• Nie Znaleziono Wyników

Die Prämissen des erkenntniatheoretischen Romana von Hermann Broch

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Die Prämissen des erkenntniatheoretischen Romana von Hermann Broch"

Copied!
18
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A Ü N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLI A LITT SRft RI A 2 1 1 9 8 8

W łodzim ierz W iin ie v s k i

DIE PRÄKISSEN DES ERKENNTNISTHBORETISCHEN ROMANS VON HERKANN BROCH

Broch h a t s e in e R om antheorie n i c h t zusammenhängend f o r m u l i e r t . E r h a t e ic h zwar m it d e r A baicht g e t r a g e n , e in e T h e o rie d es Romane im S in n e e in e « w is s e n s c h a ft lic h e n V ersuches o d e r e i n e s B e i tr a g s z u r P o e t ik zu s c h r e i b e n , d i e a b e r u n v o lle n d e t b l i e b . Trozdem h a t e r e io h v i e l f a c h i n s e in e n E s sa y s, B r i e f e n und n ic h t z u l e t z t i n s e in e n Romanen zu d iesem Thema g e ä u ß e rt ( d ie K r i t i k d es Romans g e h ö r t b e i B roch zum Roman). B rochs r o m a n th e o re tis c h e Anmerkungen b e z ie h e n

s ic h d i r e k t o d e r I n d i r e k t lam er a u f s e in e e ig e n e n Romane.

Es s o l l i n d iesem A r t ik e l n ic h t » in e v o l l s t ä n d i g e Rom antheorie B rochs e n tw o rfe n w erden. Es s o l l l e d i g l i c h d ie p o ly d im e n sio n a l* S t r u k t u r e in e s " e r k e n n tn i s th e o r e t i s c h e n Romane" [GW 8 , 2 3 ] 1 d a rg e -l e g t w erden, d i e f ü r d ie R o m a n tri-lo g ie "D ie S c h -la fw a n d -le r" g i -l t .

Broohs T h e o rie d e s Romane s t e h t u n t e r dem E in d ru ck d e r beso nd e-re n Z e i t v e r h ä l t n i a s e . S k e p tis c h e i n g e s t e l l t g eg e n ü b er d e r R o lle d e r P h ilo s o p h ie und d e r L i t e r a t u r i n seinem Z e i t a l t e r , d ie d e r ko m p li-z i e r t e n W ir k lic h k e it s e i n e r Ä e it n ic h t g e re c h t z u werden verm ögen, s u c h t e r nach neuen M ö g lic h k e iten d e r W e ite rf a h ru n g , S e in I n t e r e s s e ar. den V eränderungen d e r G e s e ll s c h a f t i s t « u g le io h verb u nd e n m it dem I n t e r e s s e an den Neuerungen i n d e r K u n s t. I n einem B r i e f vom

1937 f o r m u l ie r t e r ;

Z i t a t e aus Hermann B rochs Gesammelten Werken werden im T ext b e l e g t . Gesammelte Werke. 10 Bde. Z ü rio h 1952-1961. ( z i t i e r t a l s ; OW 1 -1 0 ). Die I n d e r e r s t e n E d it io n n i c h t e n t h a lt e n e n T e x te werden nach d e r neuen B ro c h -B d itio n z i t i e r t , was je w e il s i n d e r Anmerkung v e rm e rk t w ird .

(2)

S

b 1 st oben a n g e sic h ts d e r Z e it und I h re s Qrauena e in fa c h unmora-l i s c h geworden, [..* ■ wenn die»« D ic h te re i überhaupt noch Lebenebe- re c h tig u n g haben s o ll« во muß s ie s ic h i h r e r eig enen E rk en n t-n i a p f l ic h t e rit-n t-n e r t-n , . . . . ] ез i s t AufepUret-n je t-n e r t-neuet-n E rk et-n t-n tt-n ia- a ch ich te n und A usd ru ckssch ich ten [GW 8, 161].

D ichtung wird demnach einem Ü bergeordneten Z ie l u n te rg e o rd n e t, dem Suchen nach e in e r neuen E rk e n n tn ia k a p a z itä t, d ie sowohl d e r re in e n W issenschaft a ls auch d e r re in e n D ichtung v e rsa g t b l e i b t . In Brochs Rom antheorie s p i e l t d e r E rk e n n tn is b e g r iff ein e z e n tr a l e R o lle und w ird in einem ee h r w eiten Sinne verw endet. Die E rk e n n tn is s e t z t s ic h b e i ihm aus h etero gen en a b e r m itein a n d e r verbundenen und e r -gänzenden Punktionen und Abwandlungen zusammen, d ie zu einem über-aus komplexen Akt werden. In dem Bsoay "Aufbau und Behauptung e in e r P e r s ö n lic h k e it in m itte n des Vakuums" bem erkt e r mit a l l e r B h rllc h -

k e i t:

Es geh t um d ie K enn tnis d e r R e a l i t ä t , um d ie Umbildung d e r R e a litä t z u r E rk e n n tn is - 3 ild u n g i s t eben ü rk en n tn ise rw e lte ru n g - und a l l das war Entscheidung in d e r Wah l des k ü n s tle ris c h e n Ausdruckes föV

6 , 1 4 1 ].

A n g esich ts e in e s c h a o tisch en Z e i t a l t e r s le h n t Broch en tsch eid en d d ie d u a li s tis c h e A ufspaltu ng von W irk lic h k e it und D ichtung ab . Aua d e r g e s c h ic h tlic h e n S i tu a tio n d e r Gegenwart e r g i b t s ic h nach Broch d ie U nm öglichkeit, Uber e in e p h ilo s o p h isc h e T heo rie dea Schönen zu sp re c h e n . Er le h n t d ie Schönh eit a ls « 'e rtp rin z ip d e r Kunst ab und w id e rs e tz t s ic h d e r V e ra b so lu tie ru n g d e r ä s th e tis c h e n S ph äre, in d e r e r das U nethisch e, das Böse, den K itsc h , den e r zum Verbrechen e r k l ä r t e , sah . Broch v e rs c h ie b t das Hauptgewicht d e r L i t e r a t u r von d e r ä s th e tis c h e n z u r e th isc h e n Ebene. Broch dazu: "Das D ic h te ris c h e in d ie Sphäre d e r E rk e n n tn is zu heben” , i s t " 1л l e t z t e n Grunde ein e e th is c h e Aufgabe" [GW 6 , 20 7]. Die Forderung nach einem " e rk e n n tn is th e o r e t is c h e tn Romatn" g le ic h t somit d e r Forderutng tnach dem " e t h i -schen Roman" [ GW 8 , 2 3 ].

Es wird von Broch e in r a d ik a le r Z w eifel an d e r B e rechtigu ng d e r Kunst f o r m u l ie rt , d ie s ic h damit b e g nü g t, d ie O berfläch e d a r z u s t e l-le n und d ie W irk lich k eit e in fa c h mit d^ ren s in n li c h wahrnehmbaren

/ g l . dazu В г о с h s , В эзаув: Das Böse im 'Wertsystem d e r K unst, (GW 6 , 311-3 49).

(3)

D aten zu i d e n t i f i z i e r e n . D ie H aupte r k e n n tn is d e r T r i l o g i e , d ie d ie S t r u k t u r d es Werkes i n Großen und Ganzen b e stim m t, i s t d e r Z e r f a l l d e r W erte. D ie I m p lik a tio n e n d i e s e s T a tb e s tä n d e » werden e i n e r s e i t s t h e o r e ti s o h i n den lo g is c h e n E xkureen vom " Z e r f a l l d e r W erte" f i

-x i e r t , a n d e r e r s e i t s werden s i e z u r Methode d e r D a r s t e l l u n g . Die Ro-3

manform s e l b s t w ird d u rch d ie s e E rk e n n tn is m itbestim m t .

Broch s t e l l t an d i e Kunst e in e n a llu m fa ss e n d e n T o t a l i t ü t s a n - s p ru o h . Die u n m itte lb a re T o t a l i t ä t p r ä s e n t i e r t e r am B e i s p i e l d e s K i t t e l a l t e r e . S ie b e s ta n d i n e i n e r noch im H i t t e l a l t e r m öglich en E i n h e it von T ran sz en d en z und Immanenz, von Indiv idu um und G e s e ll

-s c h a f t . 3 ro ch g e h t davon a u -s , d aß d e r "L e b e n -s h in d e rg ru n d " , d e r noch im K i t t e l a l t e r v orhanden w ar, i n d e r Moderne v e r l o r e n g e h t . Die im M i t t e l a l t e r h e rr s c h e n d e T o t a l i t ä t l ä ß t s i c h a ls o i n d e r Moderne n ic h t u n m it te l b a r d u rch d i e Kunst i n d e r Anschauung v e r m i t t e l n . Dem Roman f e h l t d e r u r s p r ü n g lic h e p o e tis c h e W e ltz u s ta n d . D ie Z e i te n , in denen e in e G e s c h ic h te im Rahmen e i n e r ü b e rs c h a u b a r g e z e ic h n e t e n W ir k lic h k e it e r z ä h l t w ird , s in d v o r b e i4 . Broch w eiß , d aß d e r Um-b ru ch d e r Welt auch e in e n UmUm-bruch d e s D ic h te r is c h e n e r f o r d e r t , und d aß e s um e in e ganz a n de re und neue Art d e r T o t a l i t ä t g e h t . D is neue T o t a l i t ä t s o l l a l s Ausdruck d e r U n v e re in b a rk e it von W irk lic h -k e i t und S prach e d e r v o rg e fo rm ten B e g r if f e , a l s Ausdruck d e s Aus-e in a n d Aus-e rb rAus-e c h Aus-e n s von WAus-esAus-en und E rsc h Aus-e in u n g g Aus-e l t Aus-e n .

