• Nie Znaleziono Wyników

Synteza dziejów Rosji - schyłku Cesarstwa b. ZSRR i narodzin współczesnej FR - pierwsza rzetelna

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Synteza dziejów Rosji - schyłku Cesarstwa b. ZSRR i narodzin współczesnej FR - pierwsza rzetelna"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)

Jan Sobczak

Synteza dziejów Rosji - schyłku

Cesarstwa b. ZSRR i narodzin

współczesnej FR - pierwsza rzetelna

Echa Przeszłości 11, 374-386

(2)

k s i ą ż k i , b ę d ą c e j w o s t a t e c z n y m r a c h u n k u z n a c z ą c y m k r o k i e m n a p r z ó d w b a d a n i u ś w i a d o m o ś c i i z a c h o w a ń k r e s o w e g o z i e m i a ń s t w a p o l s k i e g o o r a z d z i e j ó w p o l i t y c z n y c h w i e l o n a r o d o w o ś c i o w e g o C e s a r s t w a R o s y j s k i e g o w s c h y ł ­ k o w y m o k r e s i e j e g o h i s t o r i i . J a n S o b c z a k ( O l s z t y n ) S y n t e z a d z i e j ó w R o s j i - s c h y ł k u C e s a r s t w a , b . Z S R R i n a r o d z i n w s p ó ł c z e s n e j F R - p i e r w s z a r z e t e l n a R o s j a p o z o s t a j e w c i ą ż p a ń s t w e m z a g a d e k i n i e s p o d z i a n e k , t a k ż e w s e n s i e p i ś m i e n n i c t w a h i s t o r y c z n e g o . Z u p e ł n i e n i e d a w n o , b o w k o ń c u u b . r ., p o d r e ­ d a k c j ą p r o f e s o r a m o s k i e w s k i e g o I n s t y t u t u S t o s u n k ó w M i ę d z y n a r o d o w y c h ( M G I M O ) p r z y M S Z F R A n d r i e j a Z u b o w a z a s k o c z y ł a p r z y j e m n i e o b s e r w a t o ­ r ó w j e j p r o d u k c j i k s i ą ż k o w e j w y d a n a w M o s k w i e , w P o l s c e j e s z c z e w i s t o c i e n i e z a u w a ż o n a , d w u t o m o w a s y n t e z a d z i e j ó w t e g o k r a j u - p a ń s t w a i s p o ł e ­ c z e ń s t w a - o b e j m u j ą c a l a t a 1 8 9 4 - 2 0 0 7 1. G r o n o a u t o r ó w j e s t d o ś ć l i c z n e , o b e j m u j e k i l k a d z i e s i ą t n a z w i s k z a r ó w n o z n a n y c h j u ż p r o f e s o r ó w , h i s t o r y k ó w , p r a w n i k ó w , k u l t u r o - i r e l i g i o z n a w c ó w , j a k i z u p e ł n i e m ł o d y c h d o k t o r ó w i d o c e n tó w , a n a w e t a s p i r a n t ó w , g ł ó w n i e z M o s k w y , c h o ć - w z n a c z n i e m n i e j ­ s z y m z a k r e s i e - t a k ż e z P e t e r s b u r g a i n i e k t ó r y c h i n n y c h o ś r o d k ó w n a u k o ­ w y c h R o s j i . D o w s p ó ł p r a c y z a p r o s z o n o t a k ż e p o s z c z e g ó l n y c h n a u k o w c ó w z z a g r a n i c y , a l e c h y b a w y ł ą c z n i e r o s y j s k i e g o p o c h o d z e n i a , n a c o w s k a z u j ą o p r ó c z n a z w i s k p o d a w a n e i m i o n a i p a t r o n i c a - z U S A , N i e m i e c , W . B r y t a n i i , W ł o c h , F r a n c j i , S z w a j c a r i i , Ł o t w y i C z e c h . Z P o l s k i n i k o g o , w i d o c z n i e w l i c z n y m ś r o d o w i s k u p o l s k i c h h i s t o r y k ó w z a j m u j ą c y c h s i ę d z i e j a m i R o s j i n i e d o s t r z e ż o n o n ik o g o o r o s y j s k i m e t n o s i e . J e ś l i b y c h c ie ć o k r e ś l i ć n a j b a r d z i e j l a k o n i c z n i e w a r t o ś ć s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a c a ł o ś ć o b u p o k a ź n y c h o b ję t o ś c i o w o k s i ą ż e k , t o m o ż n a p o w i e d z i e ć b e z r y z y ­ k a p o p e ł n i e n i a p o w a ż n i e j s z e g o b ł ę d u , ż e j e s t t o p i e r w s z a c h y b a w r e s z c i e p r a w d z i w a h i s t o r i a d z i e j ó w n a j n o w s z y c h R o s j i , n a p i s a n a r o s y j s k i m p i ó r e m , c h o ć i p r z e z n a c z o n a n i e t y l k o d l a s w o j e g o - r o s y j s k i e g o c z y t e l n i k a . O c e n y , h i p o t e z y , a n a w e t c z y t e l n e m i ę d z y w i e r s z a m i n i e d o m ó w i e n i a , t a k ż e p o d a n a p o d k o n i e c k a ż d e g o w i ę k s z e g o r o z d z i a ł u l i t e r a t u r a t c h n ą ś w i e ż o ś c i ą s p o j r z e ­ n i a , i n n o w a c y j n o ś c i ą . D z ie ł o w o b u s w y c h c z ę ś c i a c h m a c h a r a k t e r p r a c y z b i o r o w e j , d o s t r z e g a l n e s ą p e w n e r ó ż n i c e , p e w n e o d m i e n n e z n i u a n s o w a n i e w t o n a c j i p o s z c z e g ó l n y c h c z ę ś c i , a l e m i m o t o , w o d r ó ż n i e n i u o d w i e l u i n n y c h p r a c t e g o t y p u , w k t ó r y c h e l e m e n t e m ł ą c z ą c y m j e s t z a l e d w i e o k ł a d k a , o b a

1 Isto rija R ossii. X X wiek: 1 8 9 4 -2 0 0 7, cz. I: 1894-1939, M oskwa 2009, ss. 1023; cz. II:

(3)

t o m y p o d p o r z ą d k o w a n e s ą z w a r t e j i j e d n o l i t e j m y ś l i k o n s t r u k c y j n e j . W i d a ć t e ż r ę k ę r e d a k t o r a c a ło ś c i. J e s t t o w i s t o c i e s y n t e z a , p r z y p o m i n a j ą c a p o d w i e l o m a w z g l ę d a m i p o d r ę c z n i k . D z i e ł o t o z w r a c a u w a g ę n i e t y l k o s w ą o g r o m n ą , l i c z ą c ą p r a w i e d w a t y s i ą c e s t r o n o b j ę t o ś c i ą . N i e u n i k a n o s p r a w d r a ż l i w y c h , n i e w y g o d n y c h z p u n k t u w i d z e n i a w ą s k o p o s t r z e g a n e g o , c z y s t o r o s y j s k i e g o p a t r i o t y z m u. N i e u k r y w a s i ę w n i m c i e m n y c h p l a m w h i s t o r i i p a ń s t w a , c h o ć d z i e ł o t o n i e j e s t w ż a d n y m s t o p n i u d e m a s k a t o r s k i m r u s o f o b s k i m p a m f l e t e m , j a k i c h w i e l e w ś w i a t o w e j , t a k ż e p o l s k i e j , h i s t o r i o g r a f i i . N i e u n i k a s i ę t u j e d n y m s ł o w e m p r a w d y , n a w e t n a j t r u d n i e j s z e j . P o r a z p i e r w s z y t a k ż e t a k s z e r o k o p o t r a k t o ­ w a n o w n i m p r o b l e m a t y k ę c e r k i e w n ą , n a r o d o w o ś c i o w ą , k u l t u r a l n ą , s t o s u n k i z n a j b l i ż s z y m i s ą s i a d a m i , w i e l e u w a g i p o ś w i ę c o n o t a k ż e b i o g r a f i s t y c e n a j w y ­ b i t n i e j s z y c h z a r ó w n o p o z y t y w n y c h , j a k i n e g a t y w n y c h p o s t a c i . B a r d z o w a r t o ­ ś c i o w e i w w i ę k s z o ś c i n o w e s ą i n f o r m a c j e n a t e m a t k o l e j n y c h f a l e m i g r a c j i r o s y j s k i e j d o E u r o p y Z a c h o d n i e j i A m e r y k i , i t o z a r ó w n o w o d n i e s i e n i u d o s y t u a c j i w e w n ę t r z n e j w t y m ś r o d o w i s k u , j a k i f a k t ó w w s p ó ł p r a c y w i e l u j e j p r o m i n e n t n y c h p r z e d s t a w i c i e l i z K G B . I l u s t r u j ą t e n o w e a k c e n t y s a m e t y t u ł y r o z d z i a ł ó w i p o d r o z d z i a ł ó w w o b u c z ę ś c i a c h t e j s y n t e z y . O to n p . z c z ę ś c i I: C e r k i e w r o s y j s k a , M u z u ł m a n i e i b u d d y ś c i R o s j i , M o r a l n e o b l i c z e s p o ł e c z e ń s t w a i C e r k i e w w c z a s i e P i e r w s z e j r e w o l u c j i , N a c j o n a l i z m u k r a i ń s k i , C e r k i e w r o s y j s k a w d r o d z e d o S o b o r u P o ­ w s z e c h n e g o , S p o ł e c z n o ś ć i s l a m s k a w d u m s k i e j R o s j i , S o b ó r m o s k i e w s k i z l a t 1 9 1 7 - 1 9 1 8 , Ż y d z i w w o j n i e d o m o w e j , D y p l o m a c j a b i a ł y c h w l a t a c h w o j n y d o m o w e j , E l i t a k o m u n i s t y c z n a w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 3 , K u l t u r a j a k o p r o p a g a n d a w Z S R R , A p a r a t r e p r e s y j n y W C z K - O G P U . W i ę z i e n i a i o b o z y , M i s j a e m i g r a c j i r o s y j s k i e j : w y g n a n i e i ś w i a d e c t w o , C e r k i e w R o s y j s k a Z a g r a n i c z n a , „ U s t r ó j l u ­ d o w y ” w M o n g o l i i , T u w i e , B u c h a r z e i C h i w i e , c a ł y r o z d z i a ł w r e s z c i e : R o s j a w l a t a c h s t a l i n i z m u t o t a l i t a r n e g o. P o d o b n i e w c z ę ś c i I I : P a k t M o ł o t o w a - - R i b b e n t r o p a , P r ó b y u t w o r z e n i a R o s y j s k i e j A r m i i W y z w o l e ń c z e j ( R O A ) , N o w e z m i a n y w i d e o l o g i i s t a l i n o w s k i e j . K u r s n a n a c j o n a l i z m r o s y j s k i , S i ł o w e d e p o r ­ t a c j e i l u d o b ó j s t w o , O f i a r y J a ł t y , W y n i k i i c e n a I I w o j n y ś w i a t o w e j d l a R o s j i i r e ż i m u s t a l i n o w s k i e g o . S t r a t y n i e d o o d r o b i e n i a , S o w i e t y z a c j a E u r o p y W s c h o d n i e j i C e n t r a l n e j , R e p r e s j e i r e f o r m y , Z n i e w o l e n i e C e r k w i w R o s j i . L w o w s k i s o b ó r i z a k a z u n i i , R u c h a n t y k o m u n i s t y c z n y n a t e r y t o r i u m Z S R R , P r z e w r ó t 1 9 6 4 r. i d o j ś c i e d o w ł a d z y B r e ż n i e w a i c a ł y r o z d z i a ł F e d e r a c j a R o s y j s k a w l a t a c h p r e z y d e n t u r y B o r y s a J e l c y n a i W ł a d i m i r a P u t i n a , S y t u a c j a p o l i t y c z n a n a o b s z a r a c h R o s j i h i s t o r y c z n e j p o z a g r a n i c a m i F e d e r a c j i R o s y j ­ s k i e j . Z e b y n i e b y ć g o ło s ło w n y m , w s k a ż m y k i l k a k o n k r e t n y c h p r z y k ł a d ó w t a ­ k i e g o n o w a t o r s k i e g o p o d e j ś c i a . Z a c z n i j m y o d n a j b a r d z i e j w y r a z i s t y c h d l a p o l ­ s k i e g o c z y t e l n i k a w ą t k ó w p o l s k i c h . O p r ó c z p r o b l e m a t y k i c z y s t o r o s y j s k i e j d z i e ł o d o t y k a b o w i e m t a k ż e w i e l u s p o r n y c h d o t ą d s p r a w n a s z e j p o l s k i e j p r z e ­ s z ł o ś c i , w t y m o c e n y s i e r p n i a i w r z e ś n i a 1 9 3 9 r ., k o l e j n y c h w y s i e d l e ń l u d n o ­ ś c i p o l s k i e j i w r e s z c i e s a m K a t y ń u k a z u j e s i ę t a k , j a k b y o z b r o d n i k a t y ń s k i e j

