ANDRZEJ W O JT K O W SK l
PRZYKŁADY Z D ZIEŁ M IC K IE W IC Z A W „DOKŁADNYM N IE M I E C K O -P O L S K I M S Ł O W N IK U ”
M R O N O O W IUSZA
(W SETNĄ ROCZNICĘ ZGONU MICKIEWICZA I M R O N O O W IU SZ A )
W r. 1823 Krzysztof C elestyn M ro n g o w iu sz ( 1 7 6 4 - 1855) w y d ał w G d a ń sk u swój
S łow n ik niem iecko’- polski, D eu tsch -
polnisches H andw örterbuch nach A delu n g u nd Linde, liczący
stron VIII i 712. P o d a ją c odpow iedniki polskie p o szczególnych w y razó w niemieckich a u to r przytacza niekiedy p rz y k ła d y z a s to sow ania ich w języku polskim. M ógł przy tym obficie k o rz y sta ć zeS łow n ika Lindego.
W r. 1837 u k a z a ło się d ru g ie w y d an ieS łow nika M ro n g o w iu sza pod zmienionym nieco tytułem :
D o k ła d n y
niem iecko - p o lsk i S łow n ik.
A u sfü h rlich es deu tsch - polnisches
W örterbuch... 2. verm eh rte und ve rb esserte A uflage, stro n VIII
i 758. W ydanie to różni się o d p o p rzed n ieg o p rz e d e w szystkim tym, że zaw iera p rzykłady z dzieł M ickiew icza. M ro n g o w iu sz jest chyba pierw szym leksykografem polskim, k tó ry M ickiew icza w p r o wadził do słow ników języka polskiego. C z e rp ią c z niego przy k ład y M rongow iusz zaznacza jego a u to r s tw o najczęściej skrótem „ M ick .”, rzadziej pełnym nazw iskiem „ M ic k ie w ic z ”, raz tylko sk ró tem „ M c k w ” a niekiedy dw iem a małymi literami „ a ” w naw iasie: (aa). W d w óch tylko w y p a d k a c h M ro n g o w iu sz p rzytacza ty tu ł utw o ró w ,z których czerpał, mianowicie b alladę
U cieczka oraz błędnie
W d w óch w reszcie w y p a d k a c h nie podaje naw et nazw iska M ic kiew icza. Z e sta w io n e poniżej p rz y k ła d y ułożone są w kolejności uk azy w a n ia się dzieł Mickiewicza, od
P o e zy j z r. 1822 do
Pana
T adeu sza z r. 1834.
1. Na s. 592 p o d hasłem „ T h e il”:
„Ex [empel] Lud m ający udział już w życiu politycznym, już w w y p r a w a c h w ojennych — lubił pienia r y c e r s k ie ”.
P rz y k ła d ten d o ty c z ą c y „ l u d u ” angielskiego pochodzi z p rz e d m o w y do
P o e z y j z r. 1822, czyli z ro z p ra w y
O p o e z ji roman
ty c z n e j
( D z ie ła
, wyd. nar., tom V, s. 1 8 9 - 190, w. 3 8 6 - 3 8 8 ) . P rzy to c z o n e wS łow n iku
zdanie je st skrótem, w całości brzmi ono jak n astęp u je: „Lud mający udział już w życiu politycznym, już w w y p r a w a c h w ojennych, niemal ciągłych, lubił pienia ry cersk ie, oży w ian e u czuciem n arodow ym i do m iejscow ych okolicz ności s to s o w a n e ”.2. Na s. 514 p o d h a s łe m „Schleyerflor = r ą b e k ”:
„ V on der S ch lü sselb lu m e sa g t d e r schöne D ichter Mickiewicz:
Z a w c ze śn ie , k w ia tk u , za w cześn ie, J e s z c z e p ó łn o c m r o z e m d m u ch a , Z g ó r b ia łe n ie z e s z ły p le ś n ie , D ąbrow a je s z c z e n ie sucha. P r z y m r u ż zło c iste ś w ia te łk a U k ry j się p o d m a tk i rą b ek, N im cię zg u b i s z r o n u zą b ek L u b c h ło d n e j ro s y p e re łk a ,
d. [as] h. [eisst] sie soll sich in den Schleier der M u tte r verhüllen d. h. in den S ch o ss de'r E rde zurückkriechen, damit sie der F rost nicht v e r d e r b e ” .