Die Zusammenhänge von Z e i ta n a ly s e und D ich tu ng w id e r s p ie g e ln e ic h in d e r " S c h la fw a n d le r" - T r i l o g i e b i s l n d i e Form d e s Werkes h in e i n und werden z u r G rundlage d e r e p is c h e n K o m po sitio n . D er V er-l u s t d es V e r t i e r t rums i n d e r H e u z e it z e i g t s i c h i n d e r E rz äh lu n g d e r T r i l o g i e im V erschw inden i h r e r G e r i c h t e t h e i t . D ie o b je k t iv e E rz ä h lp e rs p e k t iv e i s t a u f g e lö s t worden i n e in e V i e lrz a h l von P e rsp e k -t i v e n in n e r h a lb d e s -t-tom angeschehens. D er I c h - E r z ä h le r , d e r s i c h e r a t im d r i t t e « Horaan d e r T r i l o g i e e rk en n en l ä ß t , w ird n i c h t zum E r z ä h lo ly m p ie r. S e in e E rfa h ru n g w ird n ic h t a l s B a s is d e r G e s t a lt u n g b e a tim m t. E r t r i t t im d r i t t e n Roman q u a s i a p o s t e r i o r i i n d en M it-te l p u n k t d e r T r i l o g i e und s e in e z e n t r a l e R o lle i s t s e in e n e ig e n e n R e fle x io n e n zu entnehm en. E r g e h ö rt m it z u r B es c h reib u n g und b e

-1 5 V g l. GW 8 , 387 f f .

4 V g l. d azu L . F о r s t e r , A n s ic h te n d e s Romans, F r a n k f u r t /М 1949, S . 14.

(4)

t r a o h t e t a i oh s e l b s t a le " e i n G eschöpf s t a t t e in e s S c h ö p fe r s " , a l s • in e n " e n tth r o n te n O o tt" [GW 2 , 5 5 3 ]. Broch w e is t eom it den medial e n C h a r a k te r de s E r z ä h mediale rs i o r e a medial i s t i s c h e n Roman d e s 19. Ja h rh u n -d e r t e z u rü c k . I n A n b e tra ch t -d e r g e s e l l s c h a f t l i c h e n Dynamik s i e h t e r

das

z u g ru n d e lieg e n d e e rk e n n tn ie th e o r e tlo c h e M odell e i n e r s t a t i s c h e n 3 u b J e k t-0 b je k t-B e z l* u n g n i c h t l ä n g e r a l s h a l t b a r a n .

Die B rz iih lp e r s p e k tlv e i n den "S c h la fw an d le rn " s t e l l t f ü r den L e s e r k e in e a b s o lu te Größe d a r , sond ern i s t je w e il s e in e P u n k tio n d e s im Roman zu g e s t a lte n d e n W ir k l ic h k e it s a u a s c h n it te e . Das Problem d e r E rz K h lp ersp ek tiv e kommt i n Form e i n e r Frage im " E rk e n n tn is th e o -

r e t in c h e n Exkurs" »um Auodruck:

waa

i s t e i n h i s t o r i s c h e s E re ig n le 7 was i s t d ie h i s t o r i s c h e E in h e it? o d e r noch w e i te r g e fa ß t? was i s t e in E r e ig n i s Ü berhaupt? welohe A u slese i s t e r f o r d e r l i c h , d am it E in z e lf a k te n s ic h z u r E in h e it e in e e E r e ig n is s e s zusammenfügen? {GW 2 , 5 9 3 ].

Bb sin d d ie F ra g e n , d i e s ic h a u f d ie G ru n d p rin z ip ie n d es e r k e n n t - n is t h e o r e t I s c h e n Romans b e z ie h e n . Broch e r t e i l t d a r a u f e in e 4ntw ort n i t s e i n e r T h e o rie d e r "3 e tzu n g d e r S etzu ng " a l s e in e s P ro z e s s e s ▼on W e ltp ro je k tIo n e n , d i e " n ic h t a l s A b so lu ta ln d ie W ir k lic h k e it e in g e f ü h r t w erden, ao nd ern [ . . * ] b lo ß im Zusammenhang m it einem e th i s c h h an d eln d en , w e rtse tz e n d e n W ertSubjekt g e d a ch t werden" kön-nen [GW 2 , 5 9 4 ]. Da i n d e r Gegenwart in f o lg e de s Z e r f a l l e d e r Werte und d e r dam it v erbundenen g e s c h ic h tl ic h e n S i t u a t i o n e i n p e re o n a le e W ertzentrum n i c h t mehr vorh and en 1 s t , f u h r t Broch an d e s s e n S t e l l e • i n f i k t i v e s W artzentrum e i n , d a s im T i t e l jed e« Bandes d e r T r i l o -g i e e n th a l t e n i s t . Ее i e t e in b es tim m te r B p o c h e n - B e g rlff, " e in

» G e ie t d e r Epoche « , dem d ie w e rts e tz e n d e und e t i l b i l d e n d e K ra ft zugem essen w ird" [GW 2 ,5 9 5 ] . Der t r a d i t i o n e l l e E r z ä h l e r i n d e r •S c h la fw a n d le r“ - T r i l o g i e i e t n i c h t mehr vorh an den 5 . B r v e rw a n d elt • i c h vom P r in z i p " S etzu ng d e r 3 e tz u n g" h e r l n e in e F u n k tio n d es D a r s te llu n g e g e g e n s ta n d e e . In d e r P e r s p e k tiv e d i e s e r neuen B rz'öhl- e t r u k t u r w ird auch d a s e r z ä h l e r i s c h e Ich im P ro zeß d e r Wert Z e r s p lit -t e r u n g zum O b je k ttr ä g e r de» Z e r f a ll s p r o z e s s e e . So kann angenommen w erden, d a ß da s ep le o h e Ic h a l s "D arstellung sm ed ium " [GW 6 ,1 9 7 ] e ic h vorw iegend in d e r S t r u k t u r dee Werkes d o k u m en tie rt und a l s

5

T g l. H . S t e i n e c k e , Rom antheorie und R om a nk ritik l n D e utsch la nd I , S t u t t g a r t 1975, 3 . 123.

(5)

B e s t a n d te il dee Z e r f a ll s p ro z e s s e s d e r W irk lic h k e it im Stadium d e r D e s in te g ra tio n d a rg eb o ten w ird . Ke g i b t a ls o i n d e r T r il o g ie k e in p e r s o n a le s , " e f f e k tiv e s " [GW 2 ^59 5], den E rz äh lp ro z e ß o r g a n is ie -ren d es V e rtZentrum d es Romans. Die p e r s ö n lic h e , e in h e its b ild e n d e und w ertende In s ta n z des Romans w ird aufgehob en , i h r e P un ktion w ird

£ i n den B rz ü h le r a l s Id e e um gesetzt .

Es h a t den A nschein, d aß Broch s e in e T h eo rie d e r B rz äh lk u n st s y s te m a tis c h a u f d e r R e l a t i v i t ä t s t h e o r i e a u fb a u te . Br s e l b s t b e -merkt ln einem B r i e f vom 1949 fo lg e n d e s :

s e i t etw a d r e i ß ig Ja h re n p leg e ic h mioh m it d e r Frage d es "Beobacht e r « i o B e o b ac h "Beobachtu n g sfeld ", e in e r F ra g e, d ie m ir eben an d e r R e la "Beobachti -v i t ä t s t h e o r i e eufgegangen i s t [GW 8 ,3 6 9 ] .

Broch h a t ln s e i n e r R o m an trilo g i« ausgehend von den p h y s ik a lis c h e n A nalogien d es B eob achters im B eo bach tun gsfeld e in e p a r a l l e l e e r - z ä h lth e o r e tie c h e Grundlegung d e r e p is c h e n B rfahrund in s e i n e r T r i -lo g ie v e rs u c h t. ln den "S ch lafw an dlern" (v o r allem im e r s te n Roman) haben w ir e s m it dem s tä n d ig e n Wechsel d e r E rz ä h lp e r3 p e k tiv e zu tu n . D ieselb e n P erson en oder G escheh nisse werden von v e rs c h ie d e n e n , n ic h t n u r p e r s ö n lic h e n , son dern auch " h y p o e ta s le rte n W ertsu bjek ten " [GW 2 ,5 9 7 ] und G e sic h tsp u n k te n b e le u c h te t7 , woduroh i h r e r e l a t i v « G ü ltig k e it u n te r s tr i c h e n w ird .

