A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUI S T I C A 26, 1992
Sławo m i r a Tomaszewska
STRUKTURA RZECZOWNIKOWYCH DERYWATÓW PARADYGMATYCZNYCH POCHODNYCH OD WYRAŻEŃ PRZYIMKOWYCH
Rzeczowniki od wyrażeń przyimkowych tworzy sią w polszczyźnie w dwojaki sposób: przez sufiksacją bądź paradygmatyzacją. Dery waty sufiksalne, takie jak np. : b e z m ó z g o w i e c , bezrękawnik, n a g o l e n nik, podgłówek, podkurek, podniebienie, podobiadek, podomka, przyłbica, przy- imek, zaduszki, zamordyzm, zaskórniak itp. mają wyrazistą strukturą, a przykłady formantów, które je tworzą, znaleźć można w podręczni kach. Inaczej jest z derywatami paradygmatycznymi. Ten sposób tworzenia nowych wyrazów ma już wprawdzie w polszczyźnie dość bogatą literaturą1 , ale nie wszystkie problemy wyjaśnione są w niej do końca. Brak jest na przykład m. in. dokładnego opisu spo sobów przechodzenia wyrażeń syntaktycznych do klasy rzeczowników. Wiadomo tylko, że powstałe w ten sposób wyrazy przybierają para dygmat mąski, żeński bądź nijaki i że nie zawsze wzorzec odmiany derywatu jest taki sam, jak paradygmat rzeczownika wchodzącego w skład wyrażenia przyimkowego2 . Przypatrzmy sią zatem bliżej temu
Por. R. L a s k o w s k i , H. W r ó b e l , Uż y c i e paradygmatu w funkcji formantu słowotwórczego we współczesnej polszczyźnie, "Język Polski" 1964, t. XLIV, s. 214-220: В. K r e j a, Słowotwórcza ro l a fleksji we współ c z e snym języku polskim, "Studia Śląskie" 1974, Seria no w a t. XXVI, s. 193-205; Z. K u r z o w a , Derywacja fleksyjna czyli p a r a d ygmatyczna w języku p o l skim i próba objaśnienia jej genezy, "Zeszyty Naukowe UJ" 1974, Prace Językoznawcze z. 42, s. 93-103; J. C h l u d z i ń s k a , O formacjach typu podpunkt, za- pazucha. Na marginesie książki M. Karasia "Nazwy miejs c o w e typu Zalas, Pod- góra w ję z y k u p o l skim i innych j ęzykach s ł o w i a ń s k i c h " , Kra k ó w 1955, "Poradnik
Językowy" 1956, z. 3, s. 90-101; K. W a s z a k ó w a , Słowotwórstwo r z e czown i k ó w z formantami paradygmatycznymi we wspó ł c z e s n y m języku polskim, " P o lonica" 1983, IX. s. 5-28.
2
Por. Gramatyka w s p ółczesnego języka polskiego. M o r f o l o g i a , W a rszawa 1984, s. 313.
zjawisku odwołując sią do przykładów apelatywów funkcjonujących w polszczyźnie ogólnej i w gwarach, a odnotowanych przez ważniej sze słowniki3 .
Obserwacja złoża apelatywnego pozwala na stwierdzenie, iż rzeczowniki odwyrażeniowe najczęściej tworzy sią od podstaw skła dających sią z przyimka i rzeczownika, rzadko - przyimka i innej imiennej cząści mowy, tj . przymiotnika bądź zaimka. Derywaty wy stępują w trzech rodzajach gramatycznych, powstają zaś w wyniku kilku różnych zabiegów. Na trzy z nich zwraca uwagą w jednym ze swych artykułów Z. Kurzowa4 . Nie wyczerpuje to jednak całości za gadnienia, co nie dziwi w zestawieniu z faktem, iż autorka po sługiwała sią materiałem apelatywnym z jednym tylko przedrostkiem
(bez-). Analiza większej i bardziej urozmaiconej grupy leksykal nej pozwala na obserwacją z bogatszymi wnioskami.
Pierwszy etap derywacji przebiega jednakowo we wszystkich gru pach derywatów, którym poświęcony jest artykuł. Polega on na przekształceniu wyrażenia przyimkowego w rzeczownik, w którym przyimek z podstawy słowotwórczej pełni funkcję prefiksu. Następ ne etapy derywacji są już zróżnicowane w zależności od składu wyrażenia podstawowego i uzyskanych rezultatów odmiennych opera cji słowotwórczych. Dalsze rozważania będą więc poświęcone sto sunkom, jakie zachodzą pomiędzy imienną częścią podstawy słowo twórczej a derywatem. Wyróżnić tu można dwa zasadnicze rodzaje derywatów paradygmatycznych, w których derywacja polega na:
A. zmianie paradygmatu derywatu w stosunku do paradygmatu imiennej części wyrażenia przyimkowego, co przejawia się:
I. zmianą paradygmatu wraz z przeniesieniem wyrazu z jednej cząści mowy do innej,
II. zmianą paradygmatu w obrąbie tej samej cząści mowy;
B. pozostawieniu derywatu w tej samej deklinacji i podtypie deklinacyjnym z jednoczesną utratą rekcji przyimka w derywacie.