J e s t to d ru g a i trzecia z w ro tk a
P ierw iosnka, ww. 5 - 1 2 .
3. Na s. 21 pod hasłem „ A b s c h r e ib e n ”:„W ziął pióro, na piórze w ło sek i b ardzo spisany nosek;
otrząsł, przyciął na paznokciu. P o długim względzie, rozględzie
w re sz c ie pisze: niech tak będzie, ex M ick iew icz”. J e s t to w y p is z b a lla d y
Tukaj, ww . 250 - 254.
4. N a s. 699 p o d hasłem „ W a n g e ”:
K s ią ż e u c z tu je w e d w o rze, A p a n n a p ła c z e w k o m o rze ;
328
A n d r z e j w o j t k o w s k iM I C K I E W I C Z W „ S Ł O W N I K U " M R O N G O W t t J S Z A
329
J e j źr e n ic e — b ły s k a w ic eD ziś j a k d w ie m ę tn e k ry n ic e ; J e j Lica, p e łn ia k się ży c a , N ik n ą j a k k s ię ż y c na now iu; B iada w d zię k o m , biada zd ro w iu ,
ex M ick. U cieczka.
J e s t to w. 5 - 11 tej ballady. W w ie rsz u 10 przed w yrazem „ n ik n ą ” M rongow iusz opuścił w y ra z „D z iś” .
5. Na s. 696 pod hasłem „ W a h rs a g e rin ” :
P r z y s z ła k u m a , w id m a siara, W y p ę d ź k się d za , w y p ę d ź k le c h ę . T w oja w ia ra — sen i m a ra . K u m a w b ie d zie m a p ociechę, A t y m a s z k o c h a n k a d a ry.
P r z y s z ła m zro b ić m o ż n e c z a r y etc.
S ie h e M ic k ie w ic z d ie b e w u n d e ru n g sw ü rd ig e B a lla d e [U cieczka.
J e s t to w. 2 2 - 2 9 tej ballady. M ro n g o w iu sz opuścił tu w iersze 26 i 27 („Kuma s tara umie wiele. M a kwiat p aproć i car — z ie le ”), a w w. 24 w zdrygnął się przed ateisty c z n ą tezą kum y i zam iast „Bóg i w ia r a ” w y d ru k o w a ł „ T w o ja w i a r a ”.
6. Na s. 665 pod hasłem „ V e rs c h lie s s b a r” dodał:
„cf. [ = confer, porównaj] zam czysty, L. [inde]” oraz „Anmerk. [ung] Den A u sdruck zam czysty b ra u c h t doch M ickiew icz in seiner schönen Ballade: U cieczka. „Czy masz zam ek? — T a k jest, zamek i zamczysty, choć bez k la m e k ”. „Die Kritiker v e rw e rfen bisweilen ein Wort, weil sie es zu hören keine G eleg en h eit hatten, und w issen kein b e s s e r e s dafür. W enn d a h e r ein W o rt analogisch gebildet und allgemein v erständlich ist, so m u ss m an e s nicht verschreien w ollen...”.
Mógł tu był M ro n g o w iu sz dodać, że i w P a n u T a d e u s z u znajdujem y ten w yraz: „Sędzia otw o rzy ł p u z d e rk o z a m e z y s t e ” (ks. IV, w. 817).
7. N a s. 605 pod hasłem „ U e b e l”:
„E x. [empel] Kto nie wyjdzie z domu, a b y zło znaleźć i z oblicza ziemi wygładzić, do tego zło samo przyjdzie i stanie przed obliczem jego, ex Księgi n arodu p o ls k ie g o ”.