Aus den th a o r e tio c h e n Erwägungen d e s e r k e n n tn is th e o r e tls c h e n Romans e r g ib t s ic h noch e in e w e ite re I m p lik a tio n , d ie Broch in d e r O p p o sitio n zu dem sogenanntem g e b ild e te n Roman v o r f ü r t . Im g e b ild e -te n Roman d ie n -te n "B ild un gselem en-te" d a a u , d ie "E rzählun g an zu-m eist ungeeignetezu-m Ort zu g a r n ie r e n , o d e r e in e n W is s e n s c h a ftle r a l s Rom anfigur a u a z u a ta tte u " [GW 10*319], während im e r k e n n tn is th e o re - tis o h e n Roman " d ie G e le h r th e it niem als S elb stzw ec k w ird , so n d en t immer n u r D arstäU ungsm eth ode b l e i b t " [GW 6,196]® . So i s t e r s i c h t l i c h , daß v o r dem H in terg rü n de e i n e r f o r m a lä s th e tis c h e n B e tra c h -® V g l. L . £ r e u t z e r , E r k e n n tn is th e o r ie und P r o p h e tie . Tü-b in g en 1966, 3 . 163 f f .

7 V gl. GW 6 , 191. Q

Broch w ir f t so lc h e n bedeu tend en Rom anciern wie M u s il, G ide, T h. Mann und Huxley v o r , e i« "haben k e in e n re c h te n B e g r if f von d e r

W iss en sc h a ft, s i e v ersu c h en »B ild u n g ae lem en te« im Roman u n te r z u -b rin g e n " [GW 1 0 ,1 9 8 ]. V g li dazu M. D u r z а к , H. В г о с h , Dich-tu n g und E rk e n n tn is , S Dich-tu d ie n zum d i c h te r is c h e n Werk, S t u t t g a r t

(6)

tua«: » ic h d l« e r k e n n tn is t h e o r e ti s c h e K onzeption dee Romane r e a l i -s i e r t . Вrooh verw endet e in e Methode, "wo d i e D a r e te llu n g s te c h n ik m it sum I n h a l t dea D a r g e e t e l l t en w ird " ^ .

Broohe Suche nach d e r ■V o ll w ir k lic h k e it* [GV 6 ,1 4 1 ] . U n iv e rsa -l i t ä t u nd*der neuen Hum anität i s t n ic h t e i n Prob-lem s t o f f -l i c h e r B r e i t e , so n d ern v o r a lle m sy m b o lisc h e r T i e f e . Das Symbol s t e h t im Zentrum d e s T o ta l i t ä te a n s p ru c h a d e s p o l y b ie to r is c h e n Romane. Broch s c h r e i b t d azu: "am Symbol e n tz ü n d e t s i c h a l l e s d i c h t e r i s c h e V iesen um d ie V e i t r e a l i t ä t , e n tz ü n d e t s ic h s t e t s a u f s neue d as R e a l i t ä t s -problem " [OV 6 ,1 3 9 ]. I n d e r K om plexität und d e r a rc h i te k t o n is c h e n V i e ls c h i c h t ig k e i t d e r d i c h t e r i s c h e n Sym bolik, in d e r la n g en Reihe von Sym bolverkreuzungen und - V e rk e ttu n g e n , K o tiv k o n stru k tio n e n und M o tiv en tsp rech u n ge n su c h t Broch dem s ic h g e s t e l l t e n T o t a l i t ä t s a n - sp ru oh d e r D ichtung g e r e c h t zu w erden. Ea i s t e in e unerm üd liche A s s im ilâ t io n e su c h t zu b e o b a c h te n , d ie d ie G an zh eit d e r d i a p a r a t e n V i r k li c h k e i t a l s T o t a l i t ä t a e r f a s s u n g zu s p ie g e l n verm ag. Die sogen-a n n te S lm u lto n e itä t 1 s t im Brochachen Verk s e h r b r e i t g e f a ß t . Broch s p r i c h t g e le g e n t li c h auch von dem " sim u lta n e n E rk e n n tn ia a k t" fOV 6 ,2 0 6 ] , ln dem s ic h te c h n i s c h d i e T o t a l i t ä t a f o r d e r u n g d e r D ich-tu n g r e a l i s i e r t . Ее l i e g t im C h a ra k te r d e r M otive und Symbole, daß s i e sowohl l n Bezug a u f den Umfang a l a auch a u f d i e v e rsc h ie d e n e n D eutu ngam ttg lio hkeiten s ta r k e A b w a ndlun gsfähig keiten b e a lt a e n und b e s o n d e rs b e f ä h i g t s in d , d ie T o t a l i t U t s a t r u k t u r d e r Welt zu e r f a s s e n . In dem Essay "Aufbau und Behauptung e i n e r P e r s ö n l i c h k e it i n -m itte n d e s Vakuu-ms" ko-m -m entiert Broch d ie U b erlo g ia ch e P u n k tio n de s Symbols:

Ver im Sym bo lreich d e r S pra che l e b t , d e r e r f ä h r t i n Jedem S a t z , den e r k o n z ip i e r t und d u rc h den e v e in e bestim m te i n h a l t l i c h e ( n ic h t fo rm a l a b s tr a k te ) V ah rh e it ausd rlicken w i l l , d aß zu i h r e r s p r a c h l i -chen E rfa ss u n g und D a r s te llu n g ea m it b lo ß l o g l s o h e r S c h l ü s s i g k e it n i c h t g e ta n i s t , so n d ern d aß h i e r z u an d i e v i e l l e i c h t h ö h e re , v i e l l e i c h t t i e f e r e Logik d e r Kunst a p p e li e r t werden muß, a u f daß in d e -r e n A -r c h ite k to n ik d ie notw endige G ü l t ig k e it und Ü be -rz eu gu n g sk-raft d e s Ausdrucks h e r g e s t e l l t werde töV 6 ,1 4 5 ] .

Es g i b t i n d e r T r i l o g i e k e in e f u n k tio n lo s e n o d e r n u r ä s t h e t i schen S y o h o lls ie ru n g e n . Zu den u m s t r i t te n s te n S ym b o lsc hich ten z äh

-^ H. В г о с h , D. В r о d y , B rie f w e c h s e l 1930-1951, P ra n k - fu rt/M 1971, S . 31.

(7)

l e n d i e g ü lt i g e n ge s e l l e c h f t l ie h e n M o d e llb ild e r und S y m b o lv o rs te l-lu n g e n , d ie dae V e r h a lte n d e r Menschen d e r Epoohe b e h e rr s c h e n . I n ih n en gewinnen sowohl B e fü rc h tu n g en a ie auch Wunschträume G e s ta l t und B ed eutu ng . Broch v e rs u c h t d i e w irkenden K r ä fte d e r Hpoche i n den e in z e ln e n G e s t a l t e n zu v e r d i c h te n . D ie D a r s t e llu n g d e s B in z e l- s c h ic k a a l s gew in nt im Еовап e in e e x e m p l a r is c h - r e p r ä s e n ta ti v e Bedeu-tu n g und i s t n u r a l s sym ptom atische E rsch ein u n g p r im ä r. Der H eld w ird s o m it, wie E r ic h K a h le r f e s t s t e m , z u r " s y n t h e t is c h e n F i g u r " . Der D ic h te r muß " s y n th e ti s c h e F ig u re n und Vorgänge s c h a f f e n [ . . . ] , F ig u re n , d ie v i e l e r l e i G e s c h e h e n sg es c h ic h te n und G esch eh en sg e- s c h i c h t e r s im u lta n und m o d e llh a ft zusam m enfassen k ö n n e n " ^ . Di# in n e r e W ir k l ic h k e it w ird som it a l s m o d e llh a f te e x e m p la risc h e S tr u k t u r e r f a A t , i n d e r k e in e i n d i v i d u e l l e n Abweichungen von dem g e s e l l -s c h a f t l i c h e n Haum d a r g e -s t e l l t w erden. Die S u b j e k t i v i t ä t w ird z u r Bedingung j e d e s O b je k tiv it ä te a n s p r u c h a e rh o b e n . In dem Symptomwert d e r d a r g e a t e l l t e n S u b j e k t i v i t ä t w ird d e r o b j e k tiv e C h a r a k te r s i c h t b a r . D ies g e h t b e r e i t s aus den Ü b e r s c h r if t e n d e r e in z e ln e n T r i l o -g i e t e i l e h e r v o r . Die H a u p tfig u r j e d e s Romans i s t m it einem z e i t -

aymptо matis c h e n L e i t b e g r i f f v e r q u i c k t. D er Mensch und d e r g e i s t i g e B e g r i f f werden dad urc h i n gewissem S in n e i d e n t i f i z i e r t . D er T i t e l d e r T r i l o g i e , w ie auch d i e T i t e l d e r e in z e ln e n Romane s in d a l s d l# a u f den e in f a c h s t e n s p r a c h lic h e n Nenner g e b ra c h te n Symptome d e r Epoche zu v e r s t e h e n , d ie « in b e stim m te s V e r h ä lt n i s d e s B ew u ßtse in s zu d e r Z e i tW ir k lic h k e it f a s s e n . Broch p r ä z i s i e r t d a s d e u t l i c h im fo lg en d e n Z i t a t :

Denn wenn e s Ü berhaupt so etw as wie Z e i t g e r e c h t h e i t g i b t , so kann e s n i c h t an d e r Wahl d e r Themen l i e g e n , [ . . . ] so n d ern e s muß au s einem bestim m ten Z ustan d d e s B e w u ß tse in s, au s einem b estim m te n Zu-s ta n d d e r L o g ik, kurzum e i n e r b eZu-stim m te n T ec hn ik d e Zu-s DenkenZu-s h e r - atammen, aus e i n e r L ogik, d i e f ü r d i e b e tr e f f e n d e Z e i t v e r b i n d li c h i s t und d ie dam it a u to m a tisc h zu ih re n Themen und d en i h r e ig e n tü m -l ic h e n I n h a -l te n h i n f ü h r t [GW 6 ,1 9 5 ] '* .

