b a ł ó w n a, Badania archeologiczne..., s. 15. 34 ASOZW , Arkusze AZP: 4 8 -4 3 , 49^13 i 48-42.
35 L. G a b a ł ó w n a, Opatowice, pow. Radziejów, „Z Otchłani W ieków”, R. 24,1958, s. 199—
200.
36 L. G a b a 1 ó w n a, Badania archeologiczne..., s. 18-19. 37 J. W o ź n y, Sym bolika przestrzeni..., s. 109-116.
lonej pszenicy oraz uszkodzoną, w yjątkow o bogato zdobioną am forę. C ały ze spół w ydatow ano na 2700 lat p.n.e. i przyporządkow ano kulturze pucharów lej kow atych (rys. 6)38. P odobnego odkrycia dokonano też na pobliskim stanow isku O patow ice 12, gdzie udokum entow ano jam ę neolityczną zaw ierającą znaczną ilość spalonego zboża oraz fragm enty naczyń kultury pucharów lejkow atych, m .in. puchara m alow anego czerw on ą farbą. W ypow iedzi ekspertów podkreślały brak praktycznych p rzesłanek dla takiego sposobu m agazynow ania zboża39. W spół- w ystępow anie w obiekcie z O patow ie spalonego ziarna i czerw ono m alow anej ceram iki ugruntow uje natom iast tezę o rytualnym przeznaczeniu jam y. M agiczne odrodzenie i pom nożenie zasobów żyw ności pozostaw ało w śród społeczeństw archaicznych pod bezpośrednią opieką przodków . Składanie darów z żyw ności zacieśniało rów nocześnie w ięzy pom iędzy ludźm i tw orzącym i w spólnotę teryto- rialno-religijną40.
O prócz obiektów zaw ierających rytualnie spalone zboża, na Pagórkach R a dziejow sko-O patow ickich spotykam y ofiary ze zw ierząt gospodarczych. N a sta now isku R adziejów 4 odkryto szczątki bydła w obstaw ie kam iennej, w yposażo nej w trzy naczynia kultury am for kulistych (rys. 7)41. G roby zw ierzęce w ystąpiły też na stanow isku 3 w O patow icach (rys. 8)42. N ajw iększa intensyfikacja działań obrzędow ych w okolicach R adziejow a i O patow ie datow ana je st od 2700 lat p.n.e. do 2300 lat p.n.e., w okresie koegzystencji ludności kultury pucharów lejkow a tych i kultury am for kulistych. W ów czas szczególnie W zgórze Prokopiaka w O pa tow icach nabrało znaczenia ośrodka rytualnego, funkcjonującego jak o punkt okre sow ych m iędzygrupow ych kontaktów obrzędow ych, doskonale odpow iadających idei am fiktonii. K luczow e m iejsce w śród pozostałości zagospodarow ania stano w iska O patow ice 3 dla potrzeb kultow ych zajm ują relikty w ału i row u. N ajpraw dopodobniej konstrukcja ta pow stała w efekcie kooperatyw nego w ysiłku społecz ności kultury pucharów lejkow atych i kultury am for kulistych, w spółdziałających w ram ach kontaktów obrzędowych. Po zrekonstruow aniu pierwotnej formy obiektu przypuszczać m ożna, że rów i w ał tw orzyły krąg o zew nętrznej średnicy co naj mniej 15 m, otaczający pow ierzchnię 180 m 2 centralnego m iejsca obrzędow ego43. 31 L. G a b a ł ó w n a, Jam a „ A ” ze spalonym zbożem z osady kultury pucharów lejkowatych
na stanow isku I w Radziejow ie K ujaw skim , „Prace i M ateriały...”, Seria A rcheologiczna, nr 17,
1970, s. 157-162.
39 R. G r y g i e 1, Jam a ze spaloną pszenicą kultury pucharów lejkowatych z Opatowie, woj.
włocławskie, „Prace i M ateriały...”, Seria A rcheologiczna, nr 26, 1979, s. 4 1 -4 9 .
40 A. K o w a l s k a - L e w i c k a , D ary z żyw ności — ich fu n k c je ekonomiczne, społeczne
i obrzędowo-m agiczne, „K w artalnik H istorii K ultury M aterialnej” , R. 29, 1981, nr 2, s. 177-185.
41 M. S z m y t, Społeczności kultury am for kulistych..., s. 43. 42 A. K o ś k o, M. S z m y t, N eolityczny kom pleks..., s. 165. 43 Tam że, s. 178.