(4)

p i s a l i h i s t o r y c y n i e r o s y js c y , a p o ls c y . O to t y l k o j e d e n z p r z y k ł a d ó w z a c z e r p ­ n i ę t y c h z t o m u d r u g i e g o , w k t ó r y m z n a l a z ł o s i ę n a j w i ę c e j w z m i a n e k d o t y c z ą ­ c y c h a k t u a l n y c h p r o b l e m ó w p o l s k o - r o s y j s k i e g o d y s k u r s u h i s t o r y c z n e g o . O to n p . m ó w i s i ę u n a s d o ś ć p o w s z e c h n i e , ż e R o s j a n i e u n i k a j ą p r a w d y o K a t y n i u . Z a p r z e c z a j ą t e m u c a ł k o w i c i e i n f o r m a c j e z a w a r t e w t y m t o m i e w p o d r o z d z i a l e z a t y t u ł o w a n y m z n a m i e n n i e Z a j ę c i e i r o z b i ó r P o l s k i . K a t y ń . P o i n f o r m a c j i w s t ę p n e j o 2 4 0 t y s . ż o ł n i e r z y i o f i c e r a c h p o l s k i c h w z i ę t y c h d o n i e w o l i p r z e z R o s j ę b o l s z e w i c k ą , o z w o l n i e n i u j u ż w p a ź d z i e r n i k u w i ę k s z o ś c i o d d z i e l o n y c h o d o f i c e r ó w ż o ł n i e r z y z w y j ą t k i e m 2 5 t y s . s k i e r o w a n y c h d o p r a c p r z y m u s o ­ w y c h p r z y b u d o w i e d r ó g i 1 2 t y s . w c h a r a k t e r z e b e z p ł a t n e j s i ł y r o b o c z e j d o d y s p o z y c j i K o m i s a r i a t u L u d o w e g o P r z e m y s ł u C i ę ż k i e g o o r a z u t w o r z e n i u s p e ­ c j a l n y c h o b o z ó w o f i c e r s k i c h w S t a r o b i e l s k u , O s t a s z k o w i e i K o z i e l s k u 2 s t w i e r ­ d z a s i ę w y r a ź n i e , ż e p o c z ą t k o w o z a m i e r z a n o i c h w s z y s t k i c h , t a k ż e n i e w o j s k o ­ w y c h p r z e d s t a w i c i e l i p o l s k i e j e l i t y , o s k a r ż y ć o z w a l c z a n i e m i ę d z y n a r o d o w e g o r u c h u r o b o t n i c z e g o (!) i s k i e r o w a ć d o o b o z ó w n a S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o ­ d z i e . A le 5 m a r c a 1 9 4 0 r. n a g l e - j a k c z y t a m y w t e k ś c i e - B i u r o P o l i t y c z n e W K P ( b ) p o s t a n o w i ł o n a w n i o s e k B e r i i i c h w s z y s t k i c h z l i k w i d o w a ć . D e c y z ję p o d p i s a l i S t a l i n , M o ło to w , W o r o s z y ło w , M i k o j a n , a z a o c z n i e t a k ż e K a l i n i n i K a g a n o w i c z . P o d a n y j e s t t a k ż e s k ł a d o s ł a w i o n e j t r ó j k i, k t ó r a w y d a ł a o s t a ­ t e c z n e w y r o k i n a 2 1 5 8 7 P o l a k ó w : I w a n B a s z t a k o w , B a c z o K o b u ł o w i W s i e w o ł o d M i e r k u ł o w . D w ó c h o s t a t n i c h s p o t k a ł a s p r a w i e d l i w o ś ć z r ą k w ł a ­ s n y c h w ł a d z , z o s t a l i b o w i e m w 1 9 5 3 r. r o z s t r z e l a n i z a w s p ó ł p r a c ę z Ł a w r i e n - t i j e m B e r i ą j a k o s z p i e d z y i a g e n c i i m p e r i a l i z m u . N a t o m i a s t l o s p i e r w s z e g o n i e j e s t a u t o r o w i z n a n y. J e s t t e ż w o m a w i a n e j s y n t e z i e i n f o r m a c j a , ż e e g z e ­ k u c j a w K a t y n i u i M i e d n o j e t r w a ł a o d 3 k w i e t n i a d o 1 3 m a j a . P o z o s t a ł o p r z y ż y c i u n i e w ię c e j n i ż 4 0 0 o f ic e r ó w , g ł ó w n i e t a j n y c h w s p ó ł p r a c o w n i k ó w N K W D a l b o o s ó b o p o g l ą d a c h p r o r a d z i e c k i c h . R o d z i n o m z a b i t y c h n i e u d z i e l o n o ż a d ­ n y c h i n f o r m a c j i , a t e r o d z i n y , k t ó r e p o 1 7 w r z e ś n i a 1 9 3 9 r. b y ł y w z a s i ę g u w ł a d z r a d z i e c k i c h , z e s ł a n o n a S y b e r i ę i d o K a z a c h s t a n u (o k . 6 0 t y s . o s ó b ) . W i e l u z z e s ł a n y c h p r z y p ł a c i ł o ż y c i e m n i e l u d z k i e w a r u n k i p o d r ó ż y , i n n i z g i n ę ­ l i n a m i e j s c u z e s ł a n i a . A u t o r z y i n f o r m u j ą t e ż , ż e b o l s z e w i c y z m u s i l i C e r k i e w P r a w o s ł a w n ą , b y k ł a m a ł a r a z e m z n i m i , z w a l a j ą c w i n ę n a N i e m c ó w (c z . II , s. 1 5 - 1 6 ) . C o j e s z c z e d o d a ć d o te g o ? - m a m y t u t y l k o w y r a z y p o t ę p i e n i a i ż a d n y c h u s p r a w i e d l i w i e ń t e j z b r o d n i . D a l s z e c z ę ś c i r e c e n z o w a n e g o d z i e ł a z a w i e r a j ą s p e c j a l n e p o d r o z d z i a ł y p o ­ ś w i ę c o n e P o l s c e : K w e s t i a p o l s k a , P r o k l a m a c j a n i e p o d l e g ł o ś c i P o l s k i i k w e s t i a s ł o w i a ń s k a , P o l s k a w l a t a c h w o j n y d o m o w e j . W o j n a r a d z i e c k o - p o l s k a i p o k ó j b r z e s k i , N i e k o m u n i s t y c z n e „p e r y f e r i a ” R o s j i - P o l s k a , F i n l a n d i a , E s t o n i a , Ł o ­ t w a , L i t w a , C z ę ś c i b y ł e j R o s j i w o l n e o d k o m u n i z m u w l a t a c h 1 9 3 0 - t y c h , P o w s t a ­ n i e w a r s z a w s k i e i z a j ę c i e P o l s k i , 1 9 4 4 - 1 9 4 5 , P o l s k a r e w o l u c j a l a t 1 9 8 0 - 1 9 8 1 . R u c h „ S o l i d a r n o ś c i ”, W s c h o d n i o e u r o p e j s k i e i r o s y j s k i e d r o g i w y j ś c i a z k o m u ­

2 W edług danych z tej syntezy do końca lutego 1940 r. osadzono w tych obozach 8376 oficerów Wojska Polskiego i 6192 funkcjonariuszy Policji Państw ow ej oraz K orpusu Ochrony Pogranicza.

