NOTATKI NAUKOWE - RESEARCH NOTES
Piotr Zm yślony Katedra Turystyki
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Al. Niepodległości 10
60-967 Poznań tel. 0-61 854-37-63 zmyslony@novci 1 .ae.poznan.pl
REGION TURYSTYCZNY W UJĘCIU EKONOMICZNYM
Zarys treści: W artykule zaprezentowano koncepcję regionu turystycznego jako jednostki przestrzennej o ekonomicznym charakterze, opartą na pracach badawczych z tego zakresu z ostatnich 35 lat. M etoda w yróżnienia regionu turystycznego opiera się na analogii do w yróżnienia przestrzeni turystycznej jako rodzaju ogólnej przestrzeni. W skazano także na możliwo ści zastosowania wniosków z przedstawionej analizy oraz pro blemy jej stosowania w przyszłych badaniach nad regionalny mi aspektami turystyki.
Słowa kluczowe: przestrzeń, region turystyczny, region eko nomiczny, system.
1. WPROWADZENIE
Turystyka obejm uje procesy i zjaw iska w ynikają ce z podróżow ania i pobytu osób poza m iejscem stałego zam ieszkania. Już na podstaw ie tego ogól nego term inu m ożna uznać, że ma ona przede wszystkim przestrzenny charakter, ze względu na fizyczny ruch ludzi w przestrzeni. Ale procesy i zjaw iska, jak ie turystyka obejm uje, dotyczą nie tylko przem ieszczania się sam ych turystów , ale także wszelkie konsekw encje tych działań. D la tego też m ożna dodatkow o w yróżnić psychologicz ny, społeczny, kulturow y i ekonom iczny charakter turystyki. Istotny w pływ na stopniow y i nieprze rwany rozwój zjaw iska turystyki ma jej wymiar ekonom iczny. P rzejaw ia się on w gospodarczej działalności mającej na celu przyjęcie i obsługę turystów w m iejscach, do których p o d ró ż u ją oraz w trakcie samej podróży. N a terenach, gdzie rozw ija się ruch turystyczny, dla jeg o potrzeb przekształcane je st środow isko naturalne, pow staje infrastruktura kom unikacyjna, noclegow a i
żywie-ECONOMIC ASPECTS OF TOURIST REGIONS
O utline: The article, based on research conducted over the la st 35 years, p rese n ts the concept of a tourist region as a spatial econom ic unit. The m ethod of categorising a to u rist region is analogous to categorising tou rist space a s a type of general space. The au th o r also points o u t possible applications of the conclusions of the analysis, a s well a s its usefulness in the future study of regional asp ec ts of tourism .
Key w ords: space, to u rist region, economic region, system.
1. INTRODUCTION
Tourism involves th o se processes and processes connected w ith travelling and staying away from one’s place of p erm an en t residence. Even th is general sta te m e n t su g g ests th a t tourism is a spatial p henom enon because of physical m ovem ent in space. Tourist p ro cesses an d processes, however, c o n c e rn n o t only to u r is t flows them selves, b u t also th e ir consequences. Therefore we can also talk ab o u t psychological, social, c u ltu ra l and economic asp e c ts of tourism . The latter is noticeable in th e econom ic activity n ecessary to provide to u rist reception an d services in th e places to which to u rists travel, a n d d u rin g th eir jou rn ey a s well. In a re a s w here tourism flourishes, th e n a tu ra l environm ent is transform ed, an d tra n sp o rt, hotel and
niowa, um ożliw iająca korzystanie z walorów tury stycznych. Dzięki procesom ekonom icznym m ożli we je st zaspokojenie potrzeb turystów , osiągnięcie satysfakcji z pobytu turystycznego. Dodatkow ym efektem działalności turystycznej je st tw orzenie źródła dochodów sfery ich obsługi ( G O L E M I 5 S K I
2002).
Uzupełnianie się aspektu ekonomicznego i prze strzennego turystyki je st szczególnie w idoczne w m iejscach koncentracji ruchu turystycznego. Tereny takie, o znaczącej funkcji turystycznej, ogólnie nazywane są regionam i turystycznym i, chociaż ich definicja nie jest w literaturze przed miotu jednoznaczna. W ynika to ze wspomnianej wyżej różnorodności zjaw iska samej turystyki, co powoduje, że za jm u ją się n ią naukow cy z w ie lu dziedzin.
Celem niniejszych rozw ażań je st określenie regionu turystycznego jak o jednostki przestrzen nej o ekonom icznym charakterze. Nie oznacza to jednak, że zostały tu pom inięte definicje w yw o dzące się z innych niż ekonom ia dziedzin nauko wych. Przeciw nie - ze w zględu na sw oją uniw er salność miały one decydujący w pływ na kształt zaw artych w artykule treści. Punktem wyjścia realizacji postaw ionego celu je st założenie, że każ da jednostka przestrzenna, niezależnie od tego, jak je st definiow ana, je st częścią przestrzeni ( Dz i e
w o ń s k i 1967). N a tej podstaw ie wyróżnienie re gionu turystycznego jak o rodzaju regionu eko nom icznego i regionu w ogólnym rozum ieniu zostanie dokonane poprzez analogię do w yróżnie nia przestrzeni turystycznej jak o rodzaju prze strzeni społeczno-ekonom icznej i ogólnej prze strzeni.
Rys. 1. Region turystyczny a przestrzeń turystyczna
c a te r in g I n fr a s tr u c tu r e s are c r ea te d to m a k e to u r is t a s s e t s a v a ila b le to v isito r s. D u e to e c o n o m ic p r o c e s s e s , to u r is ts are s a tis fie d w ith th e ir s t a y a n d th e ir n e e d s are m et. A n a d d itio n a l e ffe c t o f to u r ist e c o n o m ic a c tiv ity is th e a p p e a r a n c e o f a n in c o m e s o u r c e for t h o s e w h o r u n th e s e a c tiv itie s (Golem bski e d . 2 0 0 2 ).