H i n te r d e r in d i v i d u e l l e n Bewußt s e i n e I n s t a n z d e s H elden s t e h t s t ä n -d i g -d i e g e s e l l e e h f t l i e h e , o d e r a n d ere a u s g e d r ü c k t, d i e k o l l e k t i v e ^ 8 Л a b l i r . U ntergan g und Übergang d e r e p is c h e n K u n st- form , "Heue Rundschau" 1958, H r. 69, 3 . 1 -4 4 .

11 V g l. R. B r i n k m a n n , Romanform und W e rtth e o rie b e i Hermann B ro ch , [ I n t ] Hermann B roch - P e r s p e k t iv e n d e r F o rsch u n g , H rs g . M, D u r z а к , München 1972, S . 4 8 .

(8)

I n s t a n z . Вгоoh su ch t d i e s e , um w e ite r e - a ro h a is o h e und m y th ische - au e r w e it e r n 12.

Auf d a s Kunstwerk angew endet, h ie ß e d a » , d aß d ie Welt d u rch T o t a l l - S i ^ t a n e i t a t e s t r e b e n n i ^ h t n u r sym bo lisch e r f a ß t und b e -* * w ürde, so nd ern daß d i e s e r sy m bo lisch e B e w ältig u n g sp roze ß s e l b s t nooh einm al s y o b o lls c h aum -Auadruok g e b ra c h t und i n d ie S p h äre d e r E rk e n n tn is gehoben werden m uß'*.

Beim Z e r f a l l d e r W ir k l ic h k e it e r f ü l l t d ie W id e rs ta n d s fä h ig k e it d e s Symbole und M otivs e in e w ic h tig e a u f I n t e g r a t i o n g e r i c h t e t e H o lle . Aus d e r B e h a r r l ic h k e it d e r M otive und Symbole d u rc h i h r e perm anente K o n sis te n z w ollen d ie G e s t a l te n zu den in te g r i e re n d e n K r ä fte n V o rd rin g en . D iese S ym b olko n slstenz w ird in d e r R om antri-l o g i e u n t e r v e rs c h ie d e n e n A spekten u n te r s u c h t. Es g i b t so ge nn ante rückg ew an dte, d .h . r e g r e s s i v e Sym bole, d ie s io h i o W iderspruch zu d e r h i s t o r i s c h e n R e a l i t ä t b e fin d e n und g l e i c h z e i t i g Sym bole, d ie a u f d ie R e v a lo ri s a ti o n d e r a l t e n Formen g e r i c h t e t s i n d . S ie werden von Broch a l s "Rom antik" e n t l a r v t . In d e r "R om an tlalerun g" d e r Wir-k l i c h Wir-k e i t werden d ie neuen c h a o tis c h e n , u n ü b e rsch au b a r gewordenen h i s t o r i s c h - s t o f f l i c h e n Konq?lexe a u f a l t e g e o rd n e te und Ü berschaub a re Rahmen ü berschaub e r tr a g e n . Eine an dere Art d e r Symberschaubole berschaub ild e n d i e j e n i g e n , d ie d ie grausam e und s te ig e n d e Tendenz d e r Z e it v e r s i n n b i l d l i -c h e n . Es s in d Symbole, d ie e in e " a u f d i e Sache g e r i c h t e t e grausam e L o g i z l t ä t " [GW 2 ,4 7 5 ] d a r s t e l l e n . Die neuen g o i s ti g e n Formen v e r f ü gen ü b e r neue Symbole, auch wenn e ie e in e n n e g a tiv e n C h a r a k te r t r a -g e n , wie d ie 3ym bole, d ie b e i Kafka ih re n bedrückenden Ausdruck f in d e n . Die d r i t t e Gruppe b il d e n d ie "vorw 'drtsgew andten" Sym bole, d i e d i e Hoffunung a u f e in e b e s s e r e Z ukunft l n k a r n i e r e n und zum Ve-h i k e l d e r U topie w erden. Der K ontakt z u r s o z ia le n Umwelt e r f o l g t

12

Die A nsätze B rochs V e r h ä lt n is s e s zu Ju ng b e fin d e n s i c h b e i и Br o c h * D er Tod d es V e r g i l, [ I n : ] S tu d ie n z u r a n a l y t i -s c h e n P -s y c h o lo g ie C.G. J u n g -s , h r -s g . v . Ć.O. J u n g - I n -s t i t u t , Bd. I I

^ 1§5 5, S . 2 88-34 3. Auf d ie B eziehung von Brochs G e s ta l tu n g s - 2 e r H eiden au d e r P sy c h o lo g ie von C.G. Jung w eisen K a rl Ro-b e r t Kandelkow, Hermann Brochs R o m a n trilo g ie "Die S c h la f w a n d le r " .

10« R e f le x io n Im modernen d e u te c h e n Roman, H e id e lb e rg ч 1S5 m und M. К o f t a , Sądowanie p r z e p a ś c i, Poznań 1965,

o . îo ^ , n m , ’

13

S . S o h i a n t , D ie P h ilo s o p h ie Hermann B ro c h s, B ern 1971, S . 9 1 .

(9)

n i e i n d i r e k t , so n d e rn d u rch d a s Gewebe von E in s te ll u n g e n , H offnun-g e n , E rin n e ru n offnun-g e n und S e h n sü c h te n , d i e d i e G e s ta l t e n a l s gegeben em pfinden o d e r in d e r R e s is te n z gegen d ie b e s te h e n d e R e a l i t n t a u f d i e Welt p r o j i z i e r e n .

Der 3 in n d e r s tä n d ig e n Sym bolajpiegelungen, d i e d i e S t r u k t u r d e s Romans i n e i n v i e l f a c h g e a c h io h te te a S ystem von B eziehungen verw an-d e l n , i s t S i m u l t a n e i t y , G l e i c h z e i t i g k e i t a l a I n b e g r i f f d e r E in -h e i t . Broc-h könnt e s v i e l f a c -h d a r a u f a n , " d ie W e rtfo lg e z u e i n e r W e r t g l e i c h z e it i g k e i t zu o rd n en , e in W ertsystem zu s c h a f f e n , i n dem d ie V e rte n i c h t aiehr i n d i v i d u e l l a u f e in a n d e r f o lg e n , so n d ern e i n a n -d e r s tü tz e n -d in s im u l ta n e r G em einschaft m ite in a n d e r b e s t e h e n . Es

i s t immer d i e Umwandlung z e i t l i c h e r A bfolge i n e i n G e b ild e , d a s i n einem e r w e i t e r t e n Sin ne rä u m lic h gen an n t werden muß [ « . . ] , d i e Um-wandlung d e s Z e i t l i c h e n in e i n räu m lic h em pfundenes S im u lta n sy stem " ; GW 6,32 0 f . ] .

In B rochs Konzept d es Romans nimmt d a s L y ris c h e e in e n w ic h tig e n P l a t z e i n . Broch a e t z t dem R a tio n a l e n , d e r v e m u n ftm ä ß ig e n P l a u s i -b i l i t ä t d e s e x a k te n Denkens d a s L y r is c h e e n tg e g e n . I n a l l o n B rooh- achon Rooanen f i n d e t man e in e k o n k re te R e a lis ie r u n g d es L y riso h en im G ed ich t ( a u f d i e " S c h la fw a n d le r" bezo gen s in d d as d i e S o n e tte in d e r "G e s ch ic h te d es Heilaarm oem ädohona" und d i e V erse im "Sym posion o d e r G esp räch ü b e r d ie E r lö s u n g " ) . A n d e r e r s e its w ird d e r B e g r i f f d a s L y ris c h e n i n n e rh a lb s e i n e r Romane a b a t r a h i e r t und von d e r kon-k r e t e n G attu n g G ed ic ht l o s g e l ö s t . U n te r L y risch em v e r s ta n d B roo h, wie ea K anfred D urzak f o r m u l i e r t , " e in e b e sim o te B e w u ß tse in s- und E rk e n n tn ia fo rm , n ä m lich d i e E r k e n n tn is d e s I r r a t i o n a l e n " 14. Das I r r a t i o n a l e , p o s i t i v g e f a ß t , i s t d as H um an-K onstante, d i e Grund-v o r a u s s e tz u n g d e r m en sc hlich en K o n s t it u t io n , d i e e io h d en d i s k u r s i -

ven E rfa h ru n g sm ö g lic h k e ite n e n t z i e h t Es s in d a l l e Jene E lem ente d e s Romano, d e re n E r f a h r u n g a k ra ft w e it ü b e r d ie p e rz e p ti v e n F a k to re n e in e s jed e n ä s th e t i s c h e n E r le b n is s e s h in a u s g e h e n . Durch d i e b r e i t e n E rk e tînt n ie m ö g lic h k e ite n d e s L y r isc h e n h o f f t Broch d ie "neuen R e a l i-t ä i-t e n " [ GW 8 ,2 8 6 . f . ] a u fz u s n h lie ß e n und " d ie W e lta u a a c h n itte d e r S e e le " [GW 6 ,2 2 0 ] w ie d e rz u g e b en . Im V o rtra g " G e is t und Z e i t g e i s t " bem erkt e r :

(10)

Die gemeinsame Wurzel a l l e r P h ilo s o p h ie , a l l e s e th ie c h e n W ollene, a l l e a E rkennen a, a b e r auoh d ie a l l e s D ich ten s i e t d as Wissen um d ie m enschlich e S e e le . 3s i a t d e r ly r ie o h e G e h a lt, d e r a l l e r D icht img in n ea o h n t und s i e zu dem m acht, was s i e i a t , D ic h tu n g . Aber es i a t v i e l l e i c h t auch d e r l y r i s c h e G ehalt a l l e r P h ilo s o p h ie , d ie e r s t im einsam en Ic h au dem w ird , wac e ie i s t ,. Und s i c h e r l i c h i s t e s d e r l y r i s c h e G ehalt a l l e r Kunst [GW 10,305 J .