(5)

n i z m u . W s z y s t k i e o n e z a w i e r a j ą w i e l e b a r d z o c i e k a w y c h i w w i ę k s z o ś c i p r a w ­ d z i w y c h s p o s t r z e ż e ń , a c z k o l w i e k n i e w o l n e s ą i o d p e w n y c h s f o r m u ł o w a ń k o n t r o w e r s y j n y c h l u b p o w i e r z c h o w n y c h , c z e m u t r u d n o z r e s z t ą s i ę d z iw ić . K w e ­ s t i a p o l s k a o k r e ś l a n a j e s t j e d n o z n a c z n i e j a k o n a j b a r d z i e j z ł o ż o n a i t r u d n a d o o c e n y z c a łe g o k o n g l o m e r a t u i n n y c h k w e s t i i n a r o d o w o ś c i o w y c h , r o z d z i e r a j ą c y c h o d w e w n ą t r z C e s a r s t w o R o s y js k ie (s . 1 3 3 - 1 3 5 ) . O m a w i a j ą c k r ó t ­ k o w w y d z i e l o n y m p o d r o z d z i a l e K w e s t i a p o l s k a p r o g r a m y g łó w n y c h n u r t ó w p o l i t y c z n y c h w s p o ł e c z e ń s t w i e p o l s k i m z a b o r u r o s y js k i e g o , g łó w n i e e n d e c j i i P P S , a u t o r z y w s k a z u j ą t a k ż e , iż n a p r z e ł o m i e X I X i X X w. d z i a ł a ł a w R o s ji z n a c z ą c a i w p ły w o w a g r u p a P o la k ó w , a k t y w n i e u c z e s t n i c z ą c y c h w ż y c iu s p o ł e c z ­ n o - k u l t u r a l n y m i p o li t y c z n y m C e s a r s t w a , w y m i e n i a j ą c t u t r z y g łó w n e n a z w i s k a : M a r i a n a Z d z ie c h o w s k i e g o , W ł o d z i m i e r z a S p a s o w i c z a i A l e k s a n d r a L e d n ic k i e g o . W a r t o n i e c o s z c z e g ó ł o w i e j o m ó w i ć d r u g i w y r a z i s t y t a k ż e d l a c z y t e l n i k a p o l s k i e g o p r z y k ł a d t a k i e g o n o w e g o p o d e j ś c i a w o d n i e s i e n i u d o w a r s t w y b i o ­ g r a f i c z n e j d z i e ł a - d o ś ć o b s z e r n ą j a k n a s y n t e z ę , z o b i e k t y w i z o w a n ą b i o g r a f i ę J ó z e f a S t a l i n a (s . 8 6 0 - 8 6 8 ) . P o c z y n a j ą c j u ż o d w s k a z a n i a n a n i e j a s n o ś c i w o ­ k ó ł d a t y j e g o u r o d z e n i a ( r o k 1 8 7 8 c z y t e ż 1 8 7 9 ? ) , n i e j a s n o ś c i co d o o j c o s t w a , p o t w i e r d z e n i a w c z e ś n i e j s z e j h i p o t e z y o j e g o p ł a t n e j w s p ó ł p r a c y z c a r s k ą o c h r a n ą w l a t a c h 1 9 0 6 - 1 9 1 2 , i n t e r p r e t a c j i j e g o p s e u d o n i m u S t a l i n , k t ó r y s t a ł s i ę n a s t ę p n i e b a r d z i e j z n a n y m n a z w i s k i e m n i ż o r y g i n a l n e r o d o w e n a z w i s k o D ż u g a s z w i l i , a u t o r z y c h a r a k t e r y z u j ą d a l e j k o l e j n e p r z e j a w y n i e w y b r e d n y c h ś r o d k ó w , j a k i m i s i ę p o s ł u g i w a ł z e z r ę c z n o ś c i ą N ic c o lo M a c h i a v e l l e g o w s w y m d ą ż e n i u d o o s i ą g n i ę c i a s z c z y t ó w w ł a d z y , k t ó r e t o d ą ż e n i e , a n i e j a k i e k o l w i e k s o c j a l i s t y c z n e i d e e s p r a w i e d l i w o ś c i , b y ło k w i n t e s e n c j ą j e g o p r a w d z i w e j i d e ­ o lo g ii. J e g o w i s t o c i e n i c w ię c e j n i e i n t e r e s o w a ł o , j a k t y l k o z d o b y c ie , a n a s t ę p ­ n i e z a c h o w a n i e w ł a d z y o s o b i s t e j . P o c z ą t k ó w j e g o c a ł k o w i t e g o z w y r o d n i e n i a i u t r a t y w s z e l k i c h l u d z k i c h u c z u ć - z r o z u m i e n i a c z y t e ż s o l i d a r n o ś c i w o b e c i n n y c h l u d z i - a u t o r z y d o s z u k u j ą s i ę w j e g o r e a k c j i n a ś m i e r ć j e g o m ł o d e j p i e r w s z e j ż o n y J e k a t i e r i n y S w a n i d z e , p o p r z e d n i c z k i N a d i e ż d y A ł ł u l i j e w e j . N i e w y k s z t a ł c o n y , p o c z ą t k o w o n i e p r e t e n d u j ą c y d o o d g r y w a n i a r o l i p a r t y j ­ n e g o t e o r e t y k a c z y t e ż n a w e t p r o p a g a n d y s t y , p o w y b o r z e w 1 9 1 2 r. d o b o l s z e ­ w i c k i e g o K C S t a l i n d u ż o c z a s u p o ś w i ę c a ł s a m o k s z t a ł c e n i u , d u ż o c z y t a ł , g r o ­ m a d z ą c w c a l e n i e m a ł ą o s o b i s t ą b i b l i o t e c z k ę . N i e w p ł y n ę ł o t o j e d n a k i s t o t n i e n a j e g o m o ż l i w o ś c i i n t e l e k t u a l n e . B r a k f u n d a m e n t a l n e g o w y k s z t a ł c e n i a z a ­ w a ż y ł n a s p o s o b i e f o r m u ł o w a n i a p r z e z e ń m y ś l i i w y r a ź n e j w j e g o p r a c a c h s k ł o n n o ś c i d o u p r a s z c z a j ą c e j p r y m i t y w i z a c j i z ł o ż o n y c h z a g a d n i e ń t e o r i i . K o n ­ s e k w e n c j a t e g o d l a s p o s o b u s p r a w o w a n i a w ł a d z y w o k r e s i e z a j m o w a n i a n a j ­ w y ż s z y c h s t a n o w i s k w p a r t i i i p a ń s t w i e b y ł a s t r a s z l i w a . O d l a t d z i e c i ę c y c h c i e r p i ą c n a z j a d l i w ą z a w i ś ć w o b e c w s z y s t k i c h p i ę k n i e j s z y c h n i ż o n , b o g a t s z y c h i b a r d z i e j w y k s z t a ł c o n y c h , S t a l i n - k o n s t a t u j ą a u t o r z y - w o l a ł o t a c z a ć s i ę m i e r n o t a m i , n a d k t ó r y m i m ó g ł l e k k o s i ę w y w y ż s z a ć3 . L u d z i w y b i t n y c h S t a l i n ,

3 Dobitnie to potw ierdzają dane o zaledwie elem entarnym w ykształceniu lub b ra k u naw et takiego u jego najbliższych w spółpracowników z ostatnich la t życia, ju ż po II wojnie światowej, gdy podniósł się znacznie poziom w ykształcenia przeciętnego obyw atela w społeczeństwie r a ­ dzieckim (s. 921-924).

(6)

d y s p o n u j ą c w ł a d z ą n i e o g r a n i c z o n ą , z o d c z u c i e m r o z k o s z y n i s z c z y ł i j e ś l i b y ł o t o m o ż l i w e , d o p r o w a d z a ł d o s t a n u b y d l ę c e g o 4 (c z . I , s . 8 6 2 ) . W e d ł u g p r z y t o c z o ­ n e j w k s i ą ż c e o p i n i i L w a T r o c k i e g o S t a l i n b y ł ś w i a d o m y o g r a n i c z o n o ś c i i w ł a ś n i e p r z e c i ę t n o ś c i s w e g o u m y s ł u i s t ą d w y w o d z i s i ę t a k s i l n i e o d c z u w a ­ n a p r z e z e ń p o t r z e b a p o c h w a ł , l i z u s o s t w a , d o d a w a n i e o s o b i ś c i e p r z y m i o t n i ­ k ó w w i e l k i , g e n i a l n y p r z y w s z e l k i c h w z m i a n k a c h o s o b i e w p o d r ę c z n i k a c h i a r t y k u ł a c h p u b l i c y s t y c z n y c h . W p i s a n y c h z z a s a d y p r z e z s a m e g o s i e b i e p r z e ­ m ó w i e n i a c h w s k a z y w a ł w n a w i a s a c h , w j a k i c h m i e j s c a c h i j a k d ł u g o n a l e ż y g o o k l a s k i w a ć . A p r z y t y m b y ł p e ł e n p o g a r d y d l a u b ó s t w i a j ą c e g o g o t ł u m u ! N a d o w ó d c z y c h s t a n o w i s k a c h n a f r o n t a c h w o j n y d o m o w e j S t a l i n w y r ó ż ­ n i a ł s i ę b e z w z g l ę d n y m o k r u c i e ń s t w e m z a r ó w n o w o b e c p r z e c i w n i k a , j a k i n i e d a w n y c h w s p ó ł p r a c o w n i k ó w , k t ó r z y w c z y m ś w j e g o p r z e ś w i a d c z e n i u z a w i n i l i , n i e u j a w n i a j ą c p r z y t y m ż a d n y c h t a l e n t ó w d o w ó d c z y c h . J e g o n i e ­ u d o l n o ś ć w c z a s i e w o j n y z P o l s k ą w 1 9 2 0 r. b y ł a j e d n ą z p r z y c z y n k a t a s t r o ­ f i c z n e j, j a k p i s z ą a u t o r z y , k l ę s k i A r m i i C z e r w o n e j (s . 8 6 2 ) . A le p o d j e d n y m w z g l ę d e m b y ł S t a l i n r z e c z y w i ś c i e g e n i a l n y - w u m i e j ę t n o ś c i s k ł ó c a n i a l u d z i , i n t r y g a n c k i e g o n a p u s z c z a n i a i c h n a s i e b i e n a w z a j e m i w u m i e j ę t n o ś c i p o d p o ­ r z ą d k o w y w a n i a s o b i e k a d r . P o p o w o ł a n i u g o w k w i e t n i u 1 9 2 2 r. n a w y ł ą c z n i e a d m i n i s t r a c y j n e w t e d y s t a n o w i s k o s e k r e t a r z a g e n e r a l n e g o K C W K P ( b ) w c i ą g u p i ę c i u - s z e ś c i u z a l e d w i e l a t z d o ł a ł p o d p o r z ą d k o w a ć s o b i e g ł ó w n e p a r t y j n e i p a ń s t w o w e i n s t y t u c j e i o d s u n ą ć o d w ł a d z y r y w a l i z u j ą c y c h z n i m i b a r d z i e j - c o z n a m i e n n e - z d o l n y c h i z a s ł u ż o n y c h o d n i e g o r y w a l i , t a k i c h j a k T r o c k i , B u c h a r i n , Z in o w ie w , K a m i e n i e w , R y k o w , a p o t e m F r u n z e e t c . B y ł m ą d r ą i p r z e n i k l i w ą o s o b o w o ś c i ą , a l e p o z b a w i o n ą t w ó r c z y c h i n k l i n a c j i , p r z y t y m m a n i a k a l n i e p o d e j r z l i w y m , m ś c i w y m i p a t o l o g i c z n i e o k r u t n y m c z ł o w i e ­ k i e m . M i a ł p r z y t y m d o c i e k l i w y u m y s ł , o b d a r z o n y b y ł f e n o m e n a l n ą w p r o s t p a m i ę c i ą , z a t r z y m u j ą c ą t y s i ą c e n a z w i s k i m n ó s t w o s z c z e g ó łó w . K i l k a h i s t o r y c z n y c h o k o l i c z n o ś c i s p r z y j a ł o z d o b y c i u p r z e z S t a l i n a w t a k k r ó t k i m c z a s i e n i e m a j ą c e j g r a n i c w ł a d z y o s o b i s t e j i u c z y n i e n i u z m a s o w y c h r e p r e s j i c z y n n i k a c o d z i e n n e g o b y t u o g r o m n e g o k r a j u . W p ł y n ą ł n a t o r ó w n i e ż s y s t e m t r a d y c y j n e g o d l a R o s j i o l i g a r c h i c z n e g o s p o s o b u s p r a w o w a n i a w ła d z y , r o z b u d o w a p o l i c j i p o l i t y c z n e j i n i e s p o t y k a n a n a t a k ą s k a l ę g d z i e k o l w i e k i n ­ d z ie j s i e ć t a j n y c h i n f o r m a t o r ó w i c z ę s t o t l i w o ś ć o r a z k ł a m l i w y c h a r a k t e r p ł o ­ d z o n y c h p r z e z n i c h d o n o s ó w , a t m o s f e r a s z p i e g o m a n i i i n i e t o l e r a n c j i w o b e c w s z e l k i c h p r z e j a w ó w i n n e g o n i ż z a l e c a n e m y ś l e n i a . O d s i e b i e d o d a ł b y m r z a d ­ k o j u ż s t o s o w a n y w t y m c z a s i e w i n n y c h k r a j a c h , o p r ó c z f a s z y s t o w s k i c h 4 S talin w prost rozkoszował się cierpieniam i swych ofiar, rozpytywał, ja k oni zachowywali się w czasie to rtu r i bezpośrednio przed egzekucją. W strząsający je s t opis, z ja k ą satysfakcją słuchał relacji o histerycznym zachow aniu się w chwili egzekucji doprowadzonego do skraju poniżenia Gieorgija Zinowiewa (s. 865). Znane są też liczne w ypadki represjonow ania nie tylko obwinionych o różne party jn e herezje prom inentów władzy, ale i ich najbliższych - żon, dzieci. U współczesnego czytelnika, przyzwyczajonego przecież ju ż do opisu w ielu łajdactw polityków, budzi je d n a k grozę inform acja o zabiciu w 1938 r. kilkunastoletniego syna Lwa K am ieniew a - J u r ija (s. 972).