The econom ic an d spatial aspects of tourism are com plem entary and th is is particularly noticeable in places where tourism is concentrated. S uch areas are commonly called to u rist regions and th ere are m any definitions of this term in the literatu re resu ltin g from the diversified c h a racter of tourism itself and by research ers rep resen tin g different disciplines.
The aim of th is article is to define a to u rist region as a spatial economic u nit. This does n o t m ean, however, th a t definitions originating in academ ic su b jects o th er th a n econom ics have been disregarded. On th e contrary, being so universal they determ ined the contents of th e article. The sta rtin g point for the discussion is the a ssu m p tio n th a t every spatial u n it, irrespective of how it is defined, is a p a rt of space (Dziewoński
1967). This sta te m e n t will be the basis for identifying a to u rist region as a kind of econom ic region an d a region in a general sense, by analogy to to u rist space as a kind of socio-economic and general space.
2 . PRZESTRZEŃ - PRZESTRZEŃ SPOŁECZNO-EKONOMICZNA -
PRZESTRZEŃ TURYSTYCZNA
Dziewoński traktuje ogólnie przestrzeń jak o specy ficzny typ „zbioru” lub rodzinę „zbiorów ” (DZIE
WOŃSKI 1967). Ze względu na przestrzeń no-eko-
nom iczny charakter procesów będących przedm io tem niniejszych rozw ażań należy wyróżnić dwa rów norzędne typy przestrzeni (obok przestrzeni geodezyjnej i społecznej): przestrzeń geogra ficzni} i przestrzeń społeczno-ekonomiczną (Li
szew ski 1995). N a przestrzeń geograficzną składa
się: środow isko naturalne, środow isko gospodar cze (trw ałe efekty działalności gospodarczej czło wieka) oraz środow isko społeczne (narody, zbioro wości lokalne i regionalne) (G ołem bski 2002). Jej cecham i są ograniczoność, opór wobec działalno ści ludzkiej oraz zróżnicow anie pod względem cech naturalnych oraz antropogenicznych (MALISZ
1984), które pow odują w yodrębnienie różnej w iel kości jedno stek pozostających we w zajem nym po wiązaniu i wpływie. Z kolei przestrzeń społeczno- ekonom iczną tw orzą w szelkie działania i relacje gospodarcze, jak ie w ytw arza czy organizuje czło wiek w określonym środow isku geograficznym. Pojęcie to je st rozszerzeniem pojęcia przestrzeni ekonom icznej w celu zaakcentow ania człow ieka jak o podm iotu gospodarczego w przestrzeni. Co ważne, w odróżnieniu od przestrzeni geograficznej przestrzeń społeczno-ekonom iczna je st abstrak
cyjna i określona przez związki ekonomiczne
istniejące pom iędzy elem entam i wchodzącymi w jej skład (Liszewski 1995).
Przestrzeń geograficzną i społeczno-ekono m iczną m ożna podzielić ze względu na pełnione przez nią funkcje. W w yniku takiego podziału m o żemy wyróżnić m. in. przestrzeń turystyczną,
która w literaturze określana je st jak o część prze strzeni geograficznej i społeczno-ekonom icznej, w której następują zjaw iska turystyczne (WAR-
szyń sk a, Jackow ski 1978, K o w a lc z y k 2000).
O gólnikow ość tej definicji wynika z mnogości form turystyki, zróżnicow anych i zm ieniających się w czasie zainteresow ań turystów , a także ze zm ieniającego się stanu środow iska przyrod niczego oraz stanu zasobów środow iska kulturo wego (IwiCKI 1998). S. Liszew ski rozróżnia pięć typów przestrzeni turystycznej, od zupełnego bra ku trwałych urządzeń do najbardziej zagospo darowanej i przekształconej jej formy, biorąc j a ko kryterium charakter gospodarczej działalności
2 . SPACE -
SOCIO-ECONOMIC SPACE - TOURIST SPACE
Dziewoński tre a ts space as a particu lar type of ‘se t’ or family of ‘s e ts ’ (Dziewoński
1967). B ecause of the spatial-econom ic ch ara c te r of th e processes th a t are being discussed, we should isolate two equivalent types of space (apart from geodesic an d social space): geographical a n d so cio -eco n o m ic space (Liszewski
1995). G eographical space consists of the n a tu ra l environm ent, the economic env iro n m en t (p erm an en t effects of h u m a n econom ic activity) an d the social e n v iro n m e n t (n a tio n s , local an d regional com m unities) (Gołembski ed.
2002). It is characterized by covering a lim ited area, resista n ce to the influence of h u m a n activity, a n d a variety of n a tu ra l an d anthropogenic features
(Malisz 1984) w hich lead to the
em ergence of m u tu ally related u n its of different sizes. Socio-economic space is created by all th e h u m a n activities and e c o n o m ic r e la tio n s in a given geographical en v iro n m en t extending the notion of econom ic space where m an is seen as an econom ic agent. W hat is im p o rtan t is th a t contrary to g eo g rap h ical sp ace, socio-econom ic space is abstract and determ ined by econ om ic relation s (Liszewski 1995).
G eographical a n d socio-econom ic space can be divided according to the functions perform ed. As a re su lt there is a tou rist space, described as a part of geographical an d socio-econom ic space, w here to u rist pro cesses occur (Wa r-
szyńska & Jackowski 1978, Kowalczyk
2000). The general ch ara c te r of this definition re su lts from the great variety of forms of tourism , the varied and changing in te re sts of to u rists, as well as the changing condition of the n atu ral environm ent an d the resources of the c u ltu ra l environm ent (IwiCKl 1998). Liszewski identified five types of to u rist space (exploration, p en etration, assim ila tion, colonization a n d urbanization), ranging from th a t lacking any p erm anent facilities to th e m ost developed and
turystycznej o ra z sto p ie ń k sz ta łto w a n ia p rzez n ią p rzestrzen i g e o g rafic zn e j: e k sp lo ra c ji, p e n e tra cji, asy m ilacji, k o lo n izac ji i u rb an iz acji tu ry sty c z nej. P re z e n tu ją o n e eta p y za w ła sz c za n ia p rze strzeni g eo g raficzn ej p rze z tu ry sty k ę (Lis z e w s k i
1995).
