ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LVIII, numer 1 – 2009
ALEKSANDER Z AFRODYZJI
Tadeusz S z u b k a, Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia, Wrocław: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej 2009, ss. 257. ISBN 978-83-229-2974-2.
Tadeusz Szubka jest od lat znany polskiemu czytelnikowi jako tłumacz angiel-skich tekstów filozofów analitycznych oraz autor artykułów i ksi !ek o tej filozofii. Jego najnowsza ksi !ka (wyró!niona w programie „Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej”) omawia filozofi" analityczn od jej narodzin na pocz tku XX wieku do czasu jej zmierzchu, który powoli nast"puje.
Monografia została napisana na podstawie prac filozofów uznawanych za ana-litycznych, jak równie! na podstawie prac o filozofii analitycznej, które w ostatnich latach licznie pojawiły si" na rynku angielskim. Trzeba tu jeszcze doliczy# liczne kontakty osobiste Autora ksi !ki z filozofami analitycznymi. Na tak bogatym mate-riale Tadeusz Szubka wypracował własne, oryginalne i zaktualizowane spojrzenie na ten wielce interesuj cy nurt filozofii współczesnej, ujmuj cy wielu swymi walorami jasno$ci i precyzji argumentacji. W sposób autorski uporz dkował to, co wiadomo na temat filozofii analitycznej, nie dubluj c tego, co ju! na gruncie polskim o niej napi-sano. Ponadto przedstawił si" czytelnikowi jako „umiarkowany zwolennik filozofii analitycznej”, „nie maj cy tendencji do jej gloryfikowania i pot"piania [...] innych kierunków filozofii współczesnej” (s. 7), uwa!aj cy ten kierunek filozofii współczes-nej za „jeden z najbardziej trwałych” (s. 7), którego przedstawiciele „maj mniejsz skłonno$# do napuszonego i pretensjonalnego dyskursu filozoficznego ni! zwolennicy innych kierunków” (s. 7). Autor „mierzy si"” z zadaniem, które wyznaczył kiedy$ J.M. Boche%ski: da# zupełny przegl d całej filozofii analitycznej tak wzorcowo, jak to uczynił H. Spiegelberg dla fenomenologii1.
1
Por. H. S p i e g e l b e r g, The Phenomenological Movement. A Historical Introduction, vol. 1-2, The Hague: Martinus Nijhoff 1960, 19652, 19823; Dordrecht: Kluver 19943.
STRUKTURA I TRE&' KSI()KI
Ksi !ka składa si" z trzech rozdziałów, Wprowadzenia, Zako czenia, Bibliografii,
Indeksu nazwisk i streszczenia w j"zyku angielskim.
Autor uwa!a, !e termin „filozofia analityczna” pojawił si" jako nazwa na ozna-czenie nurtu (kr"gu filozofów) zajmuj cych si" now problematyk , badan w nowy sposób (s. 11). Przyznaje, !e nie da si" filozofowa# bez elementów analizy, a za pierw-szego filozofa analitycznego mo!na uzna# nawet Sokratesa. Powstaje wi"c pytanie: co jest kryterium charakterystycznym dla przynale!no$ci (lub nie) do dwudziesto-wiecznego nurtu filozofii analitycznej, skoro nie wystarczy posługiwanie si" analiz ? W polskoj"zycznych opracowaniach filozofii analitycznej nie raz podejmowano pyta-nie o kryteria odró!pyta-nienia tego kierunku filozoficznego od innych. Czynili to: J.M. Boche%ski (którego Szubka referuje), I. Ziemi%ski2, A. Gut3, we wcze$niejszych publikacjach tak!e sam T. Szubka4. W r o z d z i a l e p i e r w s z y m, zatytułowanym
Koncepcje filozofii analitycznej, autor przedstawia genez" terminu „filozofia
ana-lityczna”, okoliczno$ci jego wprowadzenia i rozpowszechniania. Zastanawia si" nad wypunktowaniem cech charakterystycznych (konotacj ) terminu „filozofia analitycz-na” i przedstawia niektóre próby jego doprecyzowania. Przechodzi do wskazania na kierunki przeciwstawiane filozofii analitycznej, wylicza jej podstawowe nurty, ten-dencje i etapy rozwoju. Charakteryzuje tak!e filozofi" analityczn przez wyliczenie filozofów j uprawiaj cych i o$rodków, z którymi s zwi zani, a wi"c okre$la filo-zofi" analityczn poprzez wskazanie na desygnaty terminu.