330
A N Ö K Z E J W O . t T K O W S K iJ e s t to o statnie zdanie rozdziału IX
K s ią g p ielg rzym słw a [nie;
narodu]p o lsk ieg o
”.(D z ie ła, wyd. nar., t. VI, s. 29, ww . 3 6 0 - 3 6 2 .
Z a c z y n a się ono o d słów: „Bo kto nie w y jd zie...”).8. N a s. 206 p o d hasłem „E in w ie g e n ”:
„gdy cię noc u kołysała, J a nad marzeniem nam iętnym stałem jak lilia b iała ( a a ) ”.
Są to w w. 1 6 - 1 8
Prologu D zia d ó w cz. III.
9. Na s. 179 p o d hasłem „ D r a n g ”:„alem w złych myśli nacisku s zu k ał dobrej, jak w mrowisku sz u k a ją ziarnek kadzidła, M ic k iew icz”. Są to w w. 2 1 - 2 3 tegoż
Prologu.
10. N a s. 651 p o d hasłem „ V e rg e s s e n h e i t”: E x . I d u sz a tr w a w n ie p o k o ju , A le z d u m ą się b u d ziła , J a k b y w n ie p a m ię c i zd r o ju P r z e z n o c całą m ę ty p iła , M ich.S ą to w w. 4 1 - 4 4
Prologu D zia d ó w cz. III.
11. N a s. 428 p o d hasłem „ N a c h t”:K to ra n n ą m y ś l św ię tą p r z y n ie s ie z ko ścio ła , K to r o z m ó w p o c z c iw y c h s m a k czu je,
N o c — p ija w k a w y c ią g n ie p o b o in ą m y ś l z czoła, N o c — w ą ż w u sta ch s m a k i za tru je , ex M ick. Chór d u c h ó w nocnych w
Prologu, w w. 1 0 8 - 1 1 1 .
12. Na s. 395 p o d hasłem „ L u ft”: Eic. a u s M ick.: P an T o m a sz ta k p r z y w y k n ą ł, t e m u p o w ie w zd r o w y Z a ra z p ie r ś obciąża, ro b i za w r ó t g ło w y .D zia d ó w cz. III, scen a 1, w w. 1 3 7 - 138.
13. N a s. 642 pod hasłem „ V a te rla n d s lie b e ”:
L e c z je s te m c zło w ie k , i ta m , na z ie m i m e ciało, K o c h a łe m ta m , w o jc z y ź n ie se rc e m e zo sta ło ,
ex M ick.
D z ia d ó w
cz. III, sc. 2, w ielka Improwizacja, w w. 1 0 3 - 1 0 4 .
14. Na s. 197 p o d hasłem „ E in k le id e n ”:M I C K I E W I C Z W „ S Ł O W N I K U “ M R O N G O W 1 U S Z A
331
P a trz, j a k te m y ś li d o b y w a m sa m z siebie,W ciela m w sło w a (aa)
M y ś l tw o ja w b r u d n e o b leczo n a sło w a (aa)
P rzykład p ie rw sz y w zięty z wielkiej Improwizacji, ww . 56 - 57, drugi — ze scen y trzeciej, w. 189.
15. Na s. 310 pod hasłem „ H e ra b falle n ”:
R u n ę ły z n ie b io s j a k d e sz c z g w ia ź d z is ty a n io łó w tłu m y , I d e s z c z e m lecą za n im i co d zie ń m ę d rc ó w r o z u m y .
Archanioł pierw szy w scenie 3
D zia d ó w cz. III w w. 223 - 224.