Podstaw ow ą ce ch ą przestrzeni turystycznej jest jej ograniczoność i nieciągłość. O znacza to, że nie rozciąga się ona zarów no na całą przestrzeń geo graficzną, ja k i społeczno-ekonom iczną; nie podle ga bowiem w pełni kontynuacji (LISZEWSKI, Ba c z w a r o w 1998). Jednostki przestrzenne, w któ rych turystyka stanow i dom inującą formę dzia łalności gospodarczej, określa się pow szechnie mianem jedno stek o funkcji turystycznej (WAR-
s z y ń s k a, Ja c k o w s k i 1978).
modified. The criteria are the type of economic to u rist activity and the extent to w hich geographical space h a s been altered. The types re p re se n t stages of the occupation of geographical space by tourism (Liszew ski 1995).
The basic featu res of to u rist space are its covering of only a limited area and lack of continuity. This m eans th a t it does not cover the whole of geographical an d socio-econom ic space (Liszewski
& Baczwarov 1998). Spatial u n its in
which to u rism is th e predom inant form of econom ic activity are commonly called u n its w ith a to u rist function
(Warszyńska & Jackowski 1978).
3. REGION - REGION EKONOMICZNY - REGION TURYSTYCZNY
W p otocznym ro z u m ie n iu reg io n to sto su n k o w o je d n o ro d n y o b sz a r w y ró ż n ia ją c y się z p ozostałych p e w n ą c e c h ą lub g ru p ą cech , o ch a ra k te rz e n a tu ra l nym lub nabytym . B. R y ch ło w sk i i S. B ro n sztejn uznają, że region stan o w i w zg lęd n ie o d o so b n io n y o bszar, który o d z n a c z a się o k re ślo n y m z g ru p o w a niem w zajem n ie p o w iąza n y ch p rz ed m io tó w i z ja w isk (Ry c h ł o w s k i 1965, Br o n s z t e jn 1995).
Z kolei K. D ziew o ń sk i, a za nim tak że R. D o m ań ski, w y ró ż n ia ją trzy zn a c z en ia p o ję c ia „re g io n ” : region ja k o n a rzę d zie b ad a n ia , a w ięc c z ę ść o b sz a ru w y o d ręb n io n a d la c e ló w p o z n aw czy ch ; region ja k o p rz ed m io t p o zn an ia, który je s t w y n ik iem k o n cepcji reg io n u ja k o k o n k retn eg o o b iek tu , a w ięc d otyczy sam eg o p ro cesu w y ró ż n ie n ia części p rz e strzeni ja k o o b sza ru - w tym p rzy p ad k u sam p ro ces je s t p rzed m io tem b a d a n ia ; reg io n ja k o n a rz ę d zie działan ia, czyli cz ę ść o b szaru w y o d ręb n io n a d la celó w org an izacji w je g o ram ach określonej d ziałaln o śc i sp o łe c z n o -e k o n o m icz n e j (Dz ie w o ń
sk i 1967, DOMAŃSKI 2000). K o n c e p c ja reg io n u j a ko n arzęd zia b a d an ia sp ro w a d z a się do w y o d ręb n ie n ia o b szaró w je d n o ro d n y c h w z a k re sie w y stę p o w an ia pew nej cechy lub zespołu cech istotnych z punktu w idzenia ro zw iązy w an eg o problem u ba daw czego. Z kolei d ru g a z w ym ienionych koncepcji zakłada, że regiony sta n o w ią rzeczyw iste części ca łości p osiadające w ła sn ą form ę, strukturę i funkcje. R egion ja k o narzędzie d ziałan ia traktow any je s t w literaturze ja k o o b szar stanow iący je d n o stk ę orga nizacji terytorialnej państw a (CHOJNICKI, CZYŻ 1992). W trakcie jed n ej i tej sam ej analizy zachodzi
po-3. REGION - ECONOMIC REGION - TOURIST REGION
In po p u lar u n d erstan d in g , a region is a relatively hom ogenous area differing from others by a feature or a group of features, n a tu ra l or acquired. Rychłowski and B ronsztejn claim th a t a region is only relatively determ ined, w ith a particular group of m utu ally related objects and processes (Rychłowski 1965, Bronsztejn
1995). Dziewoński an d D om ański quote th ree m eanings of a ‘region’: a region as a research tool, i.e. a p a rt of an area identified for research purposes; a region a s a n object of study, concerns the process of identifying a p a rt of space as an area - in th is case the process itself is th e stu d y object; and finally a region a s an operating tool, i.e. part of an area identified for the purpose of organizing socio-econom ic activity
(Dziewoński 1967, Domański 2000). The
conception of a region as a research tool co n sists in identifying areas where a given feature or group of features occur corresponding to the problem studied. The second a ssu m e s th a t regions are actually p a rts of a specific whole, w ith th eir own form, stru c tu re and functions while a region as an operating tool is an area which c o n stitu tes a u n it of territorial organiza tion (Chojnicki & Czyż 1992). It is
trzeba posługiw ania się wszystkim i trzem a znacze niami, poniew aż w praktyce istnieje pom iędzy ni mi w iele w spółzależności (DZIEWOŃSKI 1967).