Szubka dokonuje bardzo interesuj cego przegl du pozycji po$wi"conych omówie-niu filozofii analitycznej, napisanych przez przedstawicieli tego nurtu. Jako pierwszy filozofi" analityczn scharakteryzował metaprzedmiotowo J.T. Wisdom w ksi !ce
Problems of Mind and Matter (1934). Uwa!ał, !e specyfik tej filozofii jest brak
oddzielnego przedmiotu bada%: „mo!na filozofowa# o wtorku, funcie szterlingu, pa-stylkach do ssania i o samej filozofii” (s. 13). Bardziej rozbudowan charakterystyk" przedstawił E. Nagel w 1936 r. Okre$lał j jako filozofi" darz c szacunkiem wyniki
2
I. Z i e m i % s k i, Apendyks. Poj!cie filozofii analitycznej, [w:] t e n ! e, Zagadnienie "mierci w filozofii analitycznej, Lublin: TN KUL 1999, s. 467-488.
3
A. G u t, Gottlob Frege i problemy filozofii współczesnej, Lublin: Wydawnictwo KUL 2005.
4
Zob. T. S z u b k a, Filozofia analityczna, [w:] Leksykon filozofii klasycznej, red. J. Herbut, Lublin: TN KUL 1997, s. 204-209; t e n ! e, Analityczna filozofia, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 1, red. A. Maryniarczyk, Lublin: PTTA 2000, s. 204–210; P. G u t o w s k i, T. S z u b k a, Analiza, obiektywno"#, realizm. Czym jest filozofia analityczna? „Przegl d Filo-zoficzny – Nowa seria” 2000, t. 9, nr 2 (34), s. 5-15; T. S z u b k a, Kategoria filozofii anali-tycznej. Uwagi o kształtowaniu si! terminu, „Roczniki Filozoficzne” 52 (2004), nr 2, s. 335-345; t e n ! e, Lingwistyczna filozofia, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 6, red. A. Mary-niarczyk, Lublin: PTTA 2005, s. 436-440; t e n ! e, Odmiany analizy systematycznej, „Kwartalnik Filozoficzny” 33 (2005), z. 3, s. 5-33; t e n ! e, Typy filozofii analitycznej, „Ruch Filozoficzny” 62 (2005), s. 673-685.
nauk szczegółowych, kład c wi"kszy nacisk na sprawy metodologiczne ni! doktry-nalne, nieprzykładaj c wagi do historii filozofii, akceptuj c „zdroworozs dkowy naturalizm” (s. 15-16). Mo!na chyba powiedzie#, !e ta lapidarna charakterystyka była aktualna ponad 50 lat, do czasu wi"kszego zainteresowania si" histori filozofii przez filozofów analitycznych. Ponadto Szubka referuje prace G. Bergmana, H. Price’a, W. Sellarsa, A. Papa i innych (s. 17-24). W Polsce terminem „filozofia analityczna” posłu!ył si" po raz pierwszy W. Tatarkiewicz w 1948 r. (s. 24).