In den v e r i n n e r l i c h t e n P assag en d e r T r il o g i e haben w ir es mit einem " s t i l i s t i s c h e n D urchbruch aus dem R ealen in a T r a n s r e a le und dam it in s L y risc h e " [GW 1 ,4 0 j zu t u n .

Ев

s in d d ie Z ustän de J e n e r E in h e it und G a n z h e it, d ie d ie G e s t a l te n e r f a h r e n , und d ie n i c h t s m it dem I n t o l e k t u e l l e n und R a t io n e lle n zu tu n h a b e n . Der Z w ie s p a lt, d e r tre n n e n d e S c h n it t zw ischen dem O bjekt und S u b j e k t, d ie K lu ft zw ischen Ich und W elt, worden im Z ustand d e r V e r in n e r lic h u n g aufsiu- heben v e r s u c h t . Es wird d i e Tendenz d e s In dividuu m s z u r I n t e g r a t i o n und z u r I d e a l it K t mit d e r W ir k lic h k e it a u a g e d rü c k t. <3rich K a hle r b e u r t e i l t d ie s e s V erfah ren in Bezug a u f Broch wie f o l g t :

U nversehens kommt e s zu einem Höhepunkt d e r A ussage, wo d ie s e P e r -so n n i c h t mehr i h r lo h n u r a u a s a g t, -sondern i h r G e lb s t, n i c h t mehr d a s n u r , was i h r bewußt i s t , so nd ern i h r e u n te r g rü n d ig e , ih r e ganse E x is te n z . Ohne B r u c h s te l l e , ohne L a s u r g eh t d as Ic h in da3 Ea ü b e r , b e g in n t d as Ea s ic h s e l b e r auazuapreoben [0W 1 ,1 9 ] .

Adorno b e z e ic h n e t e s a l s d ie •’Z e u g n isse e in e s Z u atan do , i n dem das Individu um s ic h s e l b s t l i q u i d i e r t und d e r s ic h beg egn et m it dem v o r i n d i v i d u e l l e n , wl» e r einm al d ie s i n n e r f ü l l t e Welt zu v e rb ü rg en

15

e c h ie n " . Emil 3 t a i g e r verw endet s im u lta n d a f ü r den B e g r i f f d e r "Stimmung":

I n d e r Stimmung s in d w ir i n a u s g e z e ic h n e te r Weise "d rauß en " n io h t den Dingen g e g e n ü b er, so nd ern i n ih n en und s i e in u n s . D ie Stimmung e r s c h l i e ß t d a s D asein u n m it te l b a r e r a l s Jede Anschauung o d e r je d e s B e g r e if e n 16.

Broch p r ä g t f ü r d ie s e h r in te n s iv e E rfa h ru n g d e r v e r i n n e r l ic h t e n B rle b n is a e den B e g r if f d e r " ü k s ta a e " 17, und s p r i c h t g e l e g e n t l i c h

15

' T . W. A d o r n o , Form und G ehftlt d e s z e itg e n ö s s i s c h e n Ro-mans, [ I n : ] "A kzente" 1954, K r. 1, S . - 414,

(11)

von e i n e r "B esch leu nigu ng " o d e r " S tim u la tio n d e s le b " [GW 1 0 ,2 1 2 ] . Es s in d r ä t s e l h a f t e E r le b n i s s e s ic h v o l lz ie h e n d e n I d e n t i t ä t von S u b je k t und O b je k t. In B rochs t h e o r e t i s c h e n S k izz e n und B ssays kom-m en.euch s o lc h e B e g r i f f e , wie d i e " V o l l - I d e n t i f i k a t l o n " [GW 6 ,1 5 2 ] , d i e "Sph äre d e r tra u m h a f t e rh ö h te n R e a l i t ä t " [ GW 6 ,2 2 7 ] , " v ö l l i g e I d e n t i f i k a t i o n mit dem O b jekt" f GW 6 ,1 5 2 ] , " E i n h e i t l i c h k e i t " [ÖW 1 0 , 212] und "S im u lta n e i t ä t" [GW 6 ,1 9 5 ł 6 ,24 7} v o r . E k stas e w ird zu o in e a S c h lü 3 s o l b e g r i f f i n B rochs f r ü h e r Ä s t h e ti k , d e r s p ä te Broch h in g ege n g e b ra u c h t f ü r den g le ic h e n S a c h v e r h a lt e h e r d i e B e g r if f e

18

d e s "M ythischen" o d e r d e r "m yth isch en P ro p h e tie " . Auch b e i v e r -s c h ie d e n e n I n t e r p r e t e n h e r r -s c h t d ie -s b e z ü g li c h v i e l te r m in o lo g i-s c h e V e rw irru n g . Es werden d ie s e lb e n o d e r doch e in a n d e r s e h r verw and ten und e in a n d e r ü b e rse n n e id e n d e Elem ente m it v e rs c h ie d e n e n Namen b e -z e ic h n e t. Zu den am h ä u f ig s te n a u tr e te n d e n B e g r if f e n -z ä h le n "n eu - p l a t o n i s c h " , " b e rm e n e u tie c h ", " g n o s t i s c h " , " sy m b o lis c h ", " b i l d h a f t " , " d a u e r h a f t " . Der p o ln is c h e W is s e n s c h f tle r Roman In g a rd e n b e -z e ic h n e t d i e j e n ig e n i n t e n s iv e n E r k e n n tn is a k t e , d i e s ic h n i c h t l o -g i s c h und r a t i o n e l l d a ri ä te lle n l a s s e n , son d ern n u r i n d e r I<yrik- s p ra c h e e ra h n t und n a c h v o llz o g e n werden kö nnen,' a l s " s i c h r a p i d

I Q

v o l lz ie h e n d e E rle u c h tu n g e n “ . i)ns e r ö r t e r t e V e rfa h re n e i n e r p l ö t z -l ic h e n i n te n s iv e n Wahrnehmung im -l i t e r a r i s c h e n Werke i e t n i c h t n u r e in ty p is c h B ro ch sch es Sygnum i n d e r G e g e n w a r t s l it e r a t u r . Ä h n lich e Moiiente s in d z .B . b e i V i r g i n i a W oolf, James Jo y c e , R. K. R il k e , II. von H ofm annsthal und R obert M usil zu b e o b a c h te n . D ie h i e r d i s k u r s iv angeap roch en en K rkenntnl3aufeohw ünge s in d i n d e u t l i c h e r R e s is te n z gegen d ie tf ö g lio h k e ite n d e r 3 p rae h e k o n z i p i e r t .

D ie M üdigkeit am Wort g e h ö rt wohl s e l b e r zu d i e s e r W ir k lic h k e it und zu d i e s e r E ntw ick lun g [GW 2 ,5 9 3 ] , s c h r e i b t B ro c h .

Br wendet s i c h i n d e r T r i l o g i e "m it a lle m M iß trau e n gegen d i e Über-z e u g u n g sk ra ft von Worten" ! GW 2 ,5 9 3 ] .

Je d es l i t e r i r i s c h e .Werk muB s ic h a u f d i e Normen d e r Z e l t a u ß e rh a lb d e s s u b je k t iv e n B ew u ßtseins b e z ie rh e n . D ie V e r in n e r lic rh u n g b e d e u te t n i c h t etw a den V orrang d e r S e e le v o r d e r E m pirie und b e s t ä

-18 V g l. ebenda und GW 6 , 23 9 -2 4 8 . 19

R. I n g a r d e n , Vom E rkennen d e s l i t e r a r i s c h e n K unst-w erk es, T übingen 1968, S . 419.

(12)

t i g t n ic h Brocha Rückzug aus d e r g e s e l l s c h a f t l i e h e n W elt. Der Ver-l u s t d e r g e s e Ver-l Ver-l s c h a f t Ver-l ic h - g e s c h i c h t Ver-l i c h e n WeVer-lt würde nach ihm den V e rlu s t d e r g e s e l l s c h a f t l ic h e n P r a x is und d e r e th is c h e n W irksam keit b e d e u te n . Es kommt Broch n i c h t a u f e in e I n d i v i d u e l l e , sondern a u f e in e humane 0 a n z h e it3 e rf a h r u n g a n . A lle d ie s e Elem ente gehö ren g l e i c h f a l l s ицг W irk lic h k e it und s in d u n e n tb e h r lic h b e i d e r G e s t a l -tu n g de s T o t a li t& ts b i l d e s . U nverm eidlich ke hre n d i e H elden aus d e r S phäre des T ra n s re a le n i n den B e reic h de s g e s e l l s c h a f t l i c h e n Rau-mes, aus d e r ü b erh ö hte n Wahrnehmung a u f den e th i s c h e n 3 c h a u p la tz d e r Z e it z u rü c k . Die E r z ä h l s t r u k t u r w ird d adurch b estim m t, d aß d i e d i s k u r s iv e n E r z fth lp a rtie n m it den m o n o lo g is c h v e rin n e rlic h te n s t ä n -d ig w ec h se ln . Es i s t -d e r s tä n -d ig e 3pannungsrhythmue -d e r T r i l o g i e . Die Spannung zw ischen dem in d iv i d u e l l e n und g e s e l l s c h a f t l i c h e n Ge-fü g e , zw ischen d e r Wahrnehmung und Handlung, zw ischen dem Schwe-b e z u sta n d und z e i t l i c h e r Bewegung, e rz e u g t in d e r T r i l o g i e umfan-g r e ic h e t i e f umfan-g r e i f e n d e E r k e n n tn is . Auf d i e s e s s t r u k t u r e l l e Phänomen d e r i r i l o g i e , d as w ir m it dem H i l f a b e g r i f f d e s Zwischenraums um-s c h re ib e n , möchte ic h im Folgenden zu um-sp re c h e n kommen.