Tak ja k przestrzeń społeczno-ekonom iczna je st rodzajem przestrzeni, tak region ekonomiczny jest jednym z rodzajów regionu. Przez region ekono
miczny najczęściej rozum ie się przestrzenny kom pleks, wewnętrznie zróżnicowany, ale i stanowiący określoną całość, który charakteryzuje się pew ną specjalizacją gospodarczą (RYCHŁOWSKI1965). Is totne dla dalszych w ywodów jest to, że każdy inte gralny region ekonom iczny jest określonym syste mem, odznaczającym się w łasną indyw idualną stru kturą w ew nętrzną i zewnętrzną. Struktura, czyli spe cyficzna organizacja pewnych, często nawet powta rzających się w rozmaitych indywidualnych przy padkach elementów, decyduje właśnie o istnieniu od miennych jakościowo całości (RYCHŁOWSKI 1967). Ze względu na nią wyróżnia się dw a rodzaje regio nów ekonomicznych: regiony powierzchniowe i re giony węzłowe. Pierwsze cechuje względna jed n o rodność jednej lub kilku cech (Ma l is z 1984), a spo
sób ich wyodrębniania polega na wykryciu podo bieństw i różnic zachodzących pomiędzy poszcze gólnymi obszarami, opierając się właśnie na tej je d nej lub kilku cechach. W pływ ma w tym wypadku przede wszystkim dom inujący w nim rodzaj gospo darki. W yróżniając regiony węzłowe uważa się, że region ekonomiczny jest obszarem ciążeń lub po wiązań usługowych, które są uw arunkowane silnym promieniowaniem centrum przem ysłowego bądź in nego ośrodka, stanowiącego główne skupisko życia społeczno-gospodarczego, ku któremu ciążą po szczególne części regionu. Innymi słowy, regiwny węzłowe są jednorodne pod względem swej we wnętrznej struktury lub organizacji. Istnienie regio nów tego typu wiąże się z występBwaniem określo nego współdziałania między miastami i obszarami, które są przez nie obsługiwane (Br o n s z t e in 1995).
Przytoczona definicja regionu ekonomicznego nie wskazuje konkretnie, jakiego rodzaju aspekty życia społeczno-gospodarczego decydują o jak o ściowej odrębności regionów i jakie w związku z tym powinny być kryteria ich wyodrębniania. To powoduje, że m ożna wyróżnić, ze względu na we wnętrzne struktury, regiony ekonom iczne na podsta wie ich specjalizacji turystycznej. Spotykane w lite raturze definicje regionu turystycznego potwierdza j ą tę tezę. W arszyń sk a i Jackowski (1978) defi niują region turystyczny jak o obszar pełniący funk cję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech środowiska fizycznogeograficznego oraz we wnętrznych powiązań usługowych. W tym zakresie
one analysis b e cau se they are m utually related (Dziewoński 1967).
J u s t as socio-econom ic space is a type of space, a n econom ic region is a type of region. An econom ic region is commonly u n d ersto o d as being spatially complex and internally diversified b u t also con stitu tin g a specific whole characterized by certain econom ic specializations
(Rychlowski 1965). It is im portant to
m ention a t th is point th a t every integrated econom ic region is a system w ith its own individual internal and external stru c tu re . The stru c tu re , i.e. the p artic u la r organization of certain often recurring elem ents, m akes the difference betw een individual w holes (Rychlowski
1967). There are two types of economic region depending on w h eth er their s tru c tu re is form alor nodal. The former are relatively hom ogenous as regards one or more featu res (Malisz 1984), and they
are identified th ro u g h sim ilarities and differences betw een individual areas in reference to th is p a rtic u la r feature(s). The m ain factor here is th e kind of econom y dom inating in the area. A nodal region is an are a connected strongly via a system of services w ith an industrial or o th er cen tre w here socio-economic life is co n cen trated . In other words, nodal regions are hom ogenous as regards th eir in tern al stru c tu re or organiza tion. The existence of su c h regions is based on links betw een th e cities and the areas w hich they serve (Bronsztajn
1995).
The definition of a n economic region quoted above does n o t show precisely w hat so rt of asp ects of socio-economic life sep arate regions, an d w hat criteria should be applied w hen identifying them . Therefore econom ic regions can be identified on th e b asis of th eir to u rist specialization a n d th e definitions of to u rist regions found in the literature confirm this. W arszyńska & Jackow ski define a to u rist region as an area perform ing a to u rist function based on a certain hom ogeneity of geographical featu res an d service interlinks. The criteria applied here refer both to an formal region, b ased on the hom ogeneity
pojęciowym jest on określony zarówno kryteriami regionu powierzchniowego, wydzielonego na pod stawie występującego podobieństw a cech, jak i ka tegorii regionu typu węzłowego o określonej organi zacji przestrzennej. Tak wyróżniony region tury styczny jest tworem przestrzennym opartym na przesłankach wynikających z walorów środowiska naturalnego oraz działalności społeczno-ekonom icz nej. Pierwsze stanow ią zazwyczaj impuls rozwoju zjawisk turystycznych i m ają charakter pierwotny, drugie albo są wynikiem dążności do zaspokojenia potrzeb społecznych w ypoczynku, albo m ają na ce lu uzyskanie efektów ekonom icznych przez wzm o żenie podaży usług turystycznych.
Drugim argum entem dla potw ierdzenia tezy, że region turystyczny je st regionem ekonom icz nym, jest istnienie w ram ach niego indywidualnej struktury w zajem nie pow iązanych ze sobą elem en tów, zwanej system em . A nalogicznie do regionu ekonom icznego, w pełni w ykształcony region tury styczny działa za pom ocą określonego systemu
organizacji przestrzennej, opierającej się na ze
spole urządzeń usługow ych ściśle dostosow anych do istniejących w arunków środow iska i stosunków społecznych (WARSZYŃSKA, JACKOWSKI 1978). S. Liszew ski i M. Bachvarov dodają, że region tu rystyczny obejm uje elem enty zarów no turystycz ne, ja k i nieturystyczne, a więc je s t przestrzenią w ielogałęziow ą (LISZEWSKI, Ba c h v a r o v 1998). W ynika to przede w szystkim z interdyscyplinarno ści działalności turystycznej oraz szerokiego za kresu i kom plem entarności usług oferow anych tu rystom.