Filozofia analityczna jest przeciwstawiana filozofii spekulatywnej i idealistycznej, co jest oczywiste, bo jako antidotum na te powstała. Mo!na j przeciwstawia# tak!e filozofii tradycyjnej lub kontynentalnej oraz filozofii syntetycznej, jak przeciwie%-stwem analizy jest synteza. Inna mo!liwo$# to przeciwstawienie analizy, rozumianej jako rozbiór na elementy prostsze) – konstrukcji, rozumianej jako metoda słu! ca składaniu z elementów prostych. W neopozytywizuj cym nurcie filozofii analitycznej przeciwstawiano j filozofii zajmuj cej si" metafizyk . Szubka szczegółowo referuje tak!e inne, pokrewne (a bardzo interesuj ce) przeciwstawienie: filozofia spekula-tywna i filozofia krytyczna. Pochodzi ono z 1924 r. i jest autorstwa C.D. Broada (s. 38 nn.). T ostatni opozycj" uwa!a za najtrwalsz z wymienionych (s. 49), z cza-sem zast pion opozycj filozofia analityczna–filozofia kontynentalna (s. 50). Pocz t-ki tego ostatniego przeciwstawienia mo!na znale*# w pracach J.S. Milla w XIX wieku (s. 51). Dzi$ filozofowie analityczni pisz cy o filozofii europejskiej, ale nie angiel-skiej, powszechnie posługuj si" okre$leniem „filozofia kontynentalna” (np. A
Com-panion to Continental Philosophy). Chocia! to przeciwstawienie jest poddawane
krytyce (tak czyni np. B. Williams, s. 54 nn.), Szubce udało si" wskaza# na trzy cechy ró!nicuj ce te dwie tradycje współczesnej filozofii europejskiej (s. 56-57):
1) s t y l f i l o z o f o w a n i a (kontynentalny jest bardziej kwiecisty oraz bardziej sugestywny ni! argumentatywny);
2) p o r u s z a n e p r o b l e m y (filozofowie kontynentalni cz"sto podejmuj tematy zwi zane z szeroko rozumian kondycj ludzk , statusem kultury i kierunkiem rozwoju $wiata, s. 56);
3) stosunek do scjentyzmu (filozofia kontynentalna jest wyra*nie antyscjenty-styczna).
Na filozofi" analityczn trzeba spojrze# jak na rodzin" powi zanych kierunków szkół i tendencji (s. 58), ale jest to – jak pisał Boche%ski – rodzina rozdarta, nie !y-j ca w harmonii (s. 59). Pomimo tych trudno$ci Szubka wskazu!y-je „dominu!y-j ce szkoły i nurty filozofii analitycznej” i wyodr"bnia jej „okresy czy fazy rozwojowe” (s. 59). Nim jednak to zadanie zrealizuje, przedstawia podziały wypracowane przez H. Feigla i W. Sellarsa (1949), A. Papa (1949), S. Kami%skiego (1958), J.O. Urmsona (1956), J. Wole%skiego (1981), A.P. Martinicha (2001) (s. 58-67). Na tym tle Szubka pro-ponuje nast"puj cy chronologiczny przegl d głównych szkół filozofii analitycznej (s. 68-81):
1) e t a p w s t " p n y, zwi zany z pracami kontynentalnych filozofowów niemiecko-j"zycznych, takich jak Bolzano, Frege i Brentano;
2) s z k o ł a a n a l i t y c z n a z C a m b r i d g e, tworzona przez Moore’a, Russella, Wittgensteina I, Ramseya oraz Schlicka;
3) n e o p o z y t y w i z m l o g i c z n y; 4) szkoła lwowsko-warszawska;
5) f i l o z o f i a j " z y k a p o t o c z n e g o z C a m b r i d g e, powstała po powrocie Wittgensteina w 1929 r., tu Szubka zaliczył tak!e Wisdoma;
6) o k s f o r d z k i n u r t f i l o z o f i i j " z y k a p o t o c z n e g o, uprawiany przez G. Ryle’a, J. Austin’a, H.P. Grice’a, P.F. Strawsona; zmierzch tej szkoły nast pił wraz ze $mierci Austina w 1960 r.;
7) a m e r y k a % s k a f i l o z o f i a p o s t p o z y t y w i s t y c z n a, której przedstawi-cielami byli W.V.O. Quine, W. Sellars, D. Davidson, H. Putnam, S.A. Kripke oraz D. Lewis.
8) s y s t e m a t y c z n o - a n a l i t y c z n a f i l o z o f i a o k s f o r d z k a, jako przedsta-wiciel tej filozofii został wymieniony M. Dummett;
9) a u s t r a l i j s k a f i l o z o f i a a n a l i t y c z n a, której pocz tki wi ! si" z filo-zofi pochodz cego ze szkocji J. Andersona, a inni przedstawiciele to: J.J.C. Smart, D.M. Amstrong oraz F.C. Jackson.