Derywaty grupy A.I. powstają w wyniku:
1 . zmiany paradygmatu przymiotnikowego na rzeczownikowy, przy
3
Z bogatego mater i a ł u gwarowego, zawartego w kartotece Słownika gwar p o l
skich PAN skorzystano za pośred n i c t w e m monografii J. S y m o n i-S u ł к o- w s к i e j, Formacje r z e c zownikowe utworzone od w y r ażeń przyimkowych, W r o cław 1987.
4
czym derywat należy do deklinacji nijakiej z -'e w mian. lp. (1)5 :
przednowie 'czas przed nowymi zbiorami, przednówek' SXVI, L nieuż., SWil, SW rzad., KSGP Kasz.,
2 . zmiany paradygmatu zaimkowego na rzeczownikowy, przy czym derywat należy do:
a) deklinacji nijakiej z -'e w mian. lp. (1 ): p r z e dsobie
górn. rozszerzenie przodka chodnika na prawo i lewo, na szerokość chodnikową w każdą stroną' SW;
b) deklinacji męskiej z -ф w mian. lp. (1 ): po d s e b zanie czyszczenie się własnym kałem' KSGP Kasz. daw.;
c) kategorii plurale tantum (1 ): przedsoby to, co jest przed sobą, z przodu; biust, gors' SW, KSGP Mazow., Parcz., Kuj.®
Niewielka liczba przykładów świadczy o tym, że jest to dość rzadki sposób tworzenia formacji, stanowiący zaledwie 0 ,2% wszy stkich przeanalizowanych derywatów odwyrażeniowych. Tak więc gros formacji powstaje od wyrażeń syntaktycznych z rzeczownikiem w podstawie, a zatem derywacja zachodzi w obrębie tej samej części mowy.
Derywaty grupy A.II. powstają w wyniku:
1 . przesunięcia z paradygmatu jednego rodzaju do paradygmatu innego rodzaju:
a) z paradygmatu deklinacji żeńskiej do paradygmatu deklina cji nijakiej z -'a w mian. lp. (212): bezdroże, b e zgranicze 'prze strzeń bez granic, o niewidocznych, niewiadomych granicach' SW, SJP rzad., bezmi e r z e bezmiar; przestrzeń niezmierzona, nieogra niczona L, SWil, SW rzad., bezrobocie, bezrybie, dorzecze, międzybelcze
bud. 'miejsce między belkami' SW, m iędzydroże miejsce między dro gami' SStp, SXVI, SWil, SW, m iędzygórze 'miejsce między górami' SStp, SXVI, L, SWil, SW, SJP, m i ę d z y łopatcze anat. miejsce między łopatkami SXVI, L, SWil, SW, międzywojnie, nadscenie teatr. SJP,
p o d z i e m i e , pogórze, p o g r a n i c z e , p o p i e r s i e , p o r z e c z e , p o w o j n i e , przedwiośnie, przedszkole, zastodole itd.,
b) z paradygmatu deklinacji męskiej do paradygmatu deklinacji
C yfry w n a wiasie oznaczają liczbę zanotowanych przykładów.
Struktura osobliwa z uwagi na to, że zaimek zwrotny nie bywa używany w liczbie mnogiej. Por. J. S y m o n i-S u ł k o w s k a , op. cit., s. 130.
nijakiej z - 'a w mian. lp. (245): bezbrzeże 'przestrzeń nie ma jąca brzegów, granic' SWil, SW, SJP, bezchlebie 'brak chleba, głód' SW, SJP rzad., bezdasze 'brak dachu nad głową' SW rzad., bezgruncie
'miejsce, gdzie na ma gruntu, grząskie bagno' L, SWil, SW, SJP daw. , bezguście, beztalencie, b e z w i e t r z e, międzytorze, nadbrzusze, nadkar- cze, nadogonie, nadole, nadproże, p o o b i e d z i e , poddasze, podzamcze, przyzębie, ubocze, zabi^że 'miejsce za blągiem, sąsiek' KSGP Wkp., zabłoćie
'miejsce za błotem L, SW, zabrodzie, z a d w o r z e , zamostcze, zapłocie, zbocze (é Z boku) itd.