System organizacji przestrzennej tworzy poten cjał ekonom iczny regionu turystycznego i jest określony przez trzy aspekty: skład, otoczenie i strukturę. Skład stanow ią podmioty i obiekty wy odrębnione na podstawie ich funkcji turystycznej, czyli zaangażowane w świadczenie usług turystom. Każdy z nich stanowi część, która wpływając na in ne części systemu i sam a będąc pod ich wpływem, tworzy podaż turystyczną regionu. M ogą to być za równo przedsiębiorstwa, organizacje, urzędy, jak i indywidualne osoby. Od siły poszczególnych czę ści składowych oraz efektywności ich współdziała nia zależy pomyślny rozwój społeczno-ekonom icz ny regionu. Otoczenie tw orzą obiekty w istotny sposób powiązane z systemem, ale nie będące jego składnikami. Odnosi się to do innych regionów tury stycznych tego sam ego rzędu, z którym dany region jest powiązany wzajemnymi oddziaływaniami, oraz podmioty nie wchodzące w skład systemu, powiąza ne wzajemnymi oddziaływaniam i z podmiotami
sys-of features, an d a nodal region sys-of a p artic u la r spatial s tru c tu re . A to u rist region, so identified, is a spatial u n it based on n a tu ra l environm ental a sse ts an d socio-econom ic activity. The a sse ts u sually trigger th e developm ent of to u rist p rocesses an d are prim ary, while its purpose is to achieve economic effects and to in crease the supply of to u rist services.
A nother arg u m en t su pporting the claim th a t a to u rist region is an economic region is the fact th a t it includes an individual s tru c tu re of m utually related elem ents, called a system . By analogy to an econom ic region, a fully developed to u rist region operates via a particu lar sy stem o f spatial organization, based on a service a p p a ra tu s, fully ad ju sted to the existing n a tu ra l an d social conditions
(Warszyńska & Jackowski 1978). Liszew
ski & Bachvarov add th a t a to u rist region includes b o th to u rist an d non -to u rist elem ents, so it is a m ulti-sectoral space (Liszewski & Bachvarov 1998).
This fact re su lts prim arily from the in ter disciplinary c h a ra c te r of to u rist activity, as well a s from th e wide range and the com plem entarity of services offered to tourists.
The system of spatial organization creates the economic potential of a tourist region an d is determ ined by three aspects: co n te n ts, surroundings and structure. The c o n te n ts consist of item s perform ing a to u rist function, i.e. involved in providing service to tourists. Each of them is a p a rt which, affecting other p a rts of th e system and being affected by th em a t the sam e time, creates th e to u rist supply of the region. The item s m ay be com panies, organiza
tions, offices an d also individuals. The stren g th of individual elem ents and the effectiveness of th eir linkages determ ine the socio-econom ic develop m ent of th e region. The surroundings are tightly linked to the system , b u t are n ot its elem ents; th e su rrounding to u rist regions are linked to a given region, an d elem ents w hich do not belong to its system can be linked to its elem ents. The structure com prises all
temu. Struktura obejm uje ogół relacji, powiązań i oddziaływań o charakterze rzeczowym, finanso wym, adm inistracyjnym , transform acyjnym i kon kurencyjnym . N ależy dodać, że chodzi tutaj o pod kreślenie relacji nie tyle w ynikających z samego
rozmieszczenia w przestrzeni geograficznej po
szczególnych podm iotów i urządzeń św iadczących usługi dla turystów , ale opartych na współzależno
ści ekonomicznej przedsiębiorstw i organizacji
bezpośrednio i pośrednio zaangażow anych w roz wój turystyki. Region tw orzą pew ne niew idoczne elem enty rzeczyw istości, a nie tylko zjaw iska lub elem enty m aterialne. D latego też przedm iotem re gionu są określone składniki i struktury, a nie ce chy obserw ow alne (CHOJNICKI 1996).
4. WIELKOŚĆ I GRANICE REGIONU TURY STYCZNEGO
Pojęcie regionu stosowane je st najczęściej w opra cowaniach dotyczących podziału turystycznego ca łego kraju i odnosi się głów nie do obszarów obej mujących swym rozmiarem tereny dzisiejszych w o jew ództw lub obszarów m niejszych, obejmujących od 150 do ok. 3000 km 2 i określonych głównie poprzez kryteria historyczne lub fizjograficzne. W wielu opracowaniach regiony dzielone są na je d nostki mniejsze, zwane podregionam i lub rejonami (Kr u c z e k, Sa c h a 1994). Także w teorii dotyczącej układów regionów ekonom icznych nie występuje jednoznaczne rozgraniczenie wielkości terytorium poszczególnych jednostek przestrzennych, choć w zasadzie wyróżnia się trzy stopnie podziału: ma kroregiony, regiony i m ikroregiony (Br o n s z t e jn
1995). Pew ną trudność może sprawić okoliczność, w której jednostki przestrzenne zaliczane do jed n e go typu w ystępują w grupach różnych co do wielko ści. Jedną z propozycji jest operowanie terminem „układ o charakterze regionalnym ” (Wr ó b e l 1967) dla wszystkich wyróżnionych obszarów, jednak mo głoby to wprowadzić niepotrzebny zamęt terminolo giczny. Rozwiązaniem tego problem u wydaje się być klasyfikacja B. Rychłowskiego, który wyróżnia te same trzy podstawowe jednostki regionów ekono micznych, stosując kryterium specjalizacji gospo darczej, z zaznaczeniem, że różnice między regiona mi poszczególnych rzędów m ają nie tylko ilościo wy, lecz i jakościow y charakter, nie można więc re gionów niższych rzędów rozpatrywać jako zmniej szone kopie regionów wyższych rzędów, nie zawsze da się rów nież stosow ać identyczne metody przy ich w yodrębnianiu. Nie można także z góry
okre-the m aterial, financial, adm inistrative, tran sfo rm atio n al a n d competitive rela tions, links an d influences. It should be m entioned here th a t the relations re su lt n o t so m u ch from the location of individual to u rist service com ponents in geographical space, b u t from the m u tu a l e c o n o m ic d e p e n d e n c e of com panies a n d organizations directly and fully involved in th e developm ent of tourism . A region com prises certain ‘invisible’ elem ents n o t only by m aterial p rocesses or elem ents, therefore the essence of a region co n sists in its elem ents a n d stru c tu re , and n ot in observable featu res (C h o jn ic k i 1996).