In seinem Werk unternim m t Broch den V ersu ch , d ie Sinngebung e i -n e r W irk lic h k e it zu g e s t a l t e -n , d e re -n Si-n-n e m p irisc h -n i c h t e r f a h r b a r i s t .

^ g i s c h e Form e r s c h ö p f t näm lich da s We3en d es Erkennena so we-n i g wie d as Versmaß das Wesewe-n d e r P o e sie o d e r d ie Lehre vowe-n Rhyth-mus und A kkordenfolge das Wesen d e r M usik. Das W e se n tlich e b l e i b t m y ste riö s und rfird e s immer b le i b e n , kann n u r e r f ü l l t , a b e r n ic h t e r f a ß t werden. [GW 8 ,2 2 7 ] - s c h r e i b t A lb e rt E i n s t e in in einem B r i e f an Hermann B roch.

B rochsche Wiedergabe d e r n ic h t e m p irisc h en W irk lic h k e it m an ifes-t i e r ifes-t s ic h vorwiegend i n d e r A rc h iifes-te k ifes-to h ik 20 d es K u nsifes-tw erkes. Der k ü n s tl e r i s c h e Moment d e r A ussparung, d ie L e e r s t e l l e n o d e r Unbe-e t im m th Unbe-e ita s tUnbe-e llUnbe-e n , d iUnbe-e s ic h a l s "Ausdruck d Unbe-e s ZwischUnbe-enraum s" [GW 6, 2 2 7 j e rg e b e n , sin d d ie F o lg e d e r S r k e n n tn is e i n e r R e a l i t ä t , d ie e ic h j e d e r s p r a c h lic h e n Sinngebung e n t z i e h t . "Der Ausdruck d es Zwisch en rau m s", d e r Brochs neue e r z ä h l s t r u k t u r e l l e G rundgesinnung b e -stimmt, kann am B e i s p ie l d e r T echnik von P ic a s s o e r l ä u t e r t w erden.

20

, £azu H. S t e i n e c k e , Hermann Broch und d e r p o lv - h i s t o r i s c h e Roman, Bonn 1968, 3 . 28, Anm. 39.

(13)

B roch k r l t l e i e r t d i e M a le r e i e e i n e r Z e i t a l a e i n " Ü b e rle b e e l aua einem v erg ang enen Zeitraum*1, a l a " e in e vollkommen [ . . . ] m useale An-g ele An-g en h e it!" [GW 6 ,2 0 1 ], e c h lie J it jed o c h h i e r b e i den K ü n s tle r P a b lo P ic a s s o a u a . Indem P ic a a a o a u f seinem Gemälde e i n G e eich t o d e r e i -n e-n G ege-nsta-nd i -n v i e l s c h i c h t i g e r P e r s p e k tiv e p r ä s e -n t i e r t , v e r s u c h t e r a i e von v e rs c h ie d e n e n S e i te n h e r zu b e le u c h te n , a l s o m ö g lic h s t g enau und o b je k t iv au z e ig e n . Den G e s a m te in d ru c k muß a b e r d e r

Zu-s c h a u e r Zu-s e l b Zu-s t von d ie Zu-s e n e in z e ln e n P e r Zu-s p e k tiv e n gew innen . DoZu-s, waZu-s l n einem aolchem Gemälde am w ic h ti g s te n i s t , i s t d i e Spannung, d i e s i c h aua den e in z e ln e n P e rs p e k tiv e n e r g i b t , d ie zw ischen den e i n -z e ln e n P e r s p e k tiv e n e n t s t e h t 2 1 . Es i s t d i e Spannung d e r L e e r s t e l l e o d e r, an d ere g e s a g t , d e r "A usdruck d es Z w ischenraum s", d e s s e n E r-f ü l l u n g z u r Aur-fgabe d es Em pr-fängers g e h ö r t 2 . Ä h n lic h es i s t i n B roch3 D a r s te l lu n g d e r R om an gentalten zu b e o b a c h te n :

[ . . . ] d a s O bjekt ( r ü c k t) von e i n e r S t il b e le u c h tu n g i n d i e a n d e r e , um es v ö l l i g n u szu sch ö pfen und ihm d as h ö c h s te Май von W irk lic h -k e i t , e in e r üb e r n n t u r a l i s t iu ch e n W ir -k lic h -k e it abzugew innen [GW 6 ,

1911.

■Der Auedruck d e s Zw ischenraum s" e r ö f f n e t s io h auch z w isch en B roch-echem s t r u k t u r e l l e n und i n h a l t l i c h e n I n g re d ie n z e n d e s Romane.

Es s in d d i e I n h a l t e , zw ischen den Worten und Z e ile n d e r D io h tu n g , [ d i e I n h a l t e zw isch en den I n h a l t e n , d i e s i c h t b a r e U n s ic h tb a r-k e i t a i e P ro d u r-k t d e r dynam ischen Spannung, b e w irk t d u rch d i e Ord-nung und AnordOrd-nung d e r Sym bole, S t a t i k und Dynamik l n einem , so d a ß

i n s o lc h z u c h t v o l le r 3y m b o l- a r c h iie k to n ik je d e wahre Kunst [ . . . ] d a s E s s e n t i e l l e a u s s a g t Г GW 6 ,1 4 5 ]2 5 •

Broch p r ä s e n t i e r t une e in e " R e a l i t ä t , d i e n i c h t mehr i n d en Voka-b e ln Voka-b e g rü n d e t l i e g t , s o n d e rn [ . . . ] l n d e r S y n ta x , l n d e r A re h ite k » t u r i h r e s Zusammenbaus" [GW 6 ,2 2 7 ] . I n d e r T r i l o g i e e r ö f f n e t s i e h auch d i e s t r u k t u r e l l e L e e r s t e l l e zw isch e n v e r s c h i e d e n a r t i g e n s t i

-21 V g l. d i e 3 t e l l e , wo B roch P ic a s s o und Jo y c e i n e i n e r Z e l le a i e R e p r ä s e n ta n te n d e r T o t a l i tä t e w e r k e e e in e r Z e it n e n n t [GW 6 ,2 0 2 ]. 22 D er A usdruck d e s Zwieohenraume w ird d u rch d i e b e r e i t e b e -sp ro ch en e B rocheche R e l a t i v i t ä t s t h e o r i e , d ie e r a u f e e in e n Roman ü b e r t r ä g t , b e d i n g t .

(14)

l i s t iach en Beziehungen: "Dae a t i l i s t i o one Gegenstück" eu dem th e o -r e tis c h e n T -r a k ta t i s t das O e d ich t, "ев l e t gewiß e in e große Ampli-tu d e , a b e r e in e so lc h e i s t ebenso le g i tim wie e in e k l e i n e , s o fe rn man d ie Dinge r i c h t i g k o n tr a p u n k tie rt" [O’rf 8 ,4 2 0 ] . Gegen so lc h e A gglom eration von so v e rsc h ied en e n R e a litä ts v o k a b e ln kann d e r Vor-w urf des E k le k tiz ism u a .g e lte n d gemacht Vor-w arden. Broch s e lb s t -"erhebt d ie se n zu einem » a ch ö pferieo he n « E k le k tiz is m u s , denn e r s t in so lc h e i n e r Form vermag s ic h d ie Z e itg e r e c h th e it zu erw eisen* [ GW