Powstawaniu wyrazów zaliczanych do grup a) i b) obligatoryj nie towarzyszy alternacja morfonologiczna w podstawie słowotwór czej. Taki sposób tworzenia formacji od wyrażeń przyimkowych jest
7
bardzo stary i sięga epoki prasłowiańskiej . Dodać tu jednak na leży, iż historycznie rzecz biorąc, powstałe w ten sposób derywaty mają formant sufiksalny *-bje, którego funkcję współcześnie pełni końcówka -'e, a nowe wyrazy - na wzór tych istniejących od dawna - tworzy się dziś seryjnie poprzez paradygmatyzację, a więc bez udziału morfemu afiksalnego;
c) z paradygmatu deklinacji żeńskiej do paradygmatu deklinacji męskiej z -0 w mian. lp. (51): be z j a w 'bez jawy' SWil, bezłusk
zool. 'ryba koścista z rzędu skrzelowatych, bezpłetwych' SWil,
bezmiar 'przestrzeń niezmierzona, bezkres' L, SWil, SW, SJP, bez- skór zool. 'ryba koścista z rzędu szczupakowatych' SWil, SW, bez- zim 'to, co jest bez zimy; jesień' KSGP Opol., k u z i m 'urodzony przed zimą' SW, KSGP gw. nad Rabą, nadmiar, nas z o p 4 strych nad szopą' KSGP Kasz. nieuż., podk ł o d bartn. 'drzewo pod kłodę, które bartnik wybierze na barć' SWil, SW, podszczęk 'to, co jest pod szczęką; część kantara' KSGP Kurp., p o d z i m 4 późna jesień' KSGP Śl., pościan 'to, co jest po ścianie; cień sylwetki człowieka lub przedmiotu' SW, KSGP Maz., Mazow., Ostroł., Suwał., Lit., po-
z i m 1) 'przedwiośnie' KSGP Lubel., 2) 'wiosna' KSGP Kasz., Brod., Śl., prz y s k a ł 'góra otaczająca złoże ciała kopalnego" SW, pr z y z i e m
'parter' SW, ustrzech 1) 'okap' SW, KSGP Kasz., 2) 'poddasze' KSGP Kasz., 3) przen. 'dom, mieszkanie' KSGP Kasz. itp.,
Por. F. S ł a w s k i , Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego, [w:]
d) z paradygmatu deklinacji nijakiej do paradygmatu deklinacji męskiej z w mian. lp. (14): n aciast zaczyn na ciasto chle bowe używany zamiast drożdży' L, SWil, SW daw., p o d p o łudzień dru gie śniadanie' KSGP Podl., Złot., posłoń ' to, co jest po słoniu; strona słoneczna' SW, KSGP Zaol., p r z y c z ó i 1) archit. 'szczyt, najczęściej trójkątny, stanowiący zwieńczenie budynku'SJP, 2) bud. 'końcowa podpora mostu lub wiaduktu, na której opiera się górna konstrukcja mostu' SJP, zapoi 1) 'przedział w stodole lub w spichrzu, gdzie się składa zżęte zboże, słomę, siano; sąsiek KSGP Gar., Łuk., Lubel., Młp. środk., Kresy, 2) 'przegroda oddzie lająca sąsiek od klepiska' KSGP Maz. itd.,
e) z paradygmatu deklinacji męskiej do paradygmatu deklinacji żeńskiej ;
- samogłoskowej (12): odwieczerza 'podwieczorek' KSGP Parcz., Kai., odwieczora 'popołudnie' KSGP Ciesz., N. Sącz, Miel., poboka ' t o , co jest po boku' SXVI, SWil, SW daw., p o brzeża ' pas ziemi rozciągający się wzdłuż brzegu morza, rzeki; wybrzeże' L nieuż., SWil, SW daw., podogonia 'pas w uprzęży leżący pod ogonem" KSGP Kasz., podstola ' szuflada SW, p r zykopycia ' skarpetka KSGP Olsz.,
zatyła 'przedni lub tylny szczyt wozu' KSGP Lubel. itd.,
- spółgłoskowej (1 1 ): b ezbrzeż 'przestrzeń nie mająca brzegów, granic' L, SW, SJP rzad., bezseń 'brak snu; bezsenność' SW, nad- b rzeż nadbrzeże SW, o d w i eczerz 1) 'popołudnie SXVI, L, SWil, SW daw. SJP przest., poet, i g w., KSGP Młp., Lubel., Kai., Mazow., Ostr., 2) 'podwieczorek, rzadziej posiłek wieczorny' SJP rzad., KSGP Mazow., pobocz 'miejsce z boku czego' L, SWil, SW daw., SJP, 2. 'przegroda w stajni dla jednego konia' L, SW, SJP, 3. często w lm. 'wodze, cugle do pętania konia' L, SWil, SW, podwieczerz
1) 'podwieczór, przed wieczorem' SW, SJP daw., tylko w wyrażeniu:
na podwieczerz, KSGP N. Targ, Żyw., Lubel., 2) 'podwieczorek' KSGP Kros., Gor., Żyw., p r z edvieczerz 'pora przed nadejściem wieczoru' SJP, u bocz 1) 'miejsce położone na boku, na stronie' L, SWil, SW, SJP daw. dziś reg., 2) 'pochyły teren, zbocze góry' SWil, SW, SJP KSGP Podh., 3) bok góry pokryty zielenią' SW, KSGP Zak., 4) 'miejsce na pochyłości góry, gdzie wycięto las' SW, KSGP Podh., 5) 'grunt pochyły w jedną stronę' SW, KSGP Podh., 6 ) 'miejsce nie dostępne w górach' SW, KSGP Boch., z a l e ś 'miejsce za lasem' SW,
zbocz 'zbocze' SJP daw. itp..