4 . THE SIZE AND BOUNDARIES OF A TOURIST REGION
The notion of a region is m ost often used in publications concerning the to u rist division of th e whole of Poland, and refers m ainly to a re a s covering today’s województwos as well as sm aller territories from 150 to 3000 km 2 d is tinguished by applying historical or physio graphic criteria. In m any publications regions are divided into sm aller u n its, called sub-regions or d istricts (Kruczek
& Sacha 1994). Also in the theory
concerning econom ic regions there is no clear differentiation betw een size classes of individual sp atial u n its although in fact th ere are th ree of them : m acro regions, regions an d m icro-regions (Bron
szte jn 1995). There m ay be a problem atic
situ atio n w hen spatial u n its belonging to one class occur in different size classes. One of the solutions to this problem is to u se th e term ‘a regional system ’ (Wr ó bel 1967) for all the
areas involved, b u t th is could cause an u n n ecessary confusion in terminology. A good solution seem s to be Rychlowski’s classification w hich com prises the sam e th ree basic u n its of a n economic region by applying the criterion of economic specialization. It m u st be rem em bered here th a t differences betw een regions of specific categories are both q u a n tit ative an d qualitative, so lower category
ślić dopuszczalnych rozmiarów terytorium zaj mowanego przez regiony rozmaitych rzędów. Z te go wynika, że regiony ekonomiczne należące do różnych rzędów nie muszą różnić się rozmiarami danego terytorium, a możliwe są przypadki, iż regio ny wyższego rzędu będą obejmować mniejszy ob szar niż region niższego rzędu, który oczywiście sta nowi część składową innego regionu wyższego rzę du (Ry c h l o w sk i 1965). Potwierdzeniem tej kon
cepcji jest stwierdzenie P. E. Jamesa, że region jest obszarem o dowolnej wielkości, ważniejsze bowiem jest wyróżnienie kryteriów, które różnią go od są siednich obszarów (Ch o jn ic k i, Cz y ż 1992). Wyda
je się, że tę klasyfikację można z powodzeniem za stosować również do regionów turystycznych.
Do rozpatrzenia pozostaje zagadnienie okre ślania granic poszczególnych regionów turystycz nych. W zależności od typu regionu turystycz nego stosowane są różne kryteria - w przypadku regionów powierzchniowych granicę wyznacza występowanie przestrzenne cechy lub kilku cech będących kryterium ich wyodrębnienia; w przy padku regionów węzłowych granice wyznacza zasięg oddziaływania ogniska.
W pracach i badaniach z zakresu geografii eko nomicznej i turystyki stosuje się często jednostki podziału administracyjnego, niekiedy łącznie z in nymi, posiłkowymi kryteriami (Go ł e m b s k i 1999).
Kłopot powstały przy takim wyróżnieniu wynika z tego, że walory turystyczne należące do jednego typu obejmują często powierzchnie kilku lub kil kunastu jednostek przestrzennych, i to nie w spo sób całościowy. Opieranie się na jednostkach admi nistracyjnych przy wyodrębnianiu regionów tury stycznych podyktowane jest przede wszystkim tym, że materiały statystyczne i plany rozwojowe budo wane są według podziału administracyjnego.
W p rzypadku u w z g lę d n ie n ia k ry terió w p rz y ro d niczych w d e lim ita cji re g io n ó w tu ry sty czn y ch tło p rzy ro d n icze je s t w zg lę d n ie je d n o ro d n e , a p o d sy s tem sp o łeczn o -g o sp o d arczy ca łk o w ic ie zaburzony, n ato m iast w p rzy p ad k u u w z g lę d n ia n ia pod ziału a d m in istracy jn eg o śro d o w isk o p rzy ro d n ic ze je s t sztucznie „p o c ię te ” (IwiCKl 1998).
Wydaje się, że problem w wyznaczaniu granic regionu turystycznego polega przede wszystkim na tym, że stanowi on jedność zarówno w prze strzeni geograficznej, jak i abstrakcyjnej, nie po siadającej obiektywnego wymiaru fizycznego prze strzeni społeczno-ekonomicznej. Dlatego region turystyczny, jako odmiana regionu ekonomiczne go, ma granice o charakterze nieostrym, co ozna cza, że nie są one wyraźnie wytyczone i stanowią
regions ca n n o t be seen a s dim inutive copies of higher category regions. It is also im possible to always use the sam e m ethods for identifying regions.
Neither can w e estab lish in advance the acceptable sizes of regions of different categories. This su g g ests th a t economic regions belonging to different categories do not have to differ in size, and it is possible th a t a region of a higher category will cover a sm aller area than a lower category region, which of course is a p a rt of a different higher category region (Rychlowski 1965). Ja m e s con
firms th is th esis claim ing th a t a region may be of any size b ecau se it is more im p o rtan t to esta b lish the criteria for d istinguishing it from the neighbouring areas (Chojnicki & Czyz 1992). It seem s
th a t th is classification can be s u c c e ss fully applied to to u rist regions.
Discussion of the problem of delimiting specific tourist regions remains. The criteria applied depend on the type of tourist region - for formal regions the border is determ ined by the spatial occurrence of a feature or group of features, for nodal regions the boundaries are determ ined by the range of the node’s influence.
In research into economic geography and tourism, adm inistrative units are often used, sometim es jointly with other auxiliary criteria (Golembski ed. 1999). The
disadvantage here is th a t tourist assets of one type often occur in several spatial units. Reference to administrative units when delimiting tourist regions is justified first of all by the fact th at statistical m aterials and development projects are based on adm inistrative divisions.
If we apply natu ral criteria when delimit ing tourist regions, the natural environ m ent is relatively homogenous, and the socio-economic sub-system is totally dis ordered. On the other hand, if we apply the criterion of the adm inistrative division, the n atu ral environm ent becomes artificially fractured (Iwicki 1998).