16. Na s. 732 pod hasłem „ Z a h n ”: E x. S z a m b e la n s z e lm a , s z e lm a l p a tr z , w y s z c z e r z a zę b y . D b ru m — te n u śm ie c h j a k p a ją k w le c ia ł m i do g ę b y (aa) Senator w sc. 6 ww . 73 - 74. 17. Na s. 420 p o d hasłem „ M u n d ”: I usta j u i o tw o r z y ł j a k z d e c h łą o stry g ę I o ko z w r ó c ił w ie lk ie i s ło d k ie j a k fi g ę (aa)Je n e ra ł „pokazując na drugiego lite r a ta ” w sc. 7, ww . 4 3 - 4 4 . 18. Na s. 535 pod hasłem „ S c h w u n g ”:
„Ex. w ieleż kijów dano? NN. Byłem przy śledztw ie, ale tam nie rachow ano. — P a n NN. śledził go NN. P a n NN! cha, cha — O nie p rędko on kończy, g d y się raz. rozm acha. J a zaręczam,
że on go op atrzy ł nieszpetnie,
Parions, że mu wyliczył najmniej
ze trzy s e tn ie ”.
Sc. 8, „Pan S e n a to r ”, ww. 69 - 74. M ro n g o w iu sz dla zmylenia czujności cenzury, przede w szystkim rosyjskiej, nie tylko nie przytoczył nazw iska poety , ale zastąp ił także k ryptonim em NN nazw iska o só b wymienionych w tekście, w y raz zaś „ S e n a t o r ” przed pytaniem „wieleż kijów d a n o ? ” w ogóle opuścił. Z am iast p ierw szego NN należy w sta w ić n azw isko Pelikana, zam iast d r u g i e g o — nazwisko Botwinki, zam iast trzecieg o — nazw isko Bajkowa, a zamiast czw artego — znow u n azw isko Botwinki.
19. Na s. 242 pod hasłem „ F in n e ”:
„Finowie, po ro syjsku zwani Czuchońcami albo Czuchnami, mieszkali na b rzegach błotnistych N ewy, gdzie po tem założono P e te rsb u rg , M ic k .”
332
A N D R Z E J W O J T K O W S k tJ e s t to o bjaśnienie po ety do w. 16 poem atu pt.
Petersburg
{D zia d ó w c zę śc i III, U stęp).
20. N a s. 392 pod hasłem „ L itth a u e n ” M ro n g o w iu sz przy ta c z a p ie rw sz e cztery w iersze
Pana Tadeusza nie p o d a ją c ani
n a z w is k a poety, ani tytułu epopei:E x. L itw o ! o jc z y z n o m oja! ty je s te ś j a k zd ro w ie; I l e cię tr z e b a cenić, te n ty lk o się dow ie,
K to cię u tr a c ił [powinno być: stracić]. D ziś p ię k n o ś ć tw ą [w c a łe j o zd o b ie W id zę i opisuję, bo tę s k n ię p o tobie.
21. Na s. 201 pod h asłem „E in sa m ”:
„po tym m iejscu biegało d o m y słó w tysiące, jako po deszczu żabki po sam otnej łące, M ic k .”.
Są to ww . 328 - 320 księgi I
P a n a Tadeusza.
22. Na s. 117 pod hasłem „ B e in ” :„g rad kul sy p a li— ale za każdym razem trzech nogi zadarło, ex M ic k .”
Są to w silnym skrócie ww. 305 - 309 księgi II
Pana Tadeusza.
Brzmią one jak następuje:
G rad k u l s y p a ły z d o łu m o s k ie w s k ie p ie c h u r y , M y z r z a d k a , ale c e ln ie j d o g r z e w a li z g ó ry .
T r z y r a z y a ż p o d e d r z w i to c h ło p s tw o się w parło, A le za k a ż d y m ra z e m tr z e c h n o g i za d a rło .
23. Na s- 699 p o d hasłem „ W a n k e n ”:
„kula w p a d ła w piersi same. P an słaniając się palcem w skazał n a bram ę, ex M ic k .”
Są to rów nież s k ró co n e ww. 321 - 3 2 2 księgi II
P ana T adeu sza:
P o s tr z e g łe m w te n c za s k u lę , w pa d ła w p ie r s i sam e. P an, sła n ia ją c się, p a lc e m u k a z a ł n a bram ę.