Poza powy!szym uporz dkowaniem Szubka proponuje wyró!ni# trzy główne ten-dencje (nazywane cz"sto zwrotami), które ukształtowały rozwój filozofii analitycznej (s. 81-86):
1) z w r o t r e a l i s t y c z n y (lata 1880-1930), traktowany jako powrót do realizmu epistemologicznego i metafizycznego, do którego zalicza si" filozofie Moore’a, Russella, Wittgensteina (z okresu Traktatu), neopozytywizmu logicznego oraz szkoł" lwowsko-warszawsk ;
2) z w r o t l i n g w i s t y c z n y (lata 1930 do ko%ca lat 60-tych XX wieku), w którym uwa!ano, !e problemy filozoficzne mog by# rozwi zane przez reform" j"zyka lub przez lepsze jego zrozumienie: Dummett, Davidson;
3) z w r o t n a t u r a l i s t y c z n y, zapocz tkowany przez Quine’a nawołuj cego do budowania epistemologii naturalistycznej i broni cego naturalizmu metodologicz-nego (filozofia nie jest dyscyplin poprzedzaj c nauki szczegółowe, ale ich prze-dłu!eniem, s. 84); jest to pó*ny okres filozofii analitycznej (mówi c tak zakłada si" kres tej tradycji filozoficznej, co nie jest takie oczywiste).
D r u g i r o z d z i a ł nosi tytuł Metody filozofii analitycznej. Tu autor omawia cztery główne metody analizy.
K l a s y c z n a a n a l i z a p o j " c i o w a jest zwi zana z filozofi E. Moore’a. Po omówieniu tej filozofii Szubka formułuje wniosek: „[...] analiza filozoficzna jest dla Moore’a bardzo skomplikowanym procesem poznawczym, pozwalaj cym na uzys-kanie nowych informacji, od których zale!y rozstrzygni"cie kwestii dotycz cych natury rzeczywisto$ci” (s. 101), a „paradoks analizy jest niejako «wewn"trzn »
trud-no$ci klasycznej analizy poj"ciowej” (s. 108), co spowodowało, !e filozofowie anali-tyczni zainteresowali si" innym typem analizy, jakim była analiza logiczna.
A n a l i z a l o g i c z n a jest zwi zana z pracami Russella, chocia! idee analizy logicznej znane były ju! Fregemu. Ten rodzaj analizy był istotnie zwi zany z rozwojem logiki, a za sztandarow prac" uznaje si" tekst Russella z 1905 r. pt. Denotowanie. Szubka uwa!a, !e Wittgenstein posługiwał si" zbli!on do Russellowskiej analiz logiczn , co uzasadnia odpowiednimi cytatami (s. 122 nn.). Na podstawie analiz Szubki mo!na powiedzie#, !e Wittgensteinowskie filozofowanie pełni nie tylko funkcj" terapii, ale tak!e systematycznego opracowania pewnych tematów, np. atomizmu logicznego i miejsca liczby w strukturze zda% elementarnych reprezentuj cych zjawiska (s. 125). Szubka uwa!a, !e analiz logiczn posługiwali si" tak!e Carnap, Goodman oraz Tarski (s. 126). Tych wielce interesuj cych przypadków Szubka nie analizuje, ale przechodzi do odpowiedzi na pytanie: „dlaczego analiza logiczna nie zrewolucjonizowała filozofii w takim stopniu, jak spodziewali si" tego jej twórcy i entuzjastyczni propagatorzy”? (s. 126) Odpowiadaj c, podaje nast"puj ce powody (s. 127-130):
1) Teori" alternatywn dla teorii deskrypcji Russella przedstawił Strawson, formu-łuj c teori" presupozycji. Tym samym podwa!ył tak!e tez" 3.25 z Traktatu Witt-gensteina: „jest jedna i tylko jedna całkowita analiza zdania”;
2) Powstawały rachunki logiczne obywaj ce si" bez zasady ekstensjonalno$ci; 3) Zbyt optymistycznie wierzono, i! metody analizy logicznej pozwol osi gn #
re-zultaty powszechnie obowi zuj ce i niekwestionowane;
4) Koncepcje analizy logicznej były uwikłane w zało!enia epistemologiczne i meta-fizyczne, co nie było jasno pokazane;
5) Za pomoc samej analizy logicznej nie da si" zbudowa# całej filozofii;
6) To, !e pewna koncepcja analizy logicznej była uznana za poprawn , było przyj"te na podstawie racjonalnego wgl du czy intuicji.