It seem s th a t th e problem of delimiting a to u rist region co n sists prim arily in the fact th a t it is a whole w ithin geographical and ‘a b s tra c t’ space, w ith the latter
płynne sfery oddziaływania. Do ich wyznaczania może posłużyć teoria zbiorów rozmytych, jednak metoda opracowana na jej podstawie jest bardzo skomplikowana i wymaga wielu żmudnych obli czeń (Ma c k ie w ic z, Ra t a jc z a k 1996). Dodatko
wo, granice mogą ulegać zmianie w czasie, po nieważ region jest tworem przestrzenno-fazowym i jego kształt terytorialny nie jest stały (CHOJNICKI 1996). Dlatego też granice między poszczególny mi regionami powinny być przeprowadzone tam, gdzie wewnętrznie zróżnicowany, ale jednolity funkcjonalnie układ przestrzenno-gospodarczy jest zastąpiony przez układ innego rodzaju (Ry c h- ŁOWSKI 1965). Jak już wcześniej wspomniano, regiony turystyczne stanowią ekonomiczne układy 0 funkcji turystycznej, zatem powyższa argumen tacja jest doskonałą podstawą do określenia ich granic poprzez istnienie zależności i powiązań pomiędzy jednostkami tworzącymi system spo łeczno-ekonomiczny.
5. WNIOSKI
Ujęcie ekonomiczne regionu turystycznego skupia się przede wszystkim na istnieniu systemu organi zacyjnego jednostek zaangażowanych w rozwój tu rystyki działających na zasadzie stałej wymiany między nimi a otoczeniem. Traktowanie regionu turystycznego przede wszystkim jako region eko nomiczny pozwala na spojrzenie na region tury styczny z punktu widzenia odwiedzającego go tu rysty. Zgodnie z tym podejściem wszystkie walory 1 usługi traktowane są jako pakiet składników ma terialnych i niematerialnych, opartych na możliwo ściach spędzania czasu w miejscu docelowym (Mid d l e t o n 1996), a więc jako system powiąza
nych ze sobą elementów. W ten sposób indywidu alne działania poszczególnych podmiotów tury stycznych w regionie, z uwagi na komplementar- ność swych usług i duże rozdrobnienie podmioto we, stają się niewystarczające do efektywnego za spokojenia nawet części potrzeb zgłaszanych przez turystę przyjeżdżającego do regionu. Co więcej, jeśli poziom usług świadczonych przez jeden pod miot nie będzie spełniać oczekiwań turysty, stan ten będzie rzutował na pozostałe podmioty wcho dzące w skład systemu, co oznacza, że konsument będzie go postrzegał w kategoriach niespełnionych oczekiwań.
Tak więc spojrzenie na region turystyczny z ekonomicznego punktu widzenia pozwala na uświadomienie faktu funkcjonowania w ramach
devoid of the objective physical dimensions of socio-economic space. Therefore a tourist region as a type of economic region has unclear boundaries, not rigidly established and regions influence each other. In order to delimit tourist regions we can use aspects of set theory, however, this method is very complicated and requires long and tedious calculations (Mackiewicz & Ra
tajczak 1996). Moreover, boundaries can
undergo changes with time because a region is a spatial u n it set in time and its territorial shape is not perm anent (Ch o j
nicki 1996). Therefore boundaries between
individual regions should ru n where an internally diversified b u t functionally homogenous socio-economic system is replaced by a system of a different kind
(Rychlowski 1965). As m entioned before,
tourist regions are economic systems performing a tourist function. Therefore the argum ents presented above give ideal grounds for establishing regional boundaries based on relations between the units constituting a socio-economic system.
5. CONCLUSIONS
The econom ic approach to a to u rist region focuses m ainly on the existence of an organizational system of u n its involved in the developm ent of tourism , operating th ro u g h c o n sta n t exchange w ith the su rro u n d in g area. Treating a to u rist region as a n economic region allows u s to look a t it from the point of view of a visiting tourist. All the a sse ts an d services are regarded as a set of m aterial and non-m aterial elem ents, b ased on the possibilities of spending leisure tim e a t the place of destin atio n (Middleton 1996), i.e.
as a system of interlinked elem ents. This way specific econom ic activity in the region, due to the com plem entary ch aracter of scatte red services, is n ot sufficient to even partly m eet the needs of a visiting tourist. W hat is more, if th e s ta n d a rd of one service does n ot come u p to the to u rist’s expectations, o th ers in the system will
większego, obiektywnie istniejącego systemu i za leżność działania od innych jeg o elementów przez osoby zarządzające podmiotami turystycznymi. Ka żdy z nich posiada i kontroluje zasoby takie, jak ka pitał, wiedza, doświadczenie działania, uprawnienia administracyjne i inne, ale w pojedynkę nie jest w stanie dysponować wszystkimi czynnikami po trzebnymi do osiągnięcia swoich celów lub do efek tywnego planowania przyszłej działalności w relacji do zewnętrznych uwarunkowań rozwojowych (Br a m w e l l, Lane- 2000). To sprawia, że powodze nie realizacji wyznaczonych celów zależy w więk szym stopniu od partnerskiego współdziałania niż od indywidualnych działań podmiotów. Zatem ba dania nad efektyw nością zaspokojenia potrzeb tury stów i poziomem jakości usług turystycznych w re gionie powinny obejm ow ać analizę relacji partner skich i zintegrowanych działań podmiotów na rzecz istotnych kwestii dla rozwoju turystyki.
G łównym niebezpieczeństw em podejścia eko nom icznego w rozw ażaniach na tem at regionu turystycznego je st odsunięcie na dalszy plan w a lorów naturalnych będących czynnikam i determ i nującymi jeg o w yodrębnienie i istnienie. Istotne jest, aby uw zględnienie cech ekonom icznych nie oznaczało odrzucenia kryteriów krajobrazow ych. Jest to m ożliw e poprzez w yróżnienie walorów turystycznych jak o jednego z rodzajów elem en tów system u turystyki, pozostającego w określo nych relacjach z pozostałym i elem entam i. Oznacza to, że efektyw ne zaspokojenie potrzeb turystów powinno uw zględniać ochronę środow iska natural nego przed negatywnymi następstw am i tej działal ności.