Z rejonu P agórków R adziejow sko-O patow ickich pochodzą także znaleziska interpretow ane w kategoriach depozytów w otyw nych, składanych lokalnym bó stw om lub duchom opiekuńczym . Z okresem funkcjonow ania neolitycznego sank tuarium na W zgórzu P rokopiaka zw iązany je st pierw szy depozyt w otyw ny na stanow isku 1. w N iegibalicach. Tw orzyły go dw a naczynia kultury pucharów lej kow atych złożone w torfow isku, u podnóża m oreny radziejow sko-opatow ickiej44. W skazują one na przenikanie m y ślą sym boliczną środow iska akw atycznego45, w tym w ypadku, w e w zorcow ym obrazie świata, sąsiadującego z sakralnym w zgó rzem opatow ickim (rys. 2). N ie stw ierdzono dotąd analogicznych depozytów w otyw nych z epoki brązu. K olejne znalezisko pochodzi natom iast z okresu w pły w ów rzym skich. D epozyt pięciu naczyń ceram icznych odkryty został przypadko w o w 1960 r. na terenie piaśnicy, przy rozw idleniu dróg z R adziejow a do Zagó- rzyc i Piotrkow a K ujaw skiego. W szystkie były zdobione, przy czym trzy naczynia posiadały w yjątkow o bog atą ornam entykę z m otyw am i m eandrów i sw astyk (rys. 9). Posiadały rów nież charakterystyczne ułożenie dnam i do góry. W pobliżu de pozytu w otyw nego odnaleziono nieco wcześniej pojedyncze naczynie w ypełnio ne spalonym i kośćm i. N ie natrafiono jed n ak na inne ślady cm entarzyska z okresu w pływ ów rzym skich46.
4. Tradycje radziejowsko-opatowickiego centrum obrzędowego
W yjątkow y krajobraz Pagórków Radziejow sko-Opatowickich przyciągał w raż liw ą na m oc sacrum św iadom ość społeczeństw pradziejow ych. Tutejsze centrum obrzędow e, odpow iadające ideom am fiktonii jak o w spólnoty terytorialno-religij- nej, rozw ijało się szczególnie intensyw nie na przełom ie neolitu i w czesnej epoki brązu. Ś w iadectw a źródłow e poszerzają przyjm ow ane dotąd ram y chronologicz ne fenom enu „kujaw skiej Ślęży” na pełną epokę brązu oraz okres w pływ ów rzym skich. Tradycje radziejow sko-opatow ickiego centrum sakralnego przetrw ały być m oże do średniow iecza, w pływ ając pośrednio na charakter m iasta R adziejow a. O bok m urow anych św iątyń i klasztoru oo. franciszkanów , fundow anego przez W ładysław a Ł okietka47, badania archeologiczne odsłoniły pozostałości staropol skiego cm entarza rządow ego, zaw ierającego ślady zabiegów m agicznych. W śród
44 J. K u r z a w a, Zagadnienie najwcześniejszych fa z ..., s. 237.
45 J. W o ź n y, Sym bolika wody w pradziejach Polski, Bydgoszcz 1996, s. 50-60.
46L . G a b a t ó w n a , 0 naczyniach „ bogom pośw ięconych Skarb w otywny z okresu rzym skiego na stanowisku 2 w R adziejow ie Kujawskim, „Z Otchłani W ieków ”, R. 28, 1962, s. 233-238.
47 L. K a j z e r, Zam ek w R adziejow ie w św ietle badań terenowych 1987 r., „A cta Universa- tis Lodziensi” , Folia A rchaeologia, t. 12, 1991, s. 137.
30 grobów w ystąpiły pochów ki celow o uszkodzone. Jeden z grobów zaw ierał szkielet m ężczyzny, pozbaw iony czaszki, k tó rą złożono u jeg o stóp po prawej stronie. Stosow anie podobnych czynności m agicznych, zapobiegających n eg a tyw nem u oddziaływ aniu zm arłych, znane je s t na K ujaw ach od okresu rzym skie go, natom iast kontynuow ano je lokalnie w e w czesnym średniow ieczu (np. A do l fin, B rześć K ujaw ski)48. Ryzykow ne byłoby stwierdzenie na tej podstaw ie ciągłości idei pogańskiego sacrum Pagórków R adziejow sko-O patow ickich do X V w. Z a gadnienie to w ym aga pogłębionych analiz źródeł historycznych. B adania etno graficzne O. K olberga dow iodły jednak, że m iejsca starożytnych kultów przej m ow ane były przez religię chrześcijańską, zm ieniającą pogańskie krajobrazy przez usytuow anie siedziby kościoła lub klasztoru49.
48 B. Z i e 1 o n k a, Interesujące odkrycia w Radziejowie, „Z O tchłani W ieków ”, R. 28,1962, s. 262-264.
49 O. K o I b e r g, D zieła wszystkie, t. 10, cz. 2, W. Ks. Poznańskie, K raków 1876, s. 137; tam że, t. 11, cz. 3, W. Ks. Poznańskie, K raków 1877, s. 217 i n.