Powy!sze racje przygotowały grunt do narodzin nowej koncepcji analizy, nazywa-nej lingwistyczn .
Pierwszym propagatorem a n a l i z y l i n g w i s t y c z n e j – jak pisze Szubka – był Wittgenstein, który powrócił do Cambridge w 1929 r. Pomimo !e nadal opowiadał si" za terapeutyczn funkcj filozofii, postulował ju! nie logiczne, ale gramatyczne badania j"zyka (s. 133). W badaniach gramatycznych semantyczna i pragmatyczna strony j"zyka s wa!niejsze od syntaktycznej i te dwie pierwsze decyduj o syntak-tycznej kwalifikacji wyra!e% (s. 135). Z jednej strony Wittgenstein pisał, !e jego wypowiedzi o j"zyku s niczym innym ni! tylko przypominaniem, z drugiej – jak słusznie zauwa!a Szubka – tak rozumiana analiza gramatyczna (jako wersja analizy lingwistycznej) jest oparta na wielu zało!eniach filozoficznych (s. 136).
Jako nast"pnego analityka posługuj cego si" analiz lingwistyczn Szubka wy-mienia G. Ryle’a. Jego nast"powanie w tej ksi !ce po Wittgensteinie jest nieprzypad-kowe, „podkre$la si" niekiedy, !e chocia! Ryle’owski sposób filozofowania i styl pisania znacznie ró!niły si" od enigmatycznego, aforystycznego i dramatycznego tonu
prac z zapisków Wittgesteina, to pod wzgl"dem tre$ci pogl dy obu my$licieli s zbie!ne, zarówno na poziomie filozoficznym, jak i metafilozoficznym” (s. 137). Ten przypadek analizy lingwistycznej ma w sobie co$ z procesu przygotowywania mapy, bo Ryle uprawianie filozofii przyrównywał do pracy kartografa (s. 138).
Dalej Szubka przedstawia analiz" lingwistyczn (dodaje: j"zyka potocznego) w wydaniu J.L. Austina (s. 141 nn.). Sztandarow prac egzemplifikuj c t" kon-cepcj" analizy lingwistycznej był tekst Pro"ba o wybaczenie, opisuj cy sytuacj" wybaczania, która według Austina „nie jest ska!ona !argonem wymarłych teorii, a tak!e naszymi przes dami, które przyswajaj nadto ch"tnie i cz"sto niedostrzegalnie poplecznicy i wyznawcy pogl dów teoretycznych” (s. 142). Badaj c ten temat, Austin odwołuje si" nie tylko do j"zyka potocznego, ale tak!e do j"zyka prawa (s. 144) oraz ma na uwadze rzeczywisto$#, do której odnosz si" wyra!enia j"zykowe (s. 143). W realizowaniu tego zadania filozof powinien wspiera# si" tak!e słownikami j"zy-kowymi (s. 145), a nawet posługiwa# si" metodami, które w ogóle nie polegaj na analizie j"zyka (s. 144). Realizacja tak okre$lonego zadania wymaga wła$ciwie po-st"powania zespołowego (s. 145). Szubka szczegółowo opisuje metod", jak Austin proponował dla filozofii oraz niedoskonało$ci tego uj"cia (s. 141-148).
Analiza lingwistyczna była metod nara!on na „konformizm w stosunku do j"zyka potocznego, [...] porzucenie problemów filozoficznych” (s. 148) i dlatego nie była metod doskonał . Tym niedostatkom starał si" zaradzi# H.P. Grice, przedstawiciel oksfordzkiej filozofii j"zyka potocznego, posługuj c si" lingwistyczn analiz poj"ciow . Rozumiał j jako „my$lowy rozkład czego$ zło!onego na elementy prostsze i ukazaniu, !e analizowana cało$# to nic innego jak owe elementy, od-powiednio powi zane”. Szubka uwa!a, !e „Grice’owskie uj"cie metody analizy ling-wistycznej i jej miejsce w filozofii było chyba najbardziej umiarkowane i wywa!one ze wszystkich, które zostały tu przedstawione” (s. 152).