* 1
f c >
f) z paradygmatu deklinacji nijakiej do paradygmatu deklinacji żeńskiej :
- samogłoskowej (6 ): bezdnia 'to, co nie ma dna' SW i SJP też
bezdna rzad., poet., bezednia jw. SJP, KSGP bezedna Hrub. , bezo- dnia Ukr., naciasta 'zaczyn na ciasto chlebowe używany zamiast drożdży' L, SWil, SW daw., p odniebia 'klimat, stan powietrza' SWil, zapola 1) 'miejsce za polem' KSGP Kasz., 2) część stodoły lub spichrza; sąsiek' KSGP Biała Podl., 3) okolica bezleśna' KSGP Suwał, itp.,
- spółgłoskowej (4): b e z d e ń 'to, co nie ma ana; 'otchłań, głębia' SWil, SW, SJP indyw., SStp bezden, po d d e ń 'słoma kładziona na dno, podściółka' KSGP Chełm., p rzezdeń 'to, co nie ma dna' SW daw., SStp przezden, zapol 'przedział w stodole iub spichrzu; są siek' KSGP Kasz.
Derywaty żeńskie spółgłoskowe kończą się z reguły, jak i in ne wyrazy tej klasy, na spółgłoskę miękką bądź funkcjonalnie miękką. Ich powstawaniu towarzyszy więc obligatoryjna alternacja morfonologiczna, podobnie jak tworzeniu derywatów rodzaju nija kiego z końcówką -'e.
2. Derywaty grupy A.II. powstają także w wyniku przeniesie nia do innego podtypu deklinacyjnego w obrębie tej samej odmiany
(np. z podtypu samogłoskowego do spółgłoskowego lub z twardego do miękkiego):
a) w rodzaju męskim (11): nalęcz 'pas w uprzęży leżący na karku' KSGP Grój., pobocz 1) 'miejsce z boku czego' L, SWil, SW, SJP daw., 2) 'przegroda w stajni dla jednego konia' SW, SJP, 3) często w lm. wodze, cugle do pętania konia' L, SWil, SW, podlaś
1) 'miejsce, okolica pod lasem' SW, 2) 'Podlasie' SW, podstol 'szu flada' KSGP Śl., podwórz 'podwórze' SW, KSGP Międzych., Kasz., Suwał., Podl., Lubel., Podole, przedwieczerz SJP poet., p o l e ś 1)
ziemia, kraj leżące pod wielkimi lasami', 2 ) 'brzegi, krańce la sów', 3) 'miejsce po wyciętym lesie, polesie' SW, ubocz 'miejsce położone na boku, na stronie' KSGP okolice Rabki, zabląż "to, co jest za blągiem; sąsiek' KSGP WKP. itp.,
b) w rodzaju żeńskim (10 ): bezdróż 'czas, w którym drogi są nie do przebycia SW bezdroż, SJP daw. , międzyrzecza ' obszar po łożony między rzekami' L, SW daw., nazęcz 'pewna ilość, liczba czego; tyle, ile się da unieść na ręku, wiązka' SW, SJP, KSGP
Malb., Wkp., Śl., Podl., odosa 'pas rzemienny albo tyczka idąca od końca osi do początku hołobli' L, SWil, SW, poręcz, poręcza
( é po ręce) 'oparcie krzesła, fotela' SW, p o w ó d ź po wodzie)
p r zyodwieczerz ' czas przed wieczorem' SW, KSGP Lub., ustroń 1) 'miejsce na uboczu; zacisze' SWil, SW, SJP przest. dziś rzad. poet., KSGP Śl., 2) 'miejsce boczne w stosunku do czego; bok, strona' SJP,
c) w rodzaju nijakim (77): bezdnie 'to, co nie ma dna SXVI, L, SWil, SW, be z drzewie brak drzew, teren nie zarośnięty drze wami SW, SJP, bezprawie, m i ę dzypiętrze miejsce między jednym a drugim piętrem L, SWil, SW, m i ę d z yżebrze anat. przestrzeń mię dzy dwoma żebrami SW, SJP, n a d kopycie wet. krążek u góry kopy ta końskiego SXVI, L, SWil, SW, n a doknie bud. fragment ściany nad oknem SWil, SW, SJP, nadrzewie ' miejsce na drzewach wśród koron i gałęzi' SW, KSGP Mazow., p o ddenie ' słoma dawana pod sno py stogu lub w stodole' SW, KSGP Maz., Podl., Lubel., podgardle