(7)

N i e m i e c , b r u t a l n y t e r r o r i f i z y c z n e z n ę c a n i e s i ę n a d a r e s z t o w a n y m i z a w y ­ m y ś l o n e p r z e w i n i e n i a p r z e d s t a w i c i e l a m i t e j s a m e j , c o i j e g o w ł a s n a , o r i e n t a ­ c ji p o l i t y c z n e j . N i e k t ó r y c h z t y c h n i e s ł y c h a n i e b r u t a l n i e b i t y c h i p o n i ż a n y c h l u d z i p ó ź n i e j m ó g ł z n ó w w y w y ż s z y ć , p r z y w r a c a j ą c i m p o p r z e d n i o z a j m o w a n e l u b j e s z c z e w y ż s z e s t a n o w i s k a i f u n k c j e . P o l s k i m c z y t e l n i k o m d z i ę k i p u b l i k a ­ c jo m p r o f . P a w ł a W i e c z o r k i e w ic z a z n a n y j e s t u k r y w a n y d łu g o p r z e d s z e r s z y m k r ę g i e m c z y t e l n i k ó w f a k t , iż ó w c z e s n e m u d o w ó d c y d y w i z j i ( k o m d i w o w i ) , p ó ź ­ n i e j s z e m u m a r s z a ł k o w i Z S R R i P o l s k i (z a w a n s u te g o ż S t a l i n a ) K o n s t a n t e m u R o k o s s o w s k i e m u w y b ito p o d c z a s ś l e d z t w a 9 z ę b ó w , z ł a m a n o 3 ż e b r a i z m i a ż d ż o ­ n o m ł o t k i e m p a l c e u n ó g (c z . I , s. 9 7 0 ). B y ł a t o w ł a d z a p o d k a ż d y m w z g l ę d e m n i e m o r a l n a , n a w e t j ę z y k u ż y w a n y p r z e z t y c h m ę ż ó w s t a n u b u d z i g r o z ę i o d r a z ę . W s w o i m c z a s i e A l e k s a n d e r J a k o w l e w , m a j ą c y j a k o s e k r e t a r z K C K P Z R n i e o g r a n i c z o n y d o s t ę p d o n a j t a j ­ n i e j s z y c h a r c h i w ó w K G B i K C , p r z y t a c z a r e a k c j ę w i e r c h u s z k i s t a l i n o w s k i e j n a p r z e s ł a n ą w o d z o w i w p r z e d e d n i u s w e j e g z e k u c j i w c z e r w c u 1 9 3 7 r. p r z e z b y łe g o d o w ó d c ę A r m i i C z e r w o n e j I o n a J a k i r a b ł a g a l n ą p r o ś b ę o d a r o w a n i e m u ż y c ia : D o m o j e g o a r c h i w u m . S z u j a i p r o s t y t u t k a - S t a l i n . C a ł k o w i c i e w y c z e r p u j ą c e o k r e ś l e n i e - M o ł o t o w . N i k c z e m n i k , k a n a l i a i k u r w a - j e d y n a k a r a ś m i e r ć - K a g a n o w i c z ( s . 8 6 4 ) . A s a m w ó d z p r z y t y m n i e w y r ó ż n i a ł s ię o s o b i s t ą o d w a g ą . Z n a n e s ą o p i s y t r o s k i o n i e g o ż y w i o n e j p r z e z B e r i ę , k t ó r y n p . p o t r a f i ł n a g l e s t r z e l i ć d o j a k i e j ś o s o b y , b y w y k a z a ć s z e f o w i s w ą c z u j n o ś ć i s z y b k o ś ć , z j a k ą z d o ł a ł d o s t r z e c k n o w a n i a r z e k o m e g o z a b ó jc y . S o l i s t k a m o ­ s k i e w s k i e g o T e a t r u W i e l k i e g o G a l i n a W i s z n i e w s k a w s p o m i n a ł a j e d n a k , co p r z y t a c z a j ą a u t o r z y , o c z y m ś b a r d z i e j p r z e m a w i a j ą c y m d o n a s z e j w y o b r a ź n i , ż e t e n w s p a n i a ł y , z b u d o w a n y z c e s a r s k i m p r z e p y c h e m t e a t r S t a l i n o t a c z a ł s z c z e g ó l n ą t r o s k ą , c z ę s t o b y w a ł n a j e g o s p e k t a k l a c h , a l e n i g d y n i e s a d o w i ł s i ę w j e g o c e n t r a l n e j , c a r s k i e j lo ż y . J e ś l i c a r o w i e n i e b a l i s i ę s i e d z i e ć n a w p r o s t t ł u m n e j s a l i , t o S t a l i n n a w e t w t e a t r z e n i e p o z b a w i o n y b y ł u c z u c i a s t r a c h u i s i e d z i a ł u k r y t y z a k o t a r ą . N a u s t a w i o n y m p r z e d n i m s t o l i k u z a w s z e s t a ł a d u ż a w a z a z u g o t o w a n y m i n a t w a r d o j a j k a m i i S t a l i n j e p o ł y k a ł p o d ­ c z a s a n t r a k t ó w (s . 8 6 6 ) . C i e k a w e ! N i c d o d a ć , n i c u ją ć ! Ż a d n a f a n t a z j a n i e j e s t w s t a n i e p r z e w i d z i e ć n i u a n s ó w z a c h o w a n i a s i ę n a s z y c h w o d z ó w ! D o w y b u c h u w o j n y r a d z i e c k o - n i e m i e c k i e j S t a l i n n i e j e d e n r a z z a c h w y c a ł s i ę H i t l e r e m , j e g o o k r u c i e ń s t w e m w w a l c e z r y w a l a m i w p a r t i i . B e n i t o M u s ­ s o l i n i n a z y w a ł g o t a j n y m f a s z y s t ą ( s . 8 6 7 ) . K o ń c z ą c t ę b i o g r a f i ę , a u t o r z y n i e r o z s t r z y g a j ą j e d n a k t a j e m n i c y je g o ś m i e r c i w m a r c u 1 9 5 3 r ., o g r a n i c z a j ą c s ię d o p r z y t o c z e n i a t r z e c h n a j b a r d z i e j r o z p o w s z e c h n i o n y c h w l i t e r a t u r z e w e r s j i te g o w y d a r z e n i a , c h o ć i s k ł a n i a j ą c s i ę j e d n a k n a j b a r d z i e j d o p r z y j ę c i a h i p o t e ­ z y o z a m o r d o w a n i u g o p r z e z B e r i ę i C h r u s z c z o w a w c e l a c h s a m o o b r o n y w z w i ą z k u z p l a n o w a n ą n a l a t a 1 9 5 3 - 1 9 5 4 n o w ą f a l ą w i e l k i e g o t e r r o r u - p r z y g o t o w y w a n i e m j u ż w t a j e m n i c y o b o z ó w k o n c e n t r a c y j n y c h , p o l i g o n ó w i t p . ( t a m ż e ) . S p r a w g o d n y c h o m ó w i e n i a j e s t w t y m d z i e l e w i e l e , a l e n i e s p o s ó b i c h z a p r e z e n t o w a ć w o g r a n i c z o n e j p o d w z g l ę d e m o b j ę t o ś c i o w y m r e c e n z j i . N ie c o