Za podstawowe ograniczenie metody analizy lingwistycznej Szubka uwa!a liczne zało!enia tej filozofii (s. 153). Szukaj c nowego uj"cia nie postulowano ju! badania „okre$lonego wycinka problemowego lub niewielkiej grupy poj"#” (s. 153), ale widziano konieczno$# bada% systematycznych (s. 154). Tym sposobem narodziła si" a n a l i z a s y s t e m a t y c z n a. Za jej przedstawicieli s uwa!ani analitycy przyj-muj cy – za Strawsonem – szerokie rozumienie analizy, przy którym „ka!de sys-tematyczne uj"cie sytuacji problemowej mo!na zasadnie nazwa# jej analiz ” (s. 153). Wtedy analiza staje si" synonimem metody filozoficznej. U podstaw analizy syste-matycznej tkwi zało!enia:
1) holizm semantyczny – analizuje si" poj"cia z uwzgl"dnieniem: s dów, w których wyst"puj , relacji zachodz cych pomi"dzy s dami, odniesienia do stanów umysło-wych i do rzeczywisto$ci (s. 184-185);
2) nie mo!na si" ogranicza# do badania małych zespołów zagadnie% filozoficznych; 3) na sposób rozwi zywania zagadnie% filozoficznych wpływa równie! (wst"pnie
Do posługuj cych si" tak metod Szubka zaliczył W. Quine’a, W. Sellarsa, D. Davidsona, P.F. Strawsona, M. Dummetta, D. Lewisa, F. Jacksona, M. Smitha, C. Wrighta oraz R. Brandoma (s. 153-184).
Dla mnie rozdział drugi jest zdecydowanie najwa!niejsz i najciekawiej napisan cz"$ci ksi !ki Szubki. Tu Autor pokazał tak!e, !e nie da si" metody filozoficznej (zagadnienie metaprzedmiotowe) oddzieli# od przyjmowanych implicite tez przed-miotowych: ogólnej koncepcji rzeczywisto$ci, poznania i j"zyka.
W t r z e c i m r o z d z i a l e, zatytułowanym Ograniczenia filozofii analitycznej, Autor przedstawia niektóre z krytyk omawianej filozofii oraz wymienia i analizuje ograniczenia tej filozofii.
Odró!nia krytyk" wewn"trzn (internaln ) i krytyk" zewn"trzn (eksternaln ). Ta pierwsza została przedstawiona ju! w poprzednim rozdziale wraz z omówieniem „paradoksu analizy, identyfikacji autentycznej formy logicznej wypowiedzi, wypro-wadzenia konsekwencji epistemologicznych i metodologicznych z systematycznych analiz j"zyka i teorii znaczenia” (s. 189). W ramach krytyki zewn"trznej Szubka zreferował pogl dy filozofów patrz cych z zewn trz na nurt analityczny.
Brand B l a n s h a r d w Reason and Analysis (1952) sprzeciwiał si" ograniczaniu filozofii do filozofii j"zyka, bazuj cej na pogł"bionym opisie uzusu j"zykowego: „j"zyk okazuje si" bardzo słab i migoc c $wieczk w badaniu niesko%czono$ci, wolno$ci, przyczynowo$ci, substancji lub uniwersaliów” (s. 190). Pisał, !e „celem filozofii jest poznanie natury rzeczy co do jej najbardziej fundamentalnych cech. Je!eli za$ filozof interesuje si" unikaniem nieporozumie%, to wył cznie dlatego, !e unikaj c ich, mo!na ja$niej zobaczy# rzeczy takimi, jakimi s ” (s. 191). W podobnym tonie wypowiada si" dzi$ Timothy Williamson w Past the Linguistic Turn (2004), gdzie przyrównuje filozofi" analityczn do dobrego wzroku, który nie powinien ogranicza# si" do patrzenia we własne oczy (s. 193). Wynika z tego, !e Blanshard i Williamson s zgodni: unikanie nieporozumie% i jasno$# w filozofii nie s celem sa-mym w sobie, ale s potrzebne do tego, by ja$niej zobaczy# natur" rzeczy (s. 193).