О А

6,191 j . D6r D ic h te r w i l l n ic h t dem vorhandenen Z e r f a ll neue Syn- th e sen -B ild u n g en e n tg e g e n a te ile n , d ie in i h r e r W irk lic h k e itsfre m d - h e i t , H a iv it ä t, U ber-V ereinfachung od er K ü n s tlic h k e it e h e r d ie Id ee e in e r I n te g r a t io n und E in h e it in M iß k red it b ra c h te n . B r g eh t davon a u s , daß d ie z e r r is s e n e W irk lic h k e it n ic h t duroh e in e v o r e i li g e S yn th ese v e r h ü l l t werden d a r f , d ie im " ä s th e tis c h e n Ü b e rsp ie len " d e r G egensätze e in e k ü n s tle r is c h e E in h e it s c h a f f t . Der e ig e n tü m lich unabgesohlosaene und v i e l s c h ic h tig e C h a rak te r d e r T r il o g ie wird n ic h t a u f e in e r neuen Ebene d e r Form aufgehoben, w ird a l s E in h e it d e r G egensätze n io h t in einem p o e tis c h e n D a r a te ll u n g s s ti l k o n k r e ti-s i e r t . Der S c h r i f t ti-s t e l l e r , gemäß Brochti-s Konzept d e r D ichtun g, d a r f n ic h t aus e ic h h e ra u s d ie Maßstäbe s e in e s D ichten s s c h a ff e n , e r kann n u r E in s ic h t suchen, d ie E rk e n n tn is fö rd e rn , dem Vorhandenen zum Durchbruch v e rh e lfe n o d er v o r dem Bedrohenden w arnen. Der Ver-such e in e r u n iv e rs a le n , hu m an istisch en S y n th ese , d ie n ic h t v o llz o -gen w ird , muß jedoch von ihrem allgem einen Ausgangspunkt und Z ie l h e r a ls f ru c h tb a r und bedeutend b e u r t e i l t w erden. B rochs Bemühen i a t an k e i n e r l e i b lin d e n Glauben o der an irgendw elche dogm atischen P räm issen gebunden. Der o ffe n e C h a ra k te r s e in e r Kunst v e rh in d e rt d ie G efahr d e r S e lb st-V e ra b s o lu tie ru n g , wodurch a l l e in d e r R e a li-t ä li-t a n g e le g li-te n Maßsli-täbe und P ro p o rli-tio n en v e rlo r e n gehen können, Br b l e i b t d e r g e sc h io h tsp h ilo e o p h is c h e n W ahrheit s e in e r h i s t o r is c h e n S i tu a ti o n t r e u , indem e r n u r e in e Ahnung d i e s e r neuen E rk e n n tn is an k lin g en l ä ß t , in e in e r g leich sam in m a te r ie lle n S p rach e, in e in e r S prache J e n s e its d e r g espro ch en en .

Sprache a l l e i n , d ie d is k u r s iv e Sprache w ird dam it zu etw as Unzu-reichendem , au etw as »U nauagedautetem « [GW 6 ,1 4 6 ],

24

V gl. auch den von Broch sim u ltan f ü r den B e g r if f d e s "schöp-f e ris c h e n Käclektizismua" verw endeten B e g r i"schöp-f "schöp-f d es "p ro d u k tiv en

(15)

D er e r l e b n is a r t i g e E rfah ru n g sak t d e r Brochechen D iohtung macht e i -nen in te g rie re n d e n B e s ta n d te il d e r gesam ten E rk e n n tn is d es Werkes a u s . Die R e s u lta te sin d a b e r, wie Roman Ing ard en d a r l e g t , n ic h t n a c h v o llz ie h e n d , sond ern zu e r f ü l l e n 2^ . Aue dem oben g e sa g te n e r -g ib t s ic h B rochs k r it i s c h e . S te l l u n -g zu d e r L ite r a tu r w i s s e n s c h a f t .

In einem B r i e f s c h r e ib t e r h ie rz u :

L ite r a tu r g e s c h ic h te [ , . . ] b e s te h t im W ichtignehmen d e r g l e i c h g ü lt i -gen Dinge LOW 8 ,3 5 2 ] .

In dem Roman d o m in ie rt d e r n e g a tiv e Aspekt d es Z e i t g e i s t e s . In s e i n e r k r it is c h e n Analyse sin d jedo ch d ie "Keime [ . . . ] zu e in e r neuen M e n sc h lic h k e it1* e n t h a lte n , wie e s Hermann Hesse in s e in e r Re- z e n sio n d e r "S c h lafw an d le r“ bem erkte . Der E rk e n n tn isd ra n g , d e r s ic h Im p o ly h la to r ie c h e n Roman a u f во v ie l e n G eb iete n r e a l i s i e r t , s o l l in d ie E rk e n n tn is "dee Humanen“ [GW 6,195] a ls A llgem einver-b in d lic h e s einmiinden. Broch i s t Üeinver-berzeugt von d e r "U nw andeleinver-barkeit" des Humanen [GW 1 0 ,3 0 0 ], d ie auch ln d e r extrem en N e g a tiv itä t d e r Z e it Bunv e r l o r en und u n v e r lie r b a r ü b e r Räume und Z e ite n hinweg" [GW 2 ,5 9 8 ] b l e i b t . Es i s t f ü r ihn das S u b s tr a t, y aus dem s ic h m it d e r S e it e in e neue, d a u e rh a fte Form d e r B rü d e r lic h k e it e n tw ic k eln k ann . Das Humane lä ß t s ic h n ic h t zu e in e r bestim m ten K o ral f i x i e r e n . Im B ild e d e r W elt, d ie Broch e in e r A nalyse u n t e r z ie h t, g ib t e s weder Maß noch G e n a u ig k eit, weder Zweck noch U rsa ch e. Der D ic h te r e r -f o rs c h t n ic h t daa F e s te , G e s ic h e rte und B ew eisbare, sondern d a s Un-b estim m te.

D ichtung s te h t j e n s e i t s von Optimismus und Pessim ism us, I h r Vor-h an de nse in a l l e i n i s t scVor-hon e tVor-h is c Vor-h e r O p tim ism s [GW 6 ,2 1 0 j s t e l l t Broch f e s t .

In d e r ,,H ofm ann8thal"-Studle b e w e rte t e r d ie große R o lle d e r Dioh-tu n g .

Wo D iohtung n ic h t am Werke b l e i b t , d a d e g e n e r ie r t das Symbol, d a d e g e n e r ie r t d ie S p rac h e, d a d e g e n e rie rt d ie R e a li tä t [GW 6 ,1 4 0 ].

25

(16)

Broch s t e l l t mit s e in e r Kunst e in en a l l e s ü b e rste ig e n d e n T o ta-l i t ä t san sp ru oh . Die A ufta-lösung d e r t r a d i t i o n e ta-l ta-l e n F o rm e in h e it, d ie A b s t r a k th e it, d ie G edankenüberladung, d ie g e so h io h tsp h ilo so p h is o h e n und e r k e n n tn ia th e o re tis c h e n E ssa y s, d a s Verschm elzen топ T h e o rie und D ichtung zu einem sym bolischen Werk - a l l da s U b e rfo rd e rt und ü b e r s te ig t d ie V eret& n d n iek ap azltät des L e s e rs . In -ein em B r i e f an Aldoux Huxley aus dem J a h r 1945 s p r ic h t Broch von d e r d ic h te r is c h e n K athode, d ie zu B s o te rlk und ü n v e rs tä n d lic h k e it f ü h r t 2 7 . Broch h a t t e z e i t s e in e s Lebens gegen den E lfe n b e in tu rm d e r Kunst polem i-s i e r t und war o f t an d e r e i-s o te r ii-s c h e n Wirkung i-s e i n e r eig en en A rbeit v e r z w e i f e lt . “U n v e rstä n d llo h k e it a p r i o r i würe e in e th i s c h e r De-f e k t" [GW 8 ,1 5 ] . Die K o m p liz ie rth e it von Broohs D ichtu ng , ih re hohe k ü n s tle r i s c h e und ro m a n th eo re tiso h e K u ltu r h in d ern den L e ser an d e r E rfa ssu n g d e r F ris c h e d es Empfindens und an d e r notw endigen Konkre-t i s i e r u n g des W erkes. Der p o ly h ie Konkre-to r is c h e Roman " v e rla n g Konkre-t naoh s tä n d i g e r i n t e l e k t ue1 1er Wachheit dos L esers und s e l b s t dann w ird e ic h diesem n u r e in T e i l d e r Beziehungen e rs c h lie ß e n " , s c h re ib t H. S te in e c k e . Die S itu a t io n des modernen Romane, d e ssen R ep räsen-t a n räsen-t Broch 1 s räsen-t, w ird räsen-tr e f f e n d von Hannah Arendräsen-t f o r m u lie r räsen-t :

Der moderne Roman d ie n t n io h t mehr d e r "U n terh altu n g ur.d B elehrung" (Broch) und e r "weiß n io h t mehr dem L eser R at" (B enjam in), sondern e r k o n f ro n tie r t ihn u n m itte lb a r mit Problem en und Formen, d ie s ic h n u r dem e r s c h lie ß e n , d e r gesonnen i s t , s ic h von s e l b s t a u f s i e e in -z u la s s e n . Damit i s t g leich sam mit einem S c h lag e , d ie b is h e r v e r -s tä n d l i c h -s t e , dem großen Publikum z u g än g lich e K u n -stfo ro zu d e r s c h w ie r ig s te n und e s o te r is c h e n g e w o r d e n ^ .

Broche e rk e n n tn ia t h e o r e ti s c h e r Roman kann n ic h t in den K atego rien d e r W irksam keit und d es E f fe k ts e r ö r t e r t w erden. S ein e D ichtung z i e l t n ic h t au f “A ffe k tb e frle d ig u n g " [ GW 6 ,3 4 8 ], in seinem Roman w ird "das p sy ch o lo g isch v i e l l e i c h t w ic h tig s te Faktum, näm lich das Faktum d e r I d e n t i f i k a ti o n " [GW 6,221] a u sg e s c h lo ss e n . B rochs k ü n s t-l e r i s c h e Bemühungen bezeugen das Z e rs c h e t-lt-le n d e r Form am Leben. In d e r T o t a litä ts f o r d e r u n g d e r D ichtu ng , mit a l l e n ih re n B estrebungen d e r Epoche, geheimen Symbolen und A nspielungen, l i e g t ih r e

Kornpli-V gl. GW 8, 216 f f . 28

S t e i n e c k e , Hermann B r o c h . .. , S . 3 3. 29

H. A r e n d t , Hermann Broch und d e r moderne Roman, f i n : ] Hermann Broch - P e r s p e k t i v e n . . ., 3 . 25-33 .