(8)

s z c z e g ó ł o w i e j w i ę c j e s z c z e t y l k o o b l i s k i e j m i b a d a w c z o p r o b l e m a t y c e l a t 1 8 9 4 - 1 9 3 9 , s t a n o w i ą c e j t r e ś ć I c z ę ś c i d z i e ł a . Z a c z y n a s i ę o n o p e ł n y m n o s t a l ­ g i i i ż a l u z a u t r a c o n ą ś w i e t n o ś c i ą r o z d z i a ł e m w s t ę p n y m D r o g a R o s j i d o w i e ­ k u X X ? , o b e j m u j ą c y m b a r d z o r ó ż n i ą c e s i ę s w y m z n a c z e n i e m o k r e s y O d u k s z t a ł t o w a n i a s i ę w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i e j w s p ó l n o t y d o p o c z ą t k u p a n o w a n i a M i k o ł a j a I I . A u t o r z y s t a r a j ą s i ę w n i m w y j a ś n i ć , j a k m o g ł a z d a r z y ć s i ę t a k a k a t a s t r o f a z l a t 1 9 1 7 - 1 9 1 8 , k i e d y t o n i e p r z e z j a k i c h k o l w i e k w r o g ó w z z e ­ w n ą t r z , a p r z e z s a m y c h R o s j a n z a b i t o d z i e s i ą t k i m i l i o n ó w n a j l e p s z y c h o b y ­ w a t e l i R o s ji i w y g n a n o z k r a j u o j c z y s t e g o m i l i o n y i n n y c h ? S t r a s z l i w e w a r u n ­ k i ż y c i a , g ł ó d , n ę d z a i r e p r e s j e d o p r o w a d z i ł y d o t e g o , ż e w i e l u l u d z i w o l a ł o n i e z a k ł a d a ć r o d z i n i n i e r o d z i ć d z ie c i. W 1 9 3 9 r. n a r ó d r o s y j s k i z o s t a ł w c i ą ­ g n i ę t y w s t r a s z l i w ą w o j n ę ś w i a t o w ą , k t ó r a k o s z t o w a ł a R o s j ę n o w e d z i e s i ą t k i m i l i o n ó w i s t n i e ń l u d z k i c h . W X X w . k r a j s t r a c i ł 9 5 % s w y c h s k a r b ó w k u l t u r a l ­ n y c h , m n ó s t w o b o g a c t w n a t u r a l n y c h , b y w k o ń c u w 1 9 9 1 r. r o z p a ś ć s i ę n a c z ę ś c i . W s p ó ł c z e s n a F e d e r a c j a R o s y j s k a i p o d w z g l ę d e m li c z b y m i e s z k a ń c ó w , i p o d w z g l ę d e m z a g o s p o d a r o w a n e g o o b s z a r u s t a n o w i n i e w i e l e w ię c e j n i ż p o ­ ło w ę t e j R o s j i , k t ó r a b y ł a w p o c z ą t k u X X w. D l a t e g o t e ż w i e k t e n - z a u w a ż a j ą a u t o r z y d z i e ł a - t o n a j b a r d z i e j t r a g i c z n e d l a R o s j i s t u l e c i e (s . 7 ). P o c z ą t e k d z i e ł a j e s t w ię c n i e c o k o n t r o w e r s y j n y , b o n i e w s z y s t k i e z t y c h s t r a t b y ł y r z e c z y w iś c i e n i e s p r a w i e d l i w e i k r z y w d z ą c e , n a o d w r ó t - n i e k t ó r e p r z y w r a c a ł y s p r a w i e d l i w o ś ć z n i e w o l o n y m n a j p i e r w p r z e z c a r a t , a p ó ź n i e j p r z e z d y k t a t u r ę s t a l i n o w s k ą n a r o d o m . C z y t e l n i k n i e p o w i n i e n j e d n a k z r a ż a ć s i ę t a k i m p o c z ą t ­ k i e m , d a l e j z n a j d z i e o n u s p o k a j a j ą c e g o w y j a ś n i e n i e i p o d t y m w z g l ę d e m . P o d r o z d z i a ł I r e k o n s t r u u j e P o c z ą t e k z i e m i r u s k i e j. Z w r a c a w n i m u w a g ę z e r w a n i e z m o c n o z a k o r z e n i o n ą w h i s t o r i o g r a f i i r o s y j s k i e j t r a d y c j ą n e g o w a ­ n i a t e o r i i n o r m a ń s k i e j i g e n e z ę s t a r o r u s k i e g o p a ń s t w a . J e g o p o w s t a n i e i r o z w ó j a u t o r z y p o s t r z e g a j ą j a k o w y n i k z a b i e g ó w i d z i a ł a l n o ś c i s k a n d y n a w ­ s k i c h W a r e g ó w i p r z e z n i c h o s a d z o n y c h n a z i e m i a c h S ł o w i a ń s z c z y z n y w s c h o d n i e j k o n u n g ó w . O d n i c h w y w o d z ą d y n a s t i ę R u r y k o w i c z ó w . S p ó r m i ę ­ d z y tz w . n o r m a n i s t a m i i a n t y n o r m a n i s t a m i t o w a r z y s z y ł o d l a t r o z w o jo w i h i s t o r i o g r a f i i r o s y j s k i e j i d z i e l i ł t a k ż e z a j m u j ą c y c h s i ę t y m p a ń s t w e m h i s t o ­ r y k ó w z a g r a n i c z n y c h . D o 1 9 1 7 r. w R o s j i d o m i n o w a l i r a c z e j n o r m a n i ś c i - N i k o ł a j K a r a m z i n , M i c h a i ł P o g o d i n , S i e r g i e j S o ło w io w i i n n i , n a t o m i a s t h i s t o r i o g r a f i a r a d z i e c k a c a ł k o w i c i e o d r z u c i ł a t e o r i ę n o r m a ń s k ą , k t ó r a p r a w i e w y ł ą c z n i e p a n o w a ł a i z r e s z t ą p a n u j e n a d a l w h i s t o r i o g r a f i i z a c h o d n i o e u r o ­ p e j s k i e j i a m e r y k a ń s k i e j . N a j w y b i t n i e j s z y z a u t o r ó w p o l s k i c h s y n t e z h i s t o r i i R o s ji, L u d w i k B a z y lo w , r a c z e j t e ż n i e p o d z i e l a ł t e o r i i n o r m a ń s k i e j , a c z k o l ­ w i e k t r u d n o p r z e s ą d z i ć , n a i l e t a k r z e c z y w i ś c i e m y ś l a ł , n a i l e z a ś o d d a w a ł d a ń p o g l ą d o m o f i c j a l n y m w e p o c e , w k t ó r e j p o w s t a w a ł y j e g o p r a c e , b a d a w c z o b o w i e m p r o b l e m e m t y m s i ę n i e z a j m o w a ł 5 . G ł ę b s z e s t u d i a n a t e n t e m a t ,

5 Zob. L. Bazylow, H isto ria R osji, t. I, W arszaw a 1983, s. 76-79; idem, H isto ria R osji, wyd. IV popraw ione i uzupełnione. Tekst obejm ujący la ta 1917-1991 n ap isał P. Wieczorkiewicz, Wrocław 2005, s. 20-23.

(9)

z w y w a ż o n y m i s ą d a m i k o ń c o w y m i , p r e z e n t o w a l i w P o l s c e h i s t o r y c y z a j m u j ą ­ c y s i ę p o w s t a w a n i e m p a ń s t w a s t a r o r u s k i e g o , a w ś r ó d n i c h p r z e d e w s z y s t k i m z n a k o m i t y h i s t o r y k p o z n a ń s k i - p r o f . H e n r y k Ł o w m i a ń s k i . C i e k a w y j e s t t e ż p o d r o z d z i a ł n a s t ę p n y - C h r z e s t R u s i . N a r o d z i n y n a r o d u r u s k i e g o, w k t ó r y m z w r a c a j ą u w a g ę l i c z n e i n f o r m a c j e o p o p r z e d z a j ą c y c h t e n c h r z e s t w i e r z e n i a c h p o g a ń s k i c h , w t y m o p o w s z e c h n y c h z j a w i s k a c h s a k r a l n e ­ g o l u d o b ó j s t w a i s z e r o k o p r a k t y k o w a n y m w i e l o ż e ń s t w i e ó w c z e s n y c h r u s k i c h k n i a z i . T a k i n p . k n i a ź k i j o w s k i W ł o d z i m i e r z W i e l k i , k t ó r e m u R u ś z a w d z i ę c z a c h r y s t i a n i z a c j ę , u t r z y m y w a ł p r z e d t e m h a r e m z ł o ż o n y z 8 0 0 n a ł o ż n i c (s . 1 7 ). N i e p r z e s z k o d z i ł o t o n a s t ę p n i e C e r k w i p r a w o s ł a w n e j o g ło s ić g o ś w i ę t y m . Z d a n i e m a u t o r ó w k s i ę s t w o k i j o w s k i e u p a d ł o w X I I I w . n i e w s k u t e k u d e r z e ­ n i a z e w n ę t r z n e g o w r o g a - c h a n ó w t a t a r s k i c h c z y t e ż w c z e ś n i e j P o ło w c ó w i i n n y c h p l e m i o n , a w s k u t e k w e w n ę t r z n e g o u p a d k u m o r a l n e g o . D a l s z e p o d r o z d z i a ł y z a w i e r a j ą t a k ż e i n f o r m a c j e , k t ó r y c h n i e b y ł o n a o g ó ł w p o p r z e d n i o w y d a w a n y c h s y n t e z a c h . P o o m ó w i e n i u k o r z y ś c i , j a k i e d l a p a ń ­ s t w a r u s k i e g o , p r z e k s z t a ł c a j ą c e g o s i ę j u ż w M o s k o w i ę , n i ó s ł b l i s k i z w i ą z e k , z w ł a s z c z a k u l t u r o w y , z L i t w ą , a c z ę ś c i o w o i z P o l s k ą , a u t o r z y b a r d z o k r y t y c z ­ n i e o c e n i a j ą r z ą d y W a s y l a I I C i e m n e g o ( 1 4 2 5 - 1 4 6 2 ) j a k o t r a g i c z n e i w y j ą t k o ­ w o n i e u d a n e , je g o iz o l o w a n i e k r a j u o d E u r o p y Z a c h o d n i e j , p r z e j m o w a n i e t r a d y c j i K o n s t a n t y n o p o l a ( M o s k w a I I I R z y m e m ) . Z a p a n o w a n i a j e g o s y n a I w a n a I I I , n a z y w a j ą c e g o j u ż s i e b i e c a r e m , w K s i ę s t w i e M o s k i e w s k i m w p r o ­ w a d z a n a j e s t i d e o l o g i a w s z e c h m o c y p a ń s t w a w o b e c i n n y c h i n s t y t u c j i s p o ł e c z ­ n y c h , c o w i s t o c i e b y ł o k u l t y w o w a n e w c a ł e j p ó ź n i e j s z e j h i s t o r i i R u s i , a n a s t ę p n i e R o s ji . P a ń s t w o r u s k i e z o s t a ł o p r z e k s z t a ł c o n e w o b l ę ż o n ą t w i e r ­ d z ę p r a w d z i w e j w i a r y , a j e g o w ł a d c a w j e d y n e g o s t r a ż n i k a ś w i ą t y n i p r a w o ­ s ł a w i a (s . 3 5 ). D o p u s z c z a j ą c y s i ę z d r a d y w o b e c k s i ę c i a m o s k i e w s k i e g o t r a k t o ­ w a n y j e s t , c z e g o w c z e ś n i e j n a R u s i n i e b y ło , j a k o p o p e ł n i a j ą c y ś w i ę t o k r a d c z ą z b r o d n i ę w o b e c n a r o d u , co k a r a n e j e s t z c a ł ą b e z w z g l ę d n o ś c i ą . N o w y m z j a w i ­ s k i e m s t a j e s i ę s t o s o w a n i e m a s o w y c h k a ź n i z p r z y c z y n p o l i t y c z n y c h , c o n a n i e s p o t y k a n ą s k a l ę p r a k t y k o w a ł I w a n I V G r o ź n y . B a r d z o s z c z e g ó ł o w o s ą o p i s y w a n e w s z e l k i e m o ż l iw e a s p e k t y r e l i g i j n e t y c h p r o c e s ó w . Z a m ę t s m u t y ( 1 5 6 4 - 1 6 1 2 ) z t o w a r z y s z ą c y m i t e m u z w y r o d n i e n i a m i i s z a l e ń s t w a m i m a n i a ­ k a s a m o w ł a d z t w a , j a k i m b y ł I w a n G r o ź n y , j e s t p r z e d m i o t e m p i ą t e g o p r z e d ­ o s t a t n i e g o p o d r o z d z i a ł u , a l e z a w a r t e w n i m o c e n y n i e o d b i e g a j ą n a o g ó ł o d w y w o d ó w z n a n y c h n a m z i n n y c h , t a k ż e p o l s k i c h p u b l i k a c j i . C a ł ą t ę w s t ę p n ą c z ę ś ć n a r r a c j i k o ń c z y b a r d z o z w a r t y p o d r o z d z . 6 : O d c a r s t w a d o c e s a r s t w a ( I m p e r i u m ) , 1 6 1 3 - 1 8 9 4 , w p r o w a d z a j ą c y j u ż c z y t e l n i k a w r e f o r m y i d o k o n a n i a c y w i l i z a c y j n e n o w e j d y n a s t i i R o m a n o w ó w i n o w e g o j u ż p a ń s t w a - w i e l o n a r o d o w o ś c i o w e j R o s j i , k t ó r a z a s t ą p i ł a d a w n ą u n i t a r n ą n a r o d o w o R u ś . I n t e r e s u j ą c a j e s t j e d n o z n a c z n i e n e g a t y w n a o c e n a p r z y ł ą c z e ­ n i a d o p r a w o s ł a w n e j R o s j i l u t e r a ń s k i e j F i n l a n d i i ( 1 8 0 9 ) i k a t o l i c k i c h L i t w y ( 1 7 9 5 ) i P o l s k i ( 1 8 1 5 ) . J u ż s a m a p r z e c i e ż b ł ę d n a d a t a w c h ł o n i ę c i a P o l s k i z n a c z o n a k o n g r e s e m w i e d e ń s k i m j e s t z n a m i e n n a ! O m ó w i w s z y n i e ł a t w e d l a a r m i i r o s y j s k i e j z d ł a w i e n i e d w ó c h p o l s k i c h p o w s t a ń n a r o d o w y c h - 1 8 3 0