1) "przednia część szyi pod gardłem' SXVI, SWil, SW rzad., SJP, KSGP Maz., Podl., Kiel., Wiel., Wolsz., Niemodl., Ciesz., 2) lek. 'nabrzmiałość pod gardłem' SWil, SW, KSGP Tez., 3) rzeź. tłuste mięso z dolnej części szyi wołu, świni' SWil, SW, KSGP Kon., Mazow., Sieradz., Tarn., Ryb., Niemodl., Zaol., Orawa, Rzesz, (i jeszcze 7 innych znaczeń), pojutrze, p o l ecie 1) pora przej ściowa między latem a jesienią L, SW, SJP, 2) urodzaj SW, SJP, KSGP gw. nad Sanem, pr z e d eżniwie 'czas przed żniwami' KSGP Kasz., pr z edlecie 'koniec wiosny' SStp, SXVI, L, SWil, SW, p r z e d mieście, przedpiekle, prz e z e d n i e 'C O Ś , C O jest bez dna SXVI, z a b a g- nie 'miejsce za bagnem' KSGP Siedl., zabłocie L, SW, zaoknie
'miejsce za oknem' SW, KSGP Krak. itp.
3. Derywacja w obrębie tej samej części mowy, tj . rzeczownika
może polegać także na zmianie liczby. Dotyczy to sytuacji, w
której wyraz podstawowy należy do kategorii rzeczowników występu jących tylko w liczbie mnogiej, derywat zaś jest w liczbie poje dynczej i odmienia się według paradygmatu:
a) rodzaju męskiego (3): bezkosmek bot. 'roślina z rodziny
bezkosmkowatych' SWil, SW, SJP, bezskrzel zool. 'ryba z rzędu
bezskrzelnych' SWil, SW, p odniebios 'powietrze, przestworza' SStp;
b) rodzaju nijakiego (16): b ezludzie brak ludzi; miejsce bez ludne SW, SJP, KSGP Biała Podl., m i ę d z ydrzwie SWil, SW nadedrzwie
L, SWil, SW, odludzie SW, SJP, KSGP Biała Podl., Tarn., Kros., CieSZ., Kram. , podniebienie SWil prowinc., SW gw., przedg o d z i e SW, KSGP Kasz., Ostroł., Gar., Puł., Biłg., Zak., przedp l e c z e zool. SW rzad., SJP, przedświątcze 'czas przed Zielonymi Świątkami' SW, KSGP Ostroł., p rzedz a p u ś c i e SW, KSGP Wkp., Mazow., Suwał., uwrocie
1) miejsce za wrotami we wsi, od pola' SW, KSGP Krak., 2) 'miej sce przed wrotami, w zagrodzie" SW, KSGP Tarnob., zaplecze D'miej- sce za plecami, na tyłach czego' L, SWil, SW, SJP, 2) zool.'płyt ka grzbietowa tułowia owadów SW, SJP itp.
Do grupy B. należą derywaty typu bezsens, zagranica, p r z e d p o ł u d nie, które powstały w wyniku innych operacji słowotwórczych niż dotychczas prezentowane. Derywacja polega tu - jak to określa Z. Kurzowa - "na specyficznym zabieou wprowadzenia w mianowniku licz by pojedynczej afleksyjności podstawowego rzeczownika na skutek utraty w derywacie zdolności rekcji przez przyimek z podstawy
O
słowotwórczej" . W rezultacie otrzymujemy więc jakby zrost przy imka z mianownikową formą rzeczownika. J. Chludzińska dopatruje sią w takich formacjach podobieństwa z budową compositów typu
w o z i w o d a, w których formantem jest nieodmienność drugiego członu, 9
czyli brak rządu czasownika . Można także po prostu przyjąć, że formacje typu bezsens, zagranica powstały drogą perintegracji flek- syjno-składniowej jako wtórnie urobione formy mianownikowe w stosunku do wyrażeń bez sensu, za granicą^ ® .