Ernst G e l l n e r krytyk" filozofii analitycznej przedstawił w ksi !ce Słowa i
rze-czy, czyli nie pozbawiona analizy krytyka filozofii lingwistyczne, napisanej w 1959 r.,
znanej polskiemu czytelnikowi. Uwa!ał, !e w filozofii lingwistycznej bł"dnie spro-wadza si" tradycyjne problemy filozoficzne do nieporozumie% j"zykowych. Filozofia jest wtedy zaledwie nieustann terapi , sztuk dla sztuki (s. 194). Zada% filozofii nie mo!na jednak ograniczy# do analizy poj"# (s. 196).
Z kolei Richard R o r t y w ksi !ce Filozofia a zwierciadło natury (1979) filozofi" analityczn nazywa jeszcze jedn odmian filozofii kantowskiej, bo jest „teori naj-ogólniejszego, niezmiennego schematu poj"ciowego, w ramach którego prowadzi si" badania szczegółowe” (s. 200). Siebie woli uwa!a# nie za filozofa analitycznego, ale konwersacyjnego, bo preferuje filozofów, którzy maj $wiadomo$# historyczn (s. 202). Zarzuca przedstawicielom filozofii analitycznej nadmiern fascynacj" przy-rodoznawstwem i matematyk oraz niedocenianie historii filozofii (s. 204).
Nast"pnie Szubka omówia ogranicznia filozofii analitycznej, skupiaj c si" na jej scjentyzmie, ahistoryzmie i naturalizmie. Główny zarzut Szubki jest nast"puj cy: przedstawiciele tego nurtu uporczywie d ! do przekształcenia filozofii z dyscypliny humanistycznej w standardow wiedz" naukow (s. 186). Genez takiego podej$cia jest fakt powstania filozofii analitycznej jako kolejnej próby zbudowania filozofii naukowej, co najdobitniej czynili filozofowie pozytywizmu logicznego (s. 204).
S c j e n t y z m to stanowisko przyjmuj ce, !e tylko nauka jest w stanie opisa# $wiat (s. 205), co w konsekwencji prowadzi do upodobnienia filozofii do nauk $cisłych. Scjentyzm mo!e by# stylistyczny (sposób prowadzenia dyskursu filozoficznego i pisa-nia tekstów, przesadnie si" argumentuje, rozpatruje mo!liwe zarzuty i odpiera je), meta-filozoficzny (filozofi" uprawia# na bazie znajomo$ci nauk szczegółowych) (s. 206).
S takie dyscypliny nauki, jak np. fizyka, dla systematycznego uprawiania któ-rych znajomo$# ich historii wydaje si" nie mie# wi"kszego znaczenia. Formułuj c wymóg a h i s t o r y z m u dla filozofii analitycznej proponuje si", by czyta# tekst Platona tak, jakby si" ukazał w ostatnim numerze „Mindu” (s. 211). Poza tym uwa!a si", !e problemy, z jakimi borykaj si" filozofowie, s w przybli!eniu zawsze takie same. Jedyne, co si" zmienia, to zakres naszej wiedzy szczegółowej, przydatnej do rozwi zania problemu (s. 211). Szubka pokazuje ograniczenia ahistorycznego postu-latu uprawiania filozofii zauwa!aj c, !e z czasem wszyscy, tak!e ci, którzy s dzi$ uwa!ani za filozofów systematycznych (nie historycznych) b"d tylko postaciami z historii (s. 213).
N a t u r a l i z m, przyjmuj cy, !e $wiat czasoprzestrzenny jest całym $wiatem, jest odmian fizykalizmu, a wła$ciwie materializmu (s. 214, 215). W ramach filozofii analitycznej wypada deklarowa# naturalizm (s. 217). Jak jednak pisze Barry Stroud, naturalizm funkcjonuje podobnie jak idea $wiatowego pokoju: wszyscy si" na niego godz , ró!nice pojawiaj si" w momencie, jak go nale!y zagwarantowa# (s. 218).