(10)

i 1 8 6 3 r ., a u t o r z y p y t a j ą : C z y w a r t o b y ł o t r a c i ć t y l e s i ł i k r w i , ż e b y u t r z y m y ­ w a ć w C e s a r s t w i e n a r o d y , k t ó r e n i e c h c i a ł y z n a j d o w a ć s i ę w n i e j ? (s . 5 6 ). C i e k a w e j e s t t e ż s t w i e r d z e n i e , ż e z e w s z y s t k i c h c e s a r z y r o s y j s k i c h t y l k o A l e k s a n d e r I i A l e k s a n d e r I I I w n u k j e g o b r a t a , b y l i p r z e c i w n i k a m i d a l s z e g o r o z s z e r z a n i a g r a n i c c e s a r s t w a k o s z t e m i n n y c h n a r o d ó w (s . 5 7 ). A j e d n o c z e ­ ś n i e t r u d n o t e ż k w e s t i o n o w a ć m y ś l , iż o d t a t a r s k i e g o z n i e w o l e n i a z X I I I w. s p o ł e c z e ń s t w o r o s y j s k i e n i g d y n i e b y ło t a k o t w a r t e n a ś w i a t z e w n ę t r z n y , j a k w p e t e r s b u r s k i e j e p o c e C e s a r s t w a ( 1 7 0 3 - 1 9 1 7 ) . B a r d z o w y s o k o s ą o c e n i a n e r e f o r m y u s t r o j o w e , d o k o n a n e w R o s j i z a A l e k s a n d r a I I , p o d t r z y m y w a n a j e s t t e ż o d d a w n a p r o p a g o w a n a t e z a - m i m o p e w n y c h p r ó b w o s t a t n i m c z a s i e s w o i s t e j r e h a b i l i t a c j i - o j e g o s y n u A l e k s a n d r z e I I I j a k o a u t o r z e k o n t r r e f o r m . N o w o ś c i ą t a k i e g o u j ę c i a o w e g o o k r e s u w d z i e j a c h R o s j i j e s t d o k ł a d n e p r z e d ­ s t a w i e n i e ż y c i a r e l i g i j n e g o i s t o s u n k ó w w e w n ą t r z h i e r a r c h i i c e r k i e w n e j . G ł ó w n y m i o ś r o d k a m i k u l t u d l a c a łe j R o s ji s t a ł a s i ę p u s t e l n i a o p t y ń s k a p o d K o z i e l s k i e m i k l a s z t o r w S a r o w i e (s . 5 9 ). K o n k l u z j a k o ń c o w a t e j c z ę ś c i r o z w a ż a ń : P r z e d s y n e m A l e k s a n d r a I I I - M i k o ł a j e m I I , k t ó r y w s t ą p i ł n a t r o n s z e ś ć l a t p r z e d k o ń c e m X I X w i e k u , s t a ł o b a r d z o t r u d n e z a d a n i e : z a c h o w u j ą c d z i e d z i c t w o t y s i ą c l e t n i e j p a ń s t w o w o ś c i r o ­ s y j s k i e j , p r z e k s z t a ł c i ć j ą o d p o w i e d n i o d o p o t r z e b s p o ł e c z e ń s t w a r o s y j s k i e g o i w y m o g ó w w s p ó ł c z e s n o ś c i , p r z y w r ó c i ć w R o s j i d a w n o u t r a c o n ą j e d n o ś ć o b y ­ w a t e l s k ą , s o l i d a r n o ś ć i z a u f a n i e . Z w i ą z a n e z w y p e ł n i e n i e m t e g o w i e l k i e g o z a ­ d a n i a b y ł o n i e t y l k o z a c h o w a n i e d y n a s t i i i m o n a r c h i i j a k o t a k i c h , a l e i s a m e j R o s j i . A l e w t e d y w s p o k o j n y m 1 8 9 4 r o k u p r a w i e n i k t t e g o s o b i e n i e u ś w i a d a ­ m i a ł (s . 6 1 ). Ó w r o k 1 8 9 4 j a k o c e z u r ę o t w i e r a j ą c ą r e c e n z o w a n e d z i e ł o w y z n a c z a i n t r o ­ n i z a c j a n o w e g o w ł a d c y R o s j i - w ł a ś n i e c e s a r z a M i k o ł a j a I I , k t ó r e g o p a n o w a ­ n i e j e s t j e d y n y m p a n o w a n i e m m o n a r s z y m , a n a l i z o w a n y m d o k ł a d n i e j p r z e z a u t o r ó w . P o s t a ć t a t r a k t o w a n a j e s t z c a ł ą p o w a g ą , w d z i e l e z n a j d u j ę w e d ł u g s w y c h o b l i c z e ń a ż n a 1 1 0 s t r o n a c h p o w o ł a n i a n a M i k o ł a j a I I . W ię c e j w z m i a ­ n e k i p o w o ł a ń d o t y c z y t y l k o w c z ę ś c i I L e n i n a , a w c z ę ś c i I I S t a l i n a . A u t o r z y w i e l o k r o t n i e p r z y r ó ż n y c h o k a z j a c h p o w o ł u j ą s i ę n a w y p o w i e d z i c e s a r z a , t a k ­ ż e n a f r a g m e n t y j e g o d z i e n n i k a i t o n i e w c e l a c h d e m a s k a t o r s k i c h i p r z e ś m i e w c z y c h , c o n a g m i n n i e c z y n i o n o w p o p r z e d n i c h z a r y s a c h j e g o b i o ­ g r a f i i c z y t e ż w o g ó l n y c h p r a c a c h z d z i e j ó w R o s j i t a m t e j e p o k i , w s k a z u j ą t a k ż e j e g o r o z s ą d n e d e c y z j e , c h o ć w i e l e , m o ż e n a w e t z b y t w i e l e k r y t y k u j ą . W o d r ó ż n i e n i u o d t y s i ę c y p r a c p o p r z e d n i c h , u k a z u j ą c y c h s i ę w b . Z S R R i d ł u g o j e s z c z e w F e d e r a c j i R o s y j s k i e j , w k t ó r y c h c e s a r z t e n t r a k t o w a n y b y ł l e k c e w a ż ą c o , a w s z y s t k o p o z y t y w n e , c o d z i a ł o s i ę w R o s j i , p r z y p i s y w a n e b y ło i n n y m o s o b o m l u b a n o n i m o w y m s i ł o m h i s t o r i i, b y l e t y l k o n i e j e m u , w d z i e l e t y m p o s t r z e g a n y j e s t o n p o w a ż n i e i d o c e n i a n e s ą j e g o d o k o n a n i a - n a j b a r ­ d z ie j w i d o c z n e w g o s p o d a r c e , a l e i w k u l t u r z e . Z a c y t u j m y t y l k o j e d n ą w y p o ­ w i e d ź d o t y c z ą c ą t e j o s t a t n i e j d z i e d z i n y ż y c i a s p o ł e c z n e g o : J e ś l i r o z p a t r y w a ć k u l t u r ę i s z t u k ę w c a ł o ś c i , t o e p o k a M i k o ł a j a I I t o s z c z y t r o z w o j u k u l t u r y r o s y j s k i e j i n a s t ę p n e d z i e s i ę c i o l e c i a a ż d o n a s z y c h c z a s ó w m o g ą b y ć r o z p a t r y ­