KOTLINA TORUŃSKA SKULSK !---11 F K -7 3 7 2 l ® I1L E ^ l 2 0 | e » l 3 ł ^ ^ 9 finjllBrilS ( 3 = 3 21 I 2 E K F ^ i-1 1 6 tc £ J i!2 2 I - - 1 5 I = 3 111 I 117 l»L423 I «»• I 6 ELŻJ12 1=418 I o )2L
Legenda: 1 — w ysoczyzna m orenow a płaska; 2 — w ysoczyzna m orenow a falista; 3 -— pagórki i w zgórza morenowe; 4 — rów niny sandrowe; 5 — ozy; 6 — kemy; 7 — terasy kemowe; 8 — rynny subglacjalne; 9 — doliny w ód roztopowych; 10 — erozyjne rów niny w ód roztopowych; 11 — zagłębienia w ytopiskow e; 12 — rów niny piasków eolicznych; 13 — w ydmy; 14 — zagłę bienia deflacyjne; 15 — stoki i zbocza; 16 — doliny denudacyjne i erozyjno-denudacyjne; 17 — doliny w ciosow e; 18 — doliny rzeczne; 19 — terasy rzeczne; 20 — terasyjeziorne; 21 — rów niny pojeziom e; 22 — rów niny biogeniczne; 23 — rzeki i jeziora; 24 — w ażniejsze miejscowości.
Rys. 1. Lokalizacja Pagórków Radziejowsko-Opatowickich na tle geomorfologii Wyso czyzny Kujawskiej, wg M. Szmyt, [w:] J. Czebreszuk, 1. Hildebrandt-Radke, M. Szmyt,
K r a jo b r a z o tw ó r c z a d z ia ła ln o ś ć c z ło w ie k a w c e n tr a ln e j c z ę ś c i W y s o c zy zn y K u ja w s k ie j
Legenda: 1— punkty osadnicze; 2 — cmentarzyska; 3 — obiekty obrzędow e; 4 — depozyt w o tywny (num eracja stanow isk na rysunku: 1 — Radziejów 22; 2 — Radziejów 1; 3 — Radziejów 4; 5 — O patow ice 3; 6 — O patow ice 1; 7 — O patow ice 12).
Rys. 2. Stanowiska archeologiczne z neolitu w rejonie Pagórków Radziejowsko-Opato wickich.
Legenda: 1 — zabudow ania; 2 — drogi; 3 — punkty osadnicze; 4 — cm entarzyska (num eracja stanowisk na rysunku: 1 — Radziejów 4; 2 — Pruchnowo 23; 3 — Radziejów 29; 4 — Świątniki 1; 5 — Św iątniki 27; 6 — O patow ice 1; 7 — Stary Radziejów 27).
Rys. 3. Stanowiska archeologiczne z epoki brązu w rejonie Pagórków Radziejowsko- -Opatowickich.
Legenda: 1 — zabudow ania; 2 — punkty osadnicze; 3 — cmentarzyska; 4 — depozyt wotyw ny (num eracja stanow isk na rysunku: 1 — Biskupice 14; 2 — Biskupice 35; 3 — Radziejów 2; 4 — Pruchnow o 23; 5 — O patow ice 6; 6 — Opatow ice 38; 7 — O patow ice 13; 8 — Płow ce 2).
Rys. 4. Stanowiska archeologiczne z późnego okresu lateńskiego i okresu wpływów rzym skich w rejonie Pagórków Radziejowsko-Opatowickich.
Legenda: 1 — kości; 2 — w iór krzem ienny.
Rys. 5. Grób neolityczny na stanowisku 4 w Radziejowie, wg L. Gabałówna, B a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e w R a d z ie jo w ie K u ja w s k im n a st. 4 w 1 9 5 6 i 1 9 5 7 r., „Sprawozdania Ar cheologiczne”, t. 7, 1959, s. 20.
Rys. 6. Jama „A” ze spalonym zbożem na stanowisku 1 w Radziejowie, wg A. Cofta- -Broniewska, A. Kośko, H isto ria p ie r w o tn a sp o łe c z e ń s tw K u ja w , Warszawa-Poznań 1982, s. 65.
C.5 m
jfoiumicfiiiuai
//>< mi i mi i KSHWl& vV «
V //& ^ ^ nV ^ l!tt£
> » t i ( ; a ii o it i ł ł o i ł m g ^ c>{ | f e o i D C - o t t i s i g g t t g e i j i r lOcrr 10cm 2.3Legenda: a — kam ienie; b — kości.
Rys. 7. Plan i elementy wyposażenia obiektu obrzędowego z Radziejowa, wg M. Szmyt, Społeczności kultury amfor kulistych na Kujawach, Poznań 1996, s. 43.
Legenda: 1 — bęben gliniany; 2 -5 — skupienie kości zwierzęcych; 6 — rozbite naczynie; 7 — kam ienie; 8 — żółty piasek calca; 9 — piasek o zabarwieniu nieco ciem niejszym niż calec; 10 — spalenisko z okresu halsztackiego.
Rys. 8. Obstawa kamienna ze szczątkami zwierzęcymi z Opatowie, wg L. Gabałówna, Rekwizyty czarowników sprzed 4000 lat, „Z Otchłani Wieków”, R. 25, 1959, s. 114.
Rys. 9. Naczynie z depozytu wotywnego ze stanowiska 2 w Radziejowie, wg L. Gaba- łówna, O naczyniach „ bogom poświęconych Skarb wotywny z wczesnego okresu rzym skiego na stan. 2 w Radziejowie, „Z Otchłani Wieków”, R. 28, 1962, s. 236.