Na koniec autor przywołuje pouczaj c diagnoz" Williamsa. Filozofia analitycz-na powinanalitycz-na (s. 219):
1) pozby# si" scjentystycznych złudze% i przesta# imitowa# nauki przyrodnicze lub wr"cz zachowywa# si" jak ich przedłu!enie;
2) potraktowa# sam siebie jako cz"$# przedsi"wzi"cia humanistycznego, polegaj -cego na zrozumieniu nas samych i naszych aktywno$ci;
3) zajmowa# si" tak!e swoj histori .
ZAKO+CZENIE
Wisdom, filozof, który w 1934 r. u!ył po raz pierwszy terminu „filozofia ana-lityczna” w odniesieniu do nowo zaistniałego nurtu w filozofii, napisał „Filozof anali-tyczny nie poznaje nowych prawd, ale na nowo ujmuje stare prawdy” (s. 13). Za naj-wa!niesz zasług" monografii Szubki uwa!am obalenie powy!szej tezy Wisdoma.
Udowodnił nam, !e filozofowie analityczni nie stanowi dziwnego kr"gu osób „miel cych” ci gle te same tematy. To $rodowisko nieustannie podejmuje nowe wy-zwania pod wzgl"dem przedmiotu badania i metody adekwatnej do tego przedmiotu. Według mojej subiektywnej oceny pozostałe osi gni"cia tej ksi !ki s nast"puj ce: 1) Wyró!nienie 4 typów analizy filozoficznej oraz pokazanie rozwoju rozumienia
metody analizy, od poj"ciowej, przez logiczn i lingwistyczn do systematycznej. We wcze$niejszych tekstach na ten temat autor przedstawiał bardziej rozczłon-kowane i rozdrobnione podziały. Przedstawiona wersja jest wi"c nie tylko cieka-wym pomysłem porz dkuj cym, ale tak!e koncepcj ju! przedyskutowan , prze-my$lan i dopracowan .
2) Podkre$lenie, !e ka!da nast"pna koncepcja analizy narodziła si" z niedostatków poprzedniej.
3) Historia po raz kolejny zatacza koło: nurt, który narodził si" ze sprzeciwu prze-ciwko filozofii Hegla dzi$ na nowo czerpie z tej filozofii inspiracje (przykład Brandoma, s. 181).
4) Przedstawienie filozofii analitycznej w jej dynamicznym rozwoju, ci głym po-szukiwaniu i nieko%cz cych si" dyskusjach.
5) Zwrócenie uwagi na zało!enia metafizyczne i epistemologiczne tkwi ce u podstaw filozofii analitycznej.
Tym sposobem Autor przekonuje czytelnika, !e ten nurt filozofii współczesnej ci gle dokonuje znacz cych kroków do przodu. A o to przecie! chodzi w porz dnie uprawianej filozofii. Autor nie zdradza jednak czytelnikowi, czy (jego zdaniem) za-cz ł si" ju! okres filozofii postanalityza-cznej, za-czyli spekulatywnej, syntetyzuj cej, konstrukcyjnej?
W swej ksi !ce Szubka prezentuje tak!e swe własne stanowisko metafilozoficzne: filozofia to dyscyplina osobliwa, „z jednej strony wnikliwa i gł"boka, a z drugiej po-zbawiona niezale!nych i w pełni autonomicznych podstaw” (s. 186), co pokazał wska-zuj c na zało!enia tkwi ce u podstaw poszczególnych nurtów i szkół filozofii anali-tycznej. Za nauk" uwa!a tylko science (s. 208), filozofia jest wi"c t dziedzin wiedzy, któr Anglicy nazywaj humanities, a „wszelkie wysiłki zmierzaj ce do uczynienia z filozofii nauki musz z konieczno$ci zako%czy# si" niepowodzeniem” (s. 208).
Dla zainteresowanych filozofi analityczn ksi !ka Szubki jest wa!nym „mate-riałem” edukacyjnym. Daleko jej jednak do tego kompendium fenomenologii, jakim jest H. Spielberga The Phenomenological Movement. A Historical Introduction. Szub-ka we wst"pie poinformował nas, !e takiego zamiaru nie miał. W zwi zku z tym chc" zauwa!y#, !e zadanie nakre$lone przez Boche%skiego, a przypomniane przez Szubk", ci gle czeka na pracowitego realizatora.
Gabriela Besler Zakład Etyki w Instytucie Filozofii Uniwersytetu $l%skiego