(11)

w a n e j a k o i n e r c j a p o p o r e w o l u c y j n y m w z n i e s i e n i u . [...] t a k i e j l i c z b y l u d z i w i e l ­ k i c h , u t a l e n t o w a n y c h i p o p r o s t u z d o l n y c h , k o ń c z ą c y c h l u b r o z p o c z y n a j ą c y c h s w o j e ż y c i e w c i ą g u n i e s p e ł n a ć w i e r c i w i e k u , k u l t u r a r o s y j s k a n i e z n a ł a a n i p r z e d t e m , a n i p o t e m (s . 1 0 9 ). K t o ś z a p y t a , a j a k a z a s ł u g a w t y m s a m e g o M i k o ł a j a ? Z p e w n o ś c i ą n i e p i e r w s z o p l a n o w a , a l e j e ś l i b y n i e c z a s y w z g l ę d n e g o s p o k o j u , b r a k u z a g r o ż e ń d l a tw ó r c ó w , o z n a k r o z w o j u i o g ó ln e j p o m y ś l n o ś c i , to t a l e n t y n a t a k ą s k a l ę n i e r o z w i j a ł y b y s i ę . R o z s ą d n i e r o z u m i a n y m e c e n a t , i n t r a t n e z a k u p y d z i e ł s z t u k i , n a g r o d y i a w a n s e t w o r z y ł y a t m o s f e r ę s p r z y j a j ą ­ c ą r o z w o j o w i t a l e n t ó w . Z a c z y n a j ą c o d b a r d z o p o z y t y w n e j o c e n y k w e s t i o n o w a n e g o z a z w y c z a j p r z e z p s e u d o h i s t o r y k ó w p o z i o m u w y k s z t a ł c e n i a t e g o c e s a r z a (s . 6 2 - 6 3 ) , o m ó ­ w i e n i a m a j ą t k u i s p o s o b u r o z p o r z ą d z a n i a n i m - s z c z o d r o ś c i t a k d a l e k o o d b i e ­ g a j ą c e j o d s k ą p s t w a j e g o o jc a , o m ó w i e n i a p e w n y c h c e c h j e g o c h a r a k t e r u , u j a w n i a j ą c e g o s i ę j u ż w o k r e s i e , g d y b y ł t y l k o c e s a r z e w i c z e m , n a s t ę p c ą t r o ­ n u , w t y m p r a c o w i t o ś c i i z d y s c y p l i n o w a n i a , a u t o r z y d o s t r z e g a j ą o c z y w iś c i e t e ż c e c h y u j e m n e M i k o ł a j a , a p r z e d e w s z y s t k i m t o , iż n i e b y ł o b d a r z o n y p r z e z n a t u r ę w y r a z i s t ą i n d y w i d u a l n o ś c i ą . C e c h o w a ł o g o k u n k t a t o r s t w o , t a k b a r d z o r ó ż n i ą c e g o z e z d r o w o r o z s ą d k o w y m , z n a j ą c y m s i ę n a l u d z i a c h o jc e m . W y ­ t k n i ę t e c e le o s i ą g a ł n i e w p r o s t , z w l e k a ł , o c z e k u j ą c n a n a d e j ś c i e s p r z y j a j ą c e g o m o m e n t u , n i e l u b i ł s i ę s p r z e c z a ć i d o w o d z ić c z e g o k o l w i e k . B y ł b a r d z o s k r y t y , j e g o ż y c ie w e w n ę t r z n e p o z o s t a w a ł o d l a w i ę k s z o ś c i o t a c z a j ą c y c h g o o s ó b z a ­ g a d k ą . A p r z y t y m w s z y s t k i m n i e k w e s t i o n o w a ł p o t r z e b y r e f o r m , z w ł a s z c z a e k o n o m i c z n y c h , p o d t y m w z g l ę d e m R o s j a j u ż n a p o c z ą t k u j e g o p a n o w a n i a z m i e n i ł a s i ę r a d y k a l n i e . G o r z e j b y ł o z r e f o r m a m i p o l i t y c z n y m i . N a p o c z ą t k u n o w e g o p a n o w a n i a R o s j a p o z o s t a w a ł a o s t a t n i ą w E u r o p i e m o n a r c h i ą a b s o ­ l u t n ą , M i k o ł a j b y ł m i s t y k i e m , w i e r z ą c y m w s w o je w p r o s t o d B o g a d a n e m u p o s ł a n n i c t w o z a c h o w a n i a w n i e n a r u s z o n e j p o s t a c i p o d s t a w u s t r o j o w y c h w ł a ­ d z y c e s a r s k i e j . M i m o o p a n o w a n i a u m i e j ę t n o ś c i k o r z y s t a n i a z e w s z y s t k i c h z d o b y c z y w s p ó ł c z e s n e j m u c y w i l i z a c j i - r a d i a , s a m o c h o d ó w , t e l e f o n u i t p . , b y ! w j a k i m ś s e n s i e p r o d u k t e m p r z e s z ł o ś c i , n i e u m i e j ą c y m d o s t o s o w a ć s i ę d o w s p ó ł c z e s n o ś c i . N i e u m i e j ą c y m d o c z a s u - d o d a j m y , b o n a w e t w s f e r z e r e f o r m p o l i t y c z n y c h d o k o n a ł n a s t ę p n i e b a r d z o w i e l e , p r z e k s z t a ł c a j ą c R o s j ę s a m o ­ w ł a d n ą w m o n a r c h i ę p r a w i e k o n s t y t u c y j n ą . N i e p o d z i e l a m w t e j c z ę ś c i s w y c h r e f l e k s j i p r z e k o n a n i a a u t o r ó w , i ż w i ę k s z o ś ć t y c h r e f o r m d o k o n a n y c h w R o s ji z a j e g o p a n o w a n i a b y ł a w y m u s z o n a s y t u a c j ą , ż e b y ł y t o u s t ę p s t w a m u n a r z u ­ c a n e , w y r y w a n e j a k o b y s i ł ą . N i e z a t r z y m u j ą c s i ę d ł u ż e j n a t y m w ą t k u , b o j e s t o n t y l k o j e d n y m z w ą t k ó w p r z y c i ą g a j ą c y c h u w a g ę c z y t e l n i k a , d o d a m , ż e m a m t a k ż e i k o n k r e t ­ n e z a s t r z e ż e n i a c o d o o c e n y z a c h o w a ń M i k o ł a j a I I w p o s z c z e g ó l n y c h e p i z o ­ d a c h l u b k o n k r e t n y c h s z c z e g ó l n y c h s y t u a c j a c h . W w i e l u s p r a w a c h , n p . o c e n y C h o d y n k i z 1 8 9 6 r. ( s . 6 5 - 6 6 , 1 1 5 ) k r w a w e j n i e d z i e l i z 1 9 0 5 r. (s . 1 6 1 - 1 6 8 ) c z y t e ż w y d a r z e ń I w o j n y ś w i a t o w e j , n i e w y z b y l i s i ę a u t o r z y t r a d y c y j n y c h o c e n n i h i l i s t y c z n y c h i u p a t r u j ą w n i m c a ł e z ło i g ł ó w n ą s i ł ę s p r a w c z ą n i e m o ­ c y R o s j i i o s t a t e c z n e j k l ę s k i C e s a r s t w a w l a t a c h 1 9 1 7 - 1 9 1 8 . G e n e r a l n i e z a ­

(12)

p r e z e n t o w a n e j o c e n i e p a n u j ą c e g o b r a k u j e s p ó j n o ś c i . U t k a n a j e s t o n a z c z ę s t o s p r z e c z n y c h z s o b ą w y r y w k ó w w s p o m n i e ń , o p i n i i i w y p o w i e d z i a u t o r ó w g ł ó w ­ n i e r o s y j s k i c h , f o r m u ł o w a n y c h n a o g ó ł j u ż p o u p a d k u m o n a r c h i i r o s y j s k i e j , p r z y b a r d z o s k ą p y m w y k o r z y s t y w a n i u o p i n i i o b s e r w a t o r ó w z z e w n ą t r z , w s z c z e g ó l n o ś c i d y p l o m a t ó w z a g r a n i c z n y c h . D o m i n u j e j e d n a k i w t e j c z ę ś c i d z i e ł a i n n o w a c j a i n o w e s p o j r z e n i e n a o s t a t n i e g o c e s a r z a , c z y t e ż j a k c h c e w i e l u - c a r a R o s ji. N i e m a p r z y t y m b y n a j m n i e j i d e a l i z a c j i t e g o m o n a r c h y ! A u to r z y , p o d o b n i e j a k i a u t o r p o w y ż s z y c h s łó w , w s w e j b i o g r a f i i M i k o ł a j a I I 5 d o s t r z e g a j ą i l i c z n e n e g a t y w y z w i ą z a n e z t y m o s t a t n i m p a n o w a n i e m , n i e d o t y c z ą c e w d o d a t k u w y ł ą c z n i e o s o b n y c h e p iz o d ó w c z y t e ż s z c z e g ó łó w , a s p r a w n a j b a r d z i e j i s t o t n y c h d l a c a ł e j tz w . f i lo z o f i i p a n o w a n i a . Z g o d z ić s i ę n p . t r z e b a z t ą c z ę ś c i ą w y w o d ó w a u t o r ó w , w k t ó r e j w s k a z u j ą , ż e a n a c h r o n i z m e m w p r o s t n i e w y b a c z a l n y m b y ło d o ś ć d ł u g i e u p i e r a n i e s i ę M i k o ł a j a I I ( a ż d o 1 9 0 6 r.) p r z y w ł a d z y a b s o l u t n e j w e p o c e , k i e d y r z ą d y p a r l a m e n t a r n e w w i ę k s z o ś c i k r a j ó w e u r o p e j s k i c h p o z o s t a w i ł y m o n a r c h o m , w z o r e m A n g l i i , t y l k o f u n k c j e m i s t r z ó w c e r e m o n i i i d o s t a w c ó w p u b l i c z n e j r o z r y w k i . N i e m o ż n a n i e p a m i ę ­ t a ć , iż p o u p a d k u r e w o l u c j i 1 9 0 5 r. w o b l i c z u n i e u s t a j ą c y c h k o n f l i k t ó w z D u m ą P a ń s t w o w ą w j e g o p o l i t y c e w e w n ę t r z n e j p o t ę g u j ą s i ę , n a s z c z ę ś c i e n i e z r e a l i z o w a n e , c i ą g o t k i d o p r z y w r ó c e n i a o w e j w ł a d z y a b s o l u t n e j , z k t ó r e j z r e z y g n o w a ł w n o w e j r e d a k c j i U s t a w Z a s a d n i c z y c h c e s a r s t w a z 1 9 0 6 r. A p r z y o k a z j i o b s e r w a c j a p s y c h o l o g i c z n a , ś w i a d c z ą c a o w i e l k i e j z ł o ż o n o ­ ś c i n a t u r y l u d z k i e j ! Z M i k o ł a j e m z d a r z a ł o s i ę c o ś n i e p o j ę t e g o . C h o c i a ż z n a j ­ d o w a ł s i ę n a s z c z y t a c h b l a s k u i w ła d z y , t o j e d n a k n i e b y ło m u o b c e u c z u c i e z a z d r o ś c i w o b e c l u d z i m u w p r a w d z i e p o d w ł a d n y c h i w i e r n y c h , a l e o b d a r z o ­ n y c h s i l n ą w o l ą , n i e z a l e ż n o ś c i ą m y ś l i , u m i e j ę t n o ś c i ą p r z e k o n y w a n i a i n n y c h , w ł a d c z y c h z n a t u r y , p r z y t y m p o p u l a r n y c h , n i e s c h o d z ą c y c h z p i e r w s z y c h s t r o n g a z e t , k t ó r y c h w y p o w i e d z i , a i f o t o g r a f i e , p o j a w i a ł y s i ę z b y t c z ę s t o n a s z p a l t a c h g a z e t ( a i n n y c h m a s s m e d i ó w , p a m i ę t a j m y , w ó w c z a s j e s z c z e n i e b y ło ) . C e s a r z c z u ł s i ę j a k b y p r z e z n i c h p r z e s ł o n i ę t y , j a k b y n a d r u g i m p l a n i e . T o o k r e ś l a ł o z m i a n ę j e g o s t o s u n k u d o t a k w y b i t n y c h m ę ż ó w s t a n u R o s j i , j a k n a j p i e r w S i e r g i e j W i t t e , a p o t e m P i o t r S t o ł y p i n , a p o d r o d z e z p e w n o ś c i ą j e s z c z e d o k i l k u i n n y c h ó w c z e s n y c h p o l i t y k ó w , k t ó r y c h g w i a z d a b ł y s n ę ł a n a k r ó t k o n a f i r m a m e n c i e r o s y j s k i e j p o l i t y k i . G o r ą c y p a t r i o t a R o s ji , c z ł o w i e k g ł ę b o k o r e l i g i j n y , s z l a c h e t n y w w i ę k s z o ś c i s w y c h z a c h o w a ń , n i e p o t r a f i ł w z n i e ś ć s i ę p o n a d p o s t a w ę m a ł o s t k o w o ś c i c z y t e ż n a g a n n e j p a m i ę c i o r z e k o ­ m o w y r z ą d z o n y c h m u k r z y w d a c h , c z e g o p r z y k ł a d e m b y ło c h o ć b y j e g o n i e g o d ­ n e p o l i t y k a t e j r a n g i z a c h o w a n i e p o ś m i e r c i t y c h w ł a ś n i e p o l i t y k ó w , p r e m i e ­ r ó w R o s j i - S t o ł y p i n a w 1 9 1 1 (s . 2 1 2 - 2 1 3 ) c z y W i t t e g o w 1 9 1 5 r. (s . 8 6 ). B a r d z o o r y g i n a l n i e s ą u j ę t e s y l w e t k i w i e l u w y b i t n y c h p o l i t y k ó w R o s j i z te g o