1. Zabiegowi takiemu podlegać mogą rzeczowniki wszystkich ro dzajów liczby pojedynczej, więc w efekcie powstają derywaty:
a) męskie (218): bezdech, bezkres, bezład, bezsens, bezwstyd, mip-
dzyakt 1) 'przerwa między aktami sztuki' SW teatr., SJP przestarz., 2) 'krótka dodatkowa scena między aktami sztuki' SJP, m i ę d z ypokład
(mors.), nadbruk indyw. 'wzniesienie na bruku' SJP, poplon, pod- pokład, przedświt, przedzmrok, przy b o k 1 } bocana część domu, skrzy dło SXVI, L, SW daw., SJP, 2) 'przybudówka do stajni lub stodo ły' KSGP Dęb., przy kiel Ich (bot.), pr z yrów indyw. miejsce przy
g
Por. Z. K u r z o w a , op. cit., s. 98. 9
Por. J. C h l u d z i ń s k a , op. cit., s. 93.
Proces powstawania nowych m ianowników na skutek przesunięcia się granicy morfologicznej szczególnie łatwo m ożna zaobserwować na przykładzie zza granicy ä 2 zagranicy à za g r a n i c a .
rowie' SJP, zaJas 'miejsce za lasem' KSGP Sand., zarynek 'plac za rynkiem' L, SW. SJP daw. itd.;
b) Żeńskie (123): beznadzieja, beztroska, bezwola, nazima ' późna jesień L, SW, nadstppka (Żegl.), podgóra, podkora część mózgu obejmująca skupiska substancji szarej, leżące pod korą mózgową' SJP, p o d łata ' to, co jest pod łatą; okucie płozy' KSGP Opat., Kros., San., podna l e p a 'otwór pod nalepą' KSGP Ciesz., przytar- czyca (anat.), zagranica, zapazucha itd.;
C) nijakie (81): bezczucle, bezdno, d o p o ł u d n i e , międzymorze, pomorze, popołudnie, podwzgórze, przedpokwitanie, przedpołudnie, przedramię, przymorze, z a m orze itd.
Jak wynika z przykładów, w tej grupie apelatywów nie docho dzi do żadnych zmian podstawowego rzeczownika, derywat bowiem pozostaje w tej samej deklinacji i podtypie deklinacyjnym, co wy raz podstawowy. Słowotwórczym wykładnikiem derywacji jest więc nieodmienność rzeczownika, jego mianownikowa forma. Oczywiście pa miętać należy, że uwaga ta dotyczy tylko drugiej części dery wacji. Pierwsza, przypomnijmy, polega na przekształceniu wyra żenia przyimkowego w rzeczownik, który zaczyna funkcjonować w sy stemie językowym według reguł obowiązujących wszystkie imiona.
2. Do omawianej grupy zaliczyć też trzeba derywaty, które wy stępują tylko w liczbie mnogiej. Ponieważ podstawowy rzeczownik cechowała także liczba mnoga, to operacja słowotwórcza, w rezul tacie której powstała formacja, polega tu również na unieruchomie niu fleksyjnym w mianowniku, ale tym razem liczby mnogiej. Przy kłady (24): m iędzynogi anat. SW, międzyściany 'przesmyk między ścianami' KSGP Podh., nadnerki anat. L, ode łby 'odpadki włókna z górnej połowy konopii' KSGP Mazow., odgłówki 'odpadki włókna pozo stałe z pierwszego czesania lnu od strony główek' KSGP Podl.,
p o d b r w i e 'powieki' KSGP Mrąg., podkolany 'pończochy bez stopy' KSGP Ostr., Rzesz., p o ł okty 'pas tkaniny przyczepiony jako ozdoba do rękawa (u łokcia lub ramienia) SStp, ponogi 'pedały w war sztacie tkackim' KSGP Mrąg., poświęta 'czas poświąteczny' SW,
p r zedeżniwy KSGP Złot., p r z edświty SW, p rzynerki anat. L, SW,
zachlewy KSGP Kasz. daw., zaogrody KSGP Kasz., zbrzegi kawa łek płótna z frędzlami, który przedłuża osnowę' KSGP Giż. itp.
3. To samo zjawisko obserwujemy w grupie rzeczowników zali czanych do kategorii plurale tantum (9): p owak a c j e SJP pot.,
prze-dechrzciny 'poczęstunek przed chrzcinami' SW, przedgody SW, KSGP Ostroł., Wągr., Siedl., Zam., Hrub., Wiel., Pozn., N. Targ, przed-
świątki 'czas miądzy Wniebowstąpieniem a Zielonymi Świątkami" KSGP Kasz., przedzapusty KSGP Wkp., przydrzwia SW, SJP indyw.