6 . ZAKOŃCZENIE
Konstrukcja logiczna prow adząca do klasyfikacji regionu turystycznego jak o rodzaju regionu eko nom icznego opiera się na analogii do podziału przestrzeni. Przedm iotem rozw ażań s ą przede wszystkim zachodzące w przestrzeni procesy natu ry ekonom icznej. D ocelow y region je st więc przede wszystkim częścią przestrzeni społeczno- -ekonomicznej (a także przestrzeni geograficznej), który m ożna w yodrębnić ze względu na jeg o w e wnętrzne struktury i nazw ać regionem ekonom icz nym o charakterze turystycznym . Zgodnie z w cze śniejszymi rozw ażaniam i je st to region turystycz ny. Podstaw ą kształtow ania określonej struktury zależności ekonom icznych w regionach
turystycz-be perceived in a sim ilar way which m eans th a t th e co n su m e r will see it in term s of unfulfilled expectations.
So the econom ic approach to a to u rist region m akes it obvious th a t it func tions w ithin a larger objectively exist ing system , w here people providing to u rist services depend on its multiple elem ents. These people control resources su ch a s capital, knowledge, experience, adm inistrative rights, etc., b u t never all of them a t the sam e time to achieve their goals or to effectively plan future developm ent (Bramwell & Lane 2000).
Therefore, th eir su c c e ss largely depends on cooperation. R esearch into the effectiveness of m eeting to u rists’ needs and the sta n d a rd of to u rist services in a region should b ean analysis of p artn ersh ip an d the integration of service providers’ activities.
The m ain d an g er of the economic approach to a to u rist region is the disregard of th e n a tu ra l assets, the factors determ ining its boundaries and existence. It is im p o rtan t th a t considera tion of econom ic asp ects does not m ean rejecting lan d scap e criteria. This is possible if to u rist a sse ts are listed as one of th e elem ents of the tourist system and rem aining in a specific relation w ith the rem aining elem ents. This m eans th a t th e policy of m eet ing to u rists ’ needs should include protection of th e n a tu ra l environ m en t a g ain st its negative effects.
6. FINAL REMARKS
The logic leading to th e classification of a to u rist region as a kind of economic re gion is b ased on a n analogy to the divi sion of space. The object of discussion is above all econom ic p rocesses taking p la ce in space. A to u rist region is then pri marily a p a rt of socio-economic space, as well as geographical space, which can be identified due to its s tru c tu re and called a n economic region of to u rist character. In accordance w ith th e previous d isc u s sion, th is is a to u rist region. The basis for shaping p artic u lar economic relations in
nych są naturalne walory turystyczne, których wpływ na wyodrębnienie poszczególnych regionów ma charakter pierwotny.
BIBLIOGRAFIA
Br a m w e l l B „ La n k B . ( e d s .) , 2 0 0 0 , Tourism Collaboration and Partnerships, Channel View Publication, Clevedon, B u f f a lo , Toronto, Sydney.
BRONSZTEJN S., 1995, Ekonomika regionalna, Wyd. Uniwer sytetu Wrocławskiego, Wroclaw.
Ch o j n i c k i Z ., Cz y ż T ., 1992, Region - regionalizacja - rgio-
nalizm, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”,
t. 54. z. 2.
Ch o j n i c k i Z ., 1 9 9 6 , Region w ujęciu geografieuw -system o- wym, | w : | T . Cz y ż ( r e d . ) . Podstawy regionalizacji geo graficznej, Bogucki W ydawnictwo Naukowe, Poznań. Do m a ń s k i R ., 2 0 0 0 , Zasady geografii społeczno-ekonom icz
nej, PWN, Warszawa, Poznań.
Dz i e w o ń s k i K., 1967, Teoria regionu ekonomicznego, „Prze gląd Geograficzny” , t. 39, z. I .
GOLEMBSKI G . (red.), 2 0 0 2 , Kompendium wiedzy o turystyce,
PWN. Warszawa, Poznań.
Go l e m u s k i G . (red.), 1999, Regionalne aspekty rozwoju tury
styki, PWN, Warszawa, Poznań.
IWICK! S„ 1998, Turystyka w zrównoważonym rozwoju obsza
rów pojeziernych. W ydawnictwa Uczelniane Akademii
Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz.
Ko w a l c z y kT., 2000, Geografia turyzmu, PWN. Warszawa.
to u rist regions is the n a tu ra l to u rist a s sets w hich have a prim ary influence on the identification of individual regions.
BIBLIOGRAPHY
KRUCZEK Z „ S a c h a S „ 1 9 9 4 , Geografia atrakcji turystycz nych Polski, Oficyna W ydawnicza „Ostoja”, Kraków. Li s z e w s k i S ,, 1 9 9 5 , Przestrzeń turystyczna. „Turyzm”, t. 5 ,
z. 2.
Li s z e w s k i S ., Ba c z w a r o w M ., 1 9 9 8 , Istota i właściwości przestrzeni rekreacyjno-turystycznej, „Turyzm”, t. 8,
z. 1.
MaĆKIEWICZ A „ Ra t a j c z a k W ., 1 9 9 6 , Wyznaczanie rozmy tych granic regionalnych, [w:] T. CZY Ż (red.). Podstawy
regionalizacji geograficznej, Bogucki Wydawnictwo Na
ukowe. Poznań.
Ma l i s z B „ 1 9 8 4 , Podstawy gospodarki i polityki przestrzen nej, Ossolineum. Wyd. PAN, Wrocław.
M lD DLETO N V. T. C „ 1 9 9 6 , Marketing iv turystyce, Polska
Agencja Promocji Turystyki, Warszawa.
Ry c h l o w s k i B ., 1 9 6 5 , Typy i rodzaje regionalizacji ekono micznej, „Przegląd G eograficzny”, t. 3 7 , z. 1.
RYCHLOW SKI B ., 1 9 6 7 , Struktura regionu ekonomicznego,
„Przegląd Geograficzny” , t. 3 9 , z. 1.
Wa r s z y ń s k a J „ Ja c k o w s k i A ., 1 9 7 8 , Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa.
W RÓ BEL A ., 1 9 6 7 , Pojęcie regionu a metoda regionalna,