5 Zob. J . Sobczak, C esa rz M ik o ła j II. M ło d o ść i p ie r w s z e la ta p a n o w a n ia 1 8 6 8 -1 9 0 0 .

Cz. I - M łodość. Cz. II - N a tronie, O lsztyn 1998, ss. 362+284; idem, C esarz M ik o ła j II. L ib era ł z usposobienia, a u to k ra ta n a tronie, Toruń 2003, ss. 658; idem, M ik o ła j I I - o sta tn i ca r Rosji. S tu d iu m p o sta c i i ew olu cji w ła d zy , W arszaw a - P u łtu sk 2009, ss. 580.

(13)

o k r e s u , o p r ó c z w s p o m n i a n y c h W i t t e g o i S t o ł y p i n a t a k ż e W ł a d i m i r a K o k o w c o - w a , A l e k s a n d r a K r i w o s z e j n a i t p . , n i e k t ó r y c h w i e l k i c h k s i ą ż ą t . Z b y t s ł a b o j e s t w y e k s p o n o w a n y w m o i m o d c z u c i u f a t a l n y w p ł y w n a r z ą d y w y w i e r a n y p r z e z d e w o t k ę p r a w o s ł a w i a , c e s a r z o w ą A l e k s a n d r ę . B a r d z o w n i k l i w i e o p i s a n e z o ­ s t a ł o m o r d e r s t w o j e k a t e r y n b u r s k i e i w o g ó le l o s y i n n y c h c z ł o n k ó w d y n a s t i i R o m a n o w ó w ( s . 5 3 1 - 5 4 4 ) , b e z u k r y w a n i a p r a w d y , iż w s p r a w i e t e j n i e w s z y s t k o j u ż z o s t a ł o w y j a ś n i o n e , ż e k r y j e o n a j e s z c z e w i e l e n i e j a s n o ś c i . N a w e t w c z ę ś c i I I d z i e ł a , p o ś w ię c o n e j p ó ź n i e j s z y m n a o g ó ł c z a s o m , w p l ą ­ t a n a j e s t t a k ż e p a m i ę ć o M i k o ł a j u I I - o j e g o a k t y w n y m u d z i a l e w p r z y j ę c i u z n a k o m i t e j h a s k i e j k o n w e n c j i z 1 9 0 7 r. o p r a w a c h j e ń c ó w w o j e n ­ n y c h , o r o z s t r z e l a n i u w B e l g r a d z i e p r z e z t i t o w c ó w s e r b s k i e g o g e n e r a ł a D r a ż y M i c h a j ł o w i c z a , p r z y w ó d c y c z e t n i k ó w , a k u r a t 1 7 l i p c a 1 9 4 6 r ., w 2 8 . r o c z n i c ę z a m o r d o w a n i a M i k o ł a j a I I , k t ó r e g o M i c h a j ł o w i c z s z a n o w a ł j a k o ś w i ę t e g o c a r a - m ę c z e n n i k a , o p o n i ż a n i u j e g o p a m i ę c i w c z a s a c h s t a l i n i z m u . P r z y t a c z a ­ n a j e s t i n f o r m a c j a o p o s z u k i w a n i u z w ł o k c a r a i j e g o r o d z i n y p o I I w o j n i e ś w i a t o w e j i o u r o c z y s t y m p o g r z e b i e c a r a w k r y p t a c h T w i e r d z y P i o t r o p a w ł o w - s k i e j j a k o s z e f a p a ń s t w a i w o d z a n a c z e l n e g o , o ł z a c h p r z e l e w a n y c h n a t e j u r o c z y s t o ś c i p r z e z ż o n ę J e l c y n a - N a i n ę , w r e s z c i e o k a n o n i z a c j i z a m o r d o ­ w a n e g o w J e k a t e r y n b u r g u c a r a p r z e z S o b ó r J u b i l e u s z o w y C e r k w i P r a w o ­ s ł a w n e j w s i e r p n i u 2 0 0 0 r. R e z y g n a c j a z t r o n u M i k o ł a j a I I w m a r c u 1 9 1 7 r. z a l i c z o n a j e s t w r e a s u m p c j i t e j s y n t e z y , p o d o b n i e i p r z e z w i e l u w s p ó ł c z e ­ s n y c h h i s t o r y k ó w r o s y j s k i c h , d o n a j w i ę k s z y c h k a t a s t r o f i n i e s z c z ę ś ć w h i ­ s t o r i i R o s j i X X w. B a r d z i e j w n i k l i w a o c e n a o p i s u m o n a r c h i i d u m s k i e j, j a k n a z y w a j ą a u t o r z y l a t a 1 9 0 7 - 1 9 1 4 , a n a s t ę p n i e I w o j n y ś w i a t o w e j i d r u g i e j r e w o l u c j i r o s y js k i e j ( m a r c o w e j 1 9 1 7 r .) w r a z z j e j a p o g e u m - a b d y k a c j ą M i k o ł a j a I I , w y k r a c z a p o z a m o ż l i w o ś c i t e j r e c e n z j i , w y m a g a ł a b y s t u d i u m b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w e g o i o b s z e r n e g o . R z e t e l n o ś ć w i ę k s z o ś c i a n a l i z s ą s i a d u j e t u , n i e s t e t y , z p o k u t u j ą ­ c ą j e s z c z e p ł y c i z n ą n i e k t ó r y c h s t a r y c h o c e n , u w a g i u o g ó l n i e ń , p r z e j ę t y c h z e s t a r e j h i s t o r i o g r a f i i r a d z i e c k i e j l u b r o s y j s k i e j - d e m a s k a t o r s k i e j e m i g r a c y j n e j z p i e r w s z y c h l a t p o o b a l e n i u c a r a t u . G o d n e p o c h w a ł y s ą o b s z e r n e o c e n y m n i e j z n a n y c h l u b z u p e ł n i e n i e z n a n y c h c z y t e l n i k o w i , z w ł a s z c z a p o l s k i e m u , z a g a d n i e ń k o n f e s y j n y c h i i n s t y t u c j o n a l n o - s t r u k t u r a l n y c h r ó ż n y c h w s p ó l n o t r e l i g i j n y c h , p r z y t y m n i e t y l k o z w i ą z a n y c h z p a n u j ą c y m p r a w o s ł a w i e m , a l e i z r ó ż n y m i j e g o o d m i a n a m i s e k c i a r s k i m i , n i e z a l e ż n y m i o d s t r u k t u r C e r k w i o f i c j a l n e j , a t a k ż e w s p ó l n o t w y z n a n i a m o j ż e s z o w e g o , m u z u ł m a ń s k i c h i b u d ­ d y j s k i c h . Z n i e s ł a b n ą c y m z a i n t e r e s o w a n i e c h ł o n i e s i ę w c z a s i e l e k t u r y o p i s y s k o m p l i k o w a n y c h p r o c e s ó w p r z y g o t o w a ń w c z a s i e p a n o w a n i a M i k o ł a j a I I i p o t e m j u ż p o j e g o d e t r o n i z a c j i d o z w o ł a n i a s o b o r u p o w s z e c h n e g o i r e s t y t u c j i p a t r i a r c h a t u r o s y j s k i e g o . N i e d o s t r z e g ł e m n a t o m i a s t w y d z i e l o n e g o p o d r o z ­ d z i a ł u d o t y c z ą c e g o s p r a w K o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o w R o s j i , c h o ć r o z p r o s z o n y c h u w a g n a t e n t e m a t j e s t n i e m a ł o . B a r d z o k o m p e t e n t n i e i b e z u k r y w a n i a n a j o b r z y d l i w s z y c h z j a w i s k j e s t z a p r e z e n t o w a n y o k r e s t o t a l i t a r y z m u s t a l i ­ n o w s k i e g o .

Cytaty

Powiązane dokumenty

mieniu z Prasami. Te ostatnie, rozrzucone, biedne, zdobywają się mimo to na 200,000 wojska, znakomicie wyćwiczonego, Stałem ich, również bardzo wczesnem, dążeniem

The interaction with technical directives (such as Directive 2008/57/EC Interoperability of the trans-European rail system), and ERA (European Railway Agency) in charge of

Dziêki operacjonalizowanym kryteriom diagnostycz- nym klasyfikacji chorób i zaburzeñ psychicznych oraz skonstruowaniu precyzyjnych, strukturyzowanych, kom- patybilnych z

Planując tematykę tego numeru zakładaliśmy, że uda się doprecyzować samo pojęcie pogra- nicza, ukazać różne punkty widzenia na pogra- nicze jako pretekst do prowadzenia

oparcie systemu ochrony osób bliskich spadkodawcy w  prawie polskim na instytucji zachowku trwa na tyle długo, że jawi się obecnie jako naturalne, nie może to jednak

Gdy zwierzę dotknie strzępek grzyba, otrze się o nie, ze strzępek wydziela się szybko krzepnący śluz, do którego przykleja się zw

Nastgpnie, chc4c stworzyi odwolania do rzec4,wistoSci stricte tekstowej, wykorzystuje kategorig wplywu pochodzqc4 z zal<resubadari tradycji literackiej, a zaraz