W formacjach występujących tylko w liczbie mnogiej derywacja niekiedy sygnalizowana jest dodatkowo odmienną końcówką mianow nika, np. : kolana - p o d k o l a n y , łokcie - p o ł o k t y , żniwa - przedeżniwy itp.
Omówione wyżej różne rodzaje derywatów tworzy sią na ogół w sposób regularny. Niekiedy ich powstawaniu towarzyszy obligato ryjna alternacja morfonologiczna, o czym była już mowa wcześniej. W kilku przykładach można zauważyć także pewne różnice w składzie morfemowym wyrazu podstawowego i derywatu. Są one wynikiem dez integracji podstawy, np.: p o c i o t 11 'wuj; mąż, krewny ciotki" SStp, L, SWil, SW żart., SJP przestarz., KSGP Pozn., Kuj., Mazow., Łuk., dopołud 'dopołudnie' KSGP Siedl., dopołuj ' jw. ' KSGP Lim.,
d o p o ł u ń jw. KSGP Przew., pod ż o ł ą d 1. podbrzusze", 2. popręg KSGP Kasz., nadpęcie wet. ' część kończyny powyżej pąciny u koni i bydła SWil, SW, SJP. Jak wynika z ilości podanych przykładów, zjawisko jest dość rzadkie, ponieważ znakomita większość derywatów tworzona jest w sposób regularny.
Na zakończenie trzeba by uczynić jeszcze jedną uwagę ogólną. Uważny czytelnik dostrzegł z pewnością, że niektóre wyrazy powta rzają się wielekroć w nie zmienionej postaci w różnych grupach derywatów, bądź w formie nieco odmiennej z końcówką dostosowaną do odpowiedniego rodzaju gramatycznego, ale z tym samym znacze niem. W tekście nie sygnalizowano za każdym razem wszystkich możliwych oboczności derywatów, by nie zakłócać toku wywodu. W tym jednak miejscu generalnie trzeba stwierdzić, że wiele dery watów występuje w dwóch, trzech, a czasem nawet pięciu posta ciach. Alternują z sobą nie tylko derywaty paradygmatyczne róż nych rodzajów, ale także paradygmatyczne z suf.iksalnymi. Oto kil kanaście wybranych przykładów:
bezdnie n. Il b ezdno n. || b e z d e ń Ż. (| b e z d n i a , bezdna Ż. ,
b e z m ierze n. || b e z miar m. || bezmiara Ż.,
naciasta Ż. || naciast m. || naciasto n. || naciastek m..
nadbr z e ż e n. || nad b r z e g Ш. || nadbrzeż Ż. ,
odwie c z ó r m. || odwieczerz Ż. || odwieczerza Ż. || odwieczora Ż. ,
pobocze П. II pobocz Ш. i Ż.,
pod c e p i e П • || po d c e p m . || po dcepek Itl. ,
pod d e n i e П. || pod d e n e k Itl. || po ddenka Ż . ,
podw i e c z e r z e П • || pod w i e c z ó r Itl. || p o d w i eczorek Ш . ,
p o r ęcze П . II poręcz Ш . i Ż . || poręcza Ż . ,
p r z e d piersie n. || przedpi e r s i e n i e n. || p r z e d p i e r s i e ń m . ,
przedwie c z e r z e П. || p r z e d w i e c z e r z Ш. i Ż.,
pr z y czoło П. II p r z y c z ó ł m . II prz y c z ó ł e k Ш . ,
ustrzecha Ż. || ustrzech m.,
zanadrze П. || zanadra Ż . || zanadro П . || za n a d r y lm.
z apiece n. || zapiecek m . || z a piecko П. ,
zapole П. II zapol m. i Ż. || zapola Ż. || zapolnica Ż., 12
zatyle П. II z a t y ł m. || zatyła Ż. itp.
Tak oto przedstawiają sią modele słowotwórcze rzeczownikowych derywatów utworzonych od wyrażeń przyimkowych w procesie dery- wacji paradygmatycznej. Jak wynika z przywołanych przykładów, niektóre grupy derywatów niemal w całości reprezentowane są przez słownictwo dawne bądź gwarowe. Znak to, że współczesny jązyk dą ży do uproszczeń i ogranicza sią do powielania tylko niektórych struktur. Przytoczona statystyka pokazuje, które typy derywatów są najbardziej ekspansywne, a co za tym idzie - najliczniej re prezentowane. Porównanie z onomastycznym systemem słowotwórczym ujawnia istnienie jeszcze innych sposobów derywacji paradygmatycz ne j od wyrażeń przyimkowych niż te, które wykorzystywane są przez system apelatywny. Są to już jednak tylko szczegółowe i nie liczne uzupełnienia dwu typów podstawowych.