24. Na s. 671 pod hasłem „ Y e r s te in e r t” : „Ex. zb ó jc a stał jak skamieniały, ex M ick .” J e s t to c z ę ść w. 327 księgi II
Pana T a d eu sza :
W z ią łe m g o na cel, zb ó jca s ta ł j a k s k a m ie n ia ły !
25. Na s. 135 pod hasłem „ B e w u s s t l o s ”;
„po jego śm ierci stałem bezprzytom nie ex M ick .” J e s t to w. 333 księgi II
Pana T adeu sza:
M I C K I E W I C Z W „ S Ł O W N I K U “ M R O N G O W I U S Z A
333
26. Na s. 509 pod hasłem „ S c h in k e n ” :„cf. kum pie b r a u c h t M ick iew icz” .
M ro n g o w iu sz miał niew ątpliw ie na u w a d z e w. 516 księgi II
Pana
Tadeusza-. „P ó łg ęsk i tłuste, kumpia, skrzydliki o z o r u ”.
27. Na s. 239 p o d hasłem „ F e n s t e r k o p f ” : ex Mick. Ex.
M ę ż c z y ź n i, ta k j a k w e szli, w s w y c h z ie lo n y c h stro ja c h , Z ta le r z a m i, z s z k la n k a m i ch o d zą c p o p o k o ja c h , J e d li, p il i lu b w sp a rci na o k ie n u sz a k a c h R o z m a w ia li o flin ta c h , c h a rta c h i sza ra k a c h .
Są to w w. 481 - 4 8 4 księgi II
Pana Tadeusza.
28. Na s. 245 pod hasłem „ F lie g e n k la p p e ”:„placka, e x Mick. Ex. W ojski sta ry nosił sk ó rzan ą plackę, czasem w miejscu stanie; d u m a dłu g o i m uchę zabije na śc ia n ie ”. Są to silnie skró co n e w w. 5 4 5 - 5 5 0 księgi II
P a n a . Tadeusza.
W o js k i s ta r y od iz b y do iz b y p r z e c h o d z ił, Po obli stro n a c h o c zy r o z ta r g n io n e w o d ził,
N ie m ie s z a ł się w m y ś liw y c h n i sta rc ó w r o z m o w ę I w idać, że c z y m in n y m za ję tą m ia ł głow ę; N o s ił sk ó r z a n ą p la ckę : c za s e m w m ie js c u sta n ie, D um a d łu g o i — m u c h ę za b ije n a ścia n ie.
29. Na s. 278 pod hasłem „ G e s t a l t ”:
„snuło się m nóstw o kształtów , ex Mick., von einer G e s e ll schaft von H erren und Damen, die im W ald e Pilze s u c h e n ” . J e s t to fragm ent w. 223 księgi III
Pana Tadeusza.
30. Na s. 144 p o d hasłem „ B lä u e ”:
„zaczęli rozm ow ę o niebios błękitach, M ic k .”. J e s t to w. 544 księgi III
Pana Tadeusza'.
Z a c zę li w ięc r o z m o w ę o n ie b io s b łę k ita c h .
31. Na s. 652 pod hasłem „V erg issm ein n ich t”:
I chcąc H ra b ie g o n ieco u ła g o d z ić s m u te k P o d a ła m u u r w a n y k w ia te k n ie z a b u d e k , M ick.
S ą to w w. 6 7 0 - 6 7 1 księgi III
Pana Tadeusza.
32. N a s. 300 p o d hasłem „ H ä n d c h e n ” :„widzi coś białego, była to rączka jak lilia; pochw ycił ją, całow ał i u sty po cichu utonął w niej jak pszczoła w lilii kielichu, M ic k .”.
334
A N D R Z E J W O J T K O W S K ISą to sk ró c o n e i zm ienione nieco w w. 6 7 4 - 6 7 7 księgi III
Pana
Tadeusza'. „W idząc, że się ku niemu tym zielem przew ija Coś
b i a łe g o ” — i dalej jak w po w y ższy m cytacie.33. Na s. 110 pod hasłem „ B a u m ” :
D rze w a m o je o jc zy ste ! J e ś li N ie b o zd a r z y , B y m w a s o g lą d a ł z n o w u p r z y ja c ie le s ta rzy , C zy li w a s z n a jd ę je s z c z e ? c z y d o tą d ż y je c ie
W y, k o ło k tó r y c h n ie g d y ś p e łz a łe m j a k dziecię, ex M ick.