(17)

z i e r t h e i t und ih r e ü n ü b e re c h a ü b ark e lt. Und obwohl e ie i n d e r Bpoche s e l b s t v e ra n k e rt i a t , s i e h t Broch h i e r " e in e n t s e t z l ic h śohw eres Problem " [GW 8 ,1 5 ] 3° . Der D ic h te r s e l b s t a c h e in t g e le g e n tli c h d ie Grenzen e e in e r D ic h tk u n stk o n z ep tio n gesehen zu haben» I n Bezug a u f Jo y c e, den e r so bewundert und a ls V o rlä u fe r d es modernen Romany an sail, fo rm u lie r t e r :

Jo yces Lttsungsversuch [ . . . ] l a t so r a d i k a l , daß e r a s o z ia l geworden i s t und d e r G efahr r a d ik a le r A s o z i a b i li t ü t, näm lich dem Wahneinn e r l i e g t . [ . . . ] Sa e te h t au ße r jedem Z w e ifel, d aß d e r AmUsierroman s o z ia l e r u le Joyce i s t . [ . . . ] Bs h ieß e d ie d id a k tis c h -p ä d a g o g isc h e Aufgabe dee D ic h te risc h e n v ö l l i g verk ennen , wenn man dem Menschen u n te r Bruch m it den b is h e r ig e n Ausdrucksfortaen e s o te r is c h v o r den Kopf sto ß e n w o llte [G'rf 8,102 f . ] .

Im Zusammenhang mit dem uT ie rk re is"-N o v e lle n ro m a n , den Broch i n -fo lg e ä h n lic h e r Bedanken u n v o lle n d et l i e ß , b e to n t e r :

2 ft müßte a b e r d a b e i f e s tg e h a lte n w erden, daß d ie D a r s te llu n g n ie -mała Ina S 3 o terla o h e abeohw oife, son dern daß d ie E rzählung [ . . . ] im Rahaen dea M itte lb a re n , a ls o l e t z t e n Endes d es S o z ia le n b lie b e [GW

10

,

19 2

],

Brocha T r i lo g ie z e r f a l l t in e in e p o s t u l i e r te k ü n s tle ri s c h e Summe, d ie ih r e k ü n s tle rle c h e D u rc h sc h la g sk ra ft v e r l i e r t . Broch s e l b s t r e c h t f e r t i g t d ie u n e rh ö rte K o m p liz ie rth e it dea p o ly h is to rie c h e n

Ro-mans: * '

D iese ü n v e ra tä n d lic h k e it 1 st n ic h t etw a a u f d ie "N euh eit" d es Wer-k es zu rücWer-kzuführen (daa modłach "Neue" w ird s e h r e r f r e u t b e g rü ß t) und auch n ic h t a u f d ie Angst vor d e r "Große" ( ïo ta lit& te w e rk e d e r V ergangenheit werden mit B e g e iste ru n g aufgenommen) , sondern e in z ig und a l l e i n au f jen e v o ra u se ile n d e R e a l i t ä t [GW 6 ,1 8 5 ].

K ated ra F i l o l o g i i G erm ańskiej U n iw ersy tetu Łódzkiego

(18)

W łodzim ierz W iśniew ski

ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE POWIEŚCI TSORIOPOZNAWCZBJ HERMANNA BHOCHA

W ielopłaszozyznow ość za in te reso w ań tw órczych B rocha podporząd-kowana J e s t szeroko pojętem u calow i poznawczemu. Nadrzędność c e lu •tycznopoznaw czego p o w ieści Brocha nad j e j f u n k c ją e s te ty c z n ą s t a -nowi podstawę k o n c e p c ji p o w ieści p o li h i e to r y c z n e j. Skoro w a rto śc i ety c z n e t r a c ą swą a u to t e lio z n o ś ć , a w ogólnym re la ty w iz m ie epo ki n ie ma m ie jsc a n a je d n o l it ą p o stać e t y k i , im p lik a c je tego s ta n u rze c z y winny zn ale zć o d b ic ie w s tr u k tu r z e tk a n k i f a b u l a r n e j, s t a j ą c • Ц *asad'j n a r r a c j i .

P ow ieeć, k t ó r e j Broch p r z y p is u je n ajw y ższą w a rto ś ć , musi p o słu -giwać e ię sym boliczną g łę b i ą , będącą zasadniczym komponentem p o l i - h ia to r y c z n e j s tr u k t u r y . Przede w szystkim d z ię k i symbolowi możliwe j e s t uchwycenie c a ło ś c i i s t n i e n i a . Nie ekstensyw ne, s z e r o k ie od-z w ie rc ie d le n ie rod-z e c od-z y w is to ś o i, le c od-z intensy w na to ta ln o ś ć s t a j e a ię podstaw ą korq>ozycji e p i c k i e j . Twórczość l i t e r a c k a może, według B ro-c h a , pop rzez swą sy m u ltan iro-cz n ą s tr u k tu r ę sym boli, m od eli, motywów i in nych środków wyrazu, p rz ed sta w ić n a jb a r d z ie j ca łościo w y ob raz cz ło w iek a i jego uwarunkowali.

W s tr u k tu r z e po w ieści B rocha k a te g o r ia u w ew n ętrznienia j e s t n ośnik ie m liry c zn y m . Liryzmu te g o n ie n a le ż y jed nak utożsam iać z konkretnym gatunkiem li te r a c k i m , j e s t on bowiem prz ed e w szystkim Odbiciem s ta n u św iadom ości, konstytuowanego zarówno p rz e z e le a e n ty i r r a c j o n a ln e , ja k 1 r a c j o n a ln e . U w ewnętrznienio J e s t wyrazem u s i ł o -wań c zło w ie k a, z m ie rz ający ch do zachow ania w ew nętrznej je d n o ś c i. S tr u k tu rę p o w ie ści B rocha o h a ra k te r y z u je ry tm , wyznaczony p rze z

Ç

a r t i e dyskuT3ywne i l ir y c z n e , p rze z p r z e s tr z e ń w spólną i j e j ra n s c e n d e n c ję .

0 i s t o c i e d z ie ł a l it e r a c k i e g o n ie de cyd ują w a rto ś c i zw iązane

z a n a lity c z n o ra c jo n a ln y m aktem p o z n a n ia . P oprzez z e sta w ie n ie k a te

o r i i ra c jo n aln y c h i p o z a rac jo n a ln y c h o ra z za sto so w anie nietypow ych rodków wyrazu wydobywa Broch dym ensję, wychodzącą poza samo d z ie -ł o , a o k re ś la n ą mianem m ię d z y p rz o strz e n i. Metodę tę o k r e ś la Broch

jako k o n trap u n k ty k ę • g w a ra n tu jąc ą zam ierzoną o tw arto ść d z i e ł a .

Powieść p o lih ie to r y c z n a , Jaką j e s t t r y l o g i a "L u n aty cy ", wymaga n ie u s ta n n e j i n te le k t u a ln e j c z u jn o ś c i. Nawet najw yższe rozbu dzen ie i n te le k tu a ln e n ie g w a ra n tu je cało ściow ego zro zu m ien ia d z i e ł a , bo-wiem b e zp o śred n ie jego o dd ziaływ an ie j o s t w maksymalnym s to p n iu

u tru d n io n e jego s tr u k t u r a l n ą z ło ż o n o ś c ią . Skomplikowana form a d z ie -ł a wymaga k o rz y s ta n ia z niekonw encjonalnych matod badąwozych.

Cytaty

Powiązane dokumenty

U niversitas, K raków 2010.. Jednak zasadnicze kontrow ersje bu d zi linia dem arkacyjna, przebie­ gająca m iędzy ostro krytykow aną dzisiaj kom paratystyką

Uczestnicząc w trynitarnym Pięknie absolutnym jako „Cała Pięk- na” (Tota Pulchra), Maryja realizuje swe wstawiennictwo w porządku łaski nie tylko na ziemi, ale i w

Odpowiem tak, ale przede wszystkim, a może jedynie - z punktu widzenia interesujących nas tutaj spraw – współdziałania wielu instytucji w procesach tworzenia tego rodzaju

obligacji zamiennych, choć nie m ogą być reprezentatywne, dowiodły, że każde z tych przedsiębiorstw znacznie się różniło, nie tylko udziałem rzeczowych

11 Słownik języka polskiego, red. 1a Zainteresowanych odsyłam do dwu slowników: Dictionary of the Social Sciences , Gould, w.. Prezentację dalszych zamierzonych celów

Surface velocity in the Yanong Glacier at two locations: (a) near the ELA line (Figure 4 , S1); (b) near the terminus (Figure 4 S2); data points are velocity retrievals from image

Lektorat gdański doc. 13; tam że w przypisie: „Jeżeli n atom iast historiografię ogólną polską będzie się zaczynać od Joachim a L elew ela, d zieje jej będą

Obec- nie PFOS jest zastępowany przez PFBS (kwas per- fluorobutanosulfonowy), który jest mniej toksyczny i posiada znacznie krótszy czas połowicznego zaniku w organizmie człowieka