Istnienie obok siebie formacji sufiksalnych i bez sufiksów mo ż e być uznane za przejaw derywacji wstecznej tych drugich form od pierwszych, np.
naciast é. naciastek, p o d c e p ^ podcepek, prz y c z ó ł 4, przyczółek, zapol * zapol- nica. Zebrany materiał zawiera też kilkadziesiąt p r z y kładów oboczności d e r y w a tów sufiksalnych i p a r a d y gmatycznych zakończonych na -'e w mian. lp., typu:
dodnie II dodniówka, n a skórze || naskórek, podst o p i e || podstopek, pomorze II p o - morzka, zapasie II zapaska itp. W sumie jednak derywaty z postaciami o b o c z nymi nie są zbyt liczne, bo stanowią ok. 8% całego zasobu apelatywów t w o r z o ny c h od w y r ażeń przyimkowych.
W Y KAZ SKRÓTÓW
Skróty geograficzne
Biała Podl. - Biała Podlaska N. Sącz - Nowy Sącz Biłg. - Biłgoraj N. Targ - No w y Targ
Boch. - Bochnia Olsz. - Olsztyn
Brod. - Brodnica Opat. - Opatów
Chełm. - Chełmińskie Opol. - Opolskie C i e s z . - Cieszyńskie O s t r . - Ostróda Dęb. - Dębica O s t r o ł . - Ostrołęka
Gar. - Garwolin Parcz. - Parczew
Giż. - Giżycko Podh. - Podhale
G o r . - Gorlice Podl. - Podlasie
G r ó j . - Grójec Pozn. - Poznańskie Hrub. - Hrubieszów Przew. - Przeworsk
Kai. - Kaliskie Puł. - Puławy
Kasz. - K a s zuby Ryb. - Rybnik
Kiel. - Kieleckie Rzesz. - Rzeszowskie
Kon. - Konin San. - Sanok
Krak. - Krakowskie Sand. - Sandomierz
Kram. - Kramsk Siedl. - Siedlce
Kros. - Krosno Sieradz. - Sieradzkie
Kuj. - Kujawy S u w a ł . - Suwalskie
Kurp. - Kurpie Śl. - Śląsk
Lim. - Limanowa T a m . - Tarnów
Lit. - Litwa T a r n o b . - Tarnobrzeg
Lub. - Lubawskie Tez. - Tczew
Lubel. - Lubelskie Ukr. - Ukraina
Łuk. - Łukowskie Węgr. - Węgrów
Ma lb. - Malborskie Wiel. - Wieluńskie
Maz. - Mazury Wkp. - Wielkopolska
Mazow. - Mazowsze Wolsz. - Wolsztyn
Miel. - Mielec Zak. - Zakopane
Międzych. - Międzychód Z am. - Zamość
Mrąg. - Mrągowo Zaol.
- Zaolzie
Młp. - Małopolska Złot.
- Złotoryja N i e m o d l . - Niemodlin Żyw. - Żywiec N i e s z . - Nieszawa
Skróty tytułów słowników
Cn - G . K n a p s k i , Thesaurus polono-latino-graecus, Kr a k ó w 1643.
KSGP - Kartoteka Słownika gwar p olskich PAN, Kraków.
L - S. B. L i n d e , Słownik języka polskiego, t. 1-6, Lwów 1807-1814. SXVI - Słownik polszczyzny XVI wieku, W r o cław 1966-1987.
SJP - Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. I-XI. War s z a w a 1958- -1969.
SStp - Słow n i k s t a r o p o l s k i , red. S. Urbańczyk, t. I -Х, W a rszawa 1953-1988. SW - J . K a r ł o w i c z , A. K r y ń s k i , W. N i e d ź w i e d z -
k i, Słow n i k języka polskiego, t. 1-8, W a rszawa 1900-1927.
SWil - Sł o wnik języka polskiego, wyd. M. Orgelbrand, t. 1-2, W i lno 1861.
Sławomira Tomaszewska
STRUCTURE OF THE PARADIGMATIC NOUN DERIVATIVES D E R IVED FROM PREPOSITIONAL PHRASES
This article presents in detail the process of derivation as a result of w h i c h prepositional phrases are transformed into nouns. Special emphasis is laid on the relations between the nominal part of w o r d - f ormation base and a derivative. In connection with this, two main groups of derivatives are distinguished. The first one comprises such words as e.g. bezrobocie, d o r z e cze, przedwiośnie, poddasze, podgardle, ubocze w h ose creation involves a change of the basic n o u n ’s paradigm. The second group includes words such as
bezsens, poplon, przedświt, przedpołudnie, zagranica in w h i c h the basic noun s
pattern of declension is not changed. In its d e r i vative the basic noun has nominative form irrespective of its syntactic relationship to the preposition w i t h w h i c h it was connected in the prepositional phrase.