Są to w iersze 2 3 - 2 6 księgi IV
Pana Tadeusza. W. 24 zmieniony;
pow inien się zaczynać: „Bym wrócił w a s o glądać...”.34. Na s. 191 pod hasłem „ E ic h h o rn ”:
B liż e j s ie d z i w ie w ió r k a , o rzech w ła p k a c h tr z y m a , G ry zie go, za w ie s iła k itk ę n a d oczym a ,
J a k p ió r o n a d s z y s z a k ie m u k ir a sy je r a ; C hociaż ta k o sło n io n a , d o k o ła sp o ziera , D o s tr z e g łs z y go ścia s k a c z e g a jó w ta n e c zn ic a Z d r z e w na d rze w a , m ig a się j a k b łyska w ica , N a k o n ie c w n ie w id z ia ln y o tw ó r p n ia p rzep a d a J a k w racająca w d r z e w o r o d z in n e d ryja d a . Z n o w u cicho, e x M ick.
S ą to w w . 7 3 - 8 1 księgi IV
Pana Tadeusza.
35. Na s. 143 pod hasłem „ B itte n ”: „sam się sędziem u w praszał, M ic k .” .J e s t to fragm ent w. 346 księgi VI
Pana Tadeusza.
36. N a s. 179 pod hasłem „ D r e h e n ” i na s. 722 pod hasłem „ W in d ” znajdujem y ten sam przykład:
„jak k u re k za w ia tre m ch o rą g ie w k ę z w r a c a ł” z podpisem „ M ic k .” i „ M c k w ”.
J e s t to w. 509 księgi VI
Pana T adeu sza.
W idzim y w ięc, że M rongow iusz, czerpiąc przykłady z Mic kiewicza, w y p is y w a ł z niego często więcej, niż wym agały po trzeb y leksykograficzne. D otyczy to zw łaszcza p rzy k ła d ó w p r z e d ru k o w an y ch p o d num. 2, 3, 4, 5, 18, 20, 27, 33 i 34. P rzytaczając np. z
P ierw iosn ka p o n a d p o trz e b ę dwie zwrotki M rongow iusz
in te rp re tu je n a w e t p e w n ą myśl poety. W przykładzie pod nr. 5 ż a d e n w y ra z nie stan o w i odpow iednika niemieckiego w yrazu „ W a h r s a g e r in ” = wróżka. Ś łow nikarz m usiał n aw et zmienić w nimM I C K I E W I C Z W „ S Ł O W N I K U “ M R O N G O W I U S Z A
335
pew ie n zw rot dlatego, że raził jego uczucia religijne. A przecież rzeczą n a jp ro stsz ą było z rezygnow ać z takiego kłopotliw ego p r z y kładu i p o s z u k a ć innego. Nie uczynił M ro n g o w iu sz teg o nie w ątp liw ie dlatego, że zachw ycony pięknem U c ie c z k i, owej „ b e w u n d e ru n g s w ü rd ig e B a lla d e ”, chciał na nią zw ró cić u w a g ę swoich czytelników. Tymi samymi względami k iero w ał się ta k że p r z y ta czając obszerniejsze w y p isy z P a n a T a d e u s z a .Większy bez p orów nania kłopot spraw ił mu przy k ład pod n. 18. W szak i tam nie ma ścisłego o d p o w ie d n ik a p olskiego w y razu niemieckiego „ S c h w u n g ”, a nadto ze w zg lęd ó w politycznych trzeba było nazw iska za stą p ić literami NN, co zgoła utrudniło zrozumienie sensu. P r z y ta c z a jąc mimo w s z y s tk o taki w łaśnie przykład, M rongow iusz kierow ał się p o b u d k a m i patriotycznym i.
