242 ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE
z w ią z a n y c h z k r y z y s e m c z e c h o s ło w a c k im s p r a w ił, ż e p r z y g o to w a n e z d u ż y m r o z m a c h e m d z ia ł a n i a m ia ły f a k ty c z n ie d o ś ć o g r a n ic z o n y c h a r a k te r . N ie d o s z ło d o p l a n o w a n e g o w y b u c h u p o w s ta n i a lu d n o ś c i p o ls k ie j n a Z a o l z i u , g d y ż j u ż w k ilk a d n i o d r o z p o c z ę c ia a k c ji P r a g a p r z y ję ła p o ls k ie u l ti m a t u m . P a r a d o k s a l n i e p o w a ż n ie js z e r o z m ia r y p r z y b r a ły d z ia ł a n i a p a r ty - z a n c k o - d y w e r s y jn e n a R u s i Z a k a r p a c k i e j , c o d o k tó r e j P o ls k a n ie z g ła s z a ła p r e t e n s j i t e r y t o ria ln y c h . A k c ja t a s ta n o w iła r e a liz a c ję p o l s k o - w ę g i e r s k i e j w s p ó łp r a c y w o js k o w e j, b ę d ą c e j w y r a z e m p o p a r c i a d la w ę g ie r s k ic h p la n ó w o p a n o w a n i a R u s i Z a k a r p a c k i e j , u m o ż liw ia ją c e g o u s ta n o w i e n i e w s p ó ln e j g r a n ic y m ię d z y o b u p a ń s tw a m i. T a k ż e i o p e r a c ja „ Ł o m ” , k t ó r a z r e s z tą p r z y n io s ła z n a c z n ie p o w a ż n ie js z e o s ią g n ię c ia w o js k o w e n iż je d n o c z e ś n i e p r o w a d z o n e d z ia ł a n i a w ę g ie r s k ic h s łu ż b s p e c ja ln y c h , z o s t a ł a p r z e r w a n a , z c h w ilą g d y W ę g r y z r e z y g n o w a ły p o d n a c is k ie m I I I R z e s z y z e z b r o jn e j a n e k s ji R u s i. D o w k r o c z e n ia a r m ii w ę g ie r s k ie j d o s z ło w m a r c u 19 3 9 r. w z w ią z k u z lik w id a c ją p a ń s t w a c z e c h o s ło w a c k ie g o , j e d n a k w ty c h d z ia ł a n ia c h P o ls k a n ie b r a ł a j u ż u d z ia łu . Z a p o z n a n i e s ię z b i o g r a f i a m i o f ic e r ó w k ie r u ją c y c h a k c ja m i s p e c ja ln y m i O d d z i a ł u I I n a s u w a w n io s e k , ż e b y li o n i w y s o k ie j k la s y fa c h o w c a m i. S z e f E k s p o z y tu r y 2 m jr E d m u n d C h a r a s z k ie w ic z o r a z j e g o z a s tę p c y , k ie r u ją c y b e z p o ś r e d n i o a k c ja m i w C z e c h o s ło w a c ji, m jr F e lik s A n k e r s t e i n i m jr W ło d z i m i e r z D ą b r o w s k i b y li w e t e r a n a m i o d d z ia łó w d y w e rs y jn y c h z c z a s ó w p o w s ta ń ś lą s k ic h . Z k o le i m jr J a n M a z u rk ie w ic z , j e d n a z c z o ło w y c h p o s t a c i a k c ji n a Z a o l z i u i R u s i, d o w o d z ił d w a d z ie ś c ia l a t w c z e ś n ie j o d d z ia ł e m p a r ty z a n c k o - d y w e r s y jn y m P o ls k ie j O r g a n iz a c ji W o js k o w e j, a sw e w y b itn e k w a lif ik a c je p o tw ie r d z ił p o d c z a s I I w o jn y ś w ia to w e j j a k o s z e f k o n s p ir a c y jn e j T ajn ej O r g a n iz a c ji W o js k o w e j, a o d 1 9 4 4 r. s z e f K e d y w u K o m e n d y G łó w n e j A r m i i K ra jo w e j. A u to r z y p r e z e n to w a n y c h p u b lik a c ji p o d j ę l i p r o b l e m a t y k ę b a r d z o s ła b o z n a n ą i n i e w ą t p l i w ie f r a p u j ą c ą , a p r z y ty m k o n tr o w e r s y jn ą , d la n ie k tó r y c h m o ż e w s ty d liw ą , d la in n y c h „ n ie p o p r a w n ą ” p o lity c z n ie . N ie f e r o w a li w y ro k ó w . W y b r a li f o r m ę p u b lik a c ji n a u k o w e j z a p e w n ia ją c ą m a k s y m a ln y o b ie k ty w iz m — r z e t e l n i e o p r a c o w a n e , w y c z e r p u ją c e w y d a w n ic tw o ź r ó d ło w e .
Jacek Pietrzak
Łódź
Adam Kosidło,
Dekolonizacja Afryki. Kryzys formalnego Imperium Wielkiej
Brytanii, 1939-1951,
Gdańsk 1997, ss. 320
W n a s z e j h i s t o r io g r a f i i j e s t n ie w ie le p r a c z a jm u ją c y c h s ię p r o b l e m a t y k ą im p e r ia liz m u b ry ty js k ie g o . N ie c o le p ie j z b a d a n a j e s t t e m a ty k a j e g o r o z p a d u 1. B io r ą c j e d n a k p o d u w a g ę fa k t, ż e z n a c z n a c z ę ś ć ty c h p r a c p o w s ta ła p r z e d 19 8 9 r., w ie le z n ic h , n ie s te ty , j e s t o b c ią ż o n y c h id e o lo g ic z n ie . Z ty m w ię k s z y m z a i n t e r e s o w a n i e m p r z y ją łe m n o w ą k s ią ż k ę n a t e n t e m a t.
N a w s tę p ie n a le ż y p o d k r e ś lić , ż e p e ł n a o c e n a te j k s ią ż k i b ę d z i e m o ż liw a d o p i e r o p o o p u b lik o w a n iu d r u g ie g o to m u , k tó r y , j a k A u t o r s a m p o d k r e ś l a , m a z o s t a ć d o p r o w a d z o n y d o 19 8 0 r. N ie m n ie j j e d n a k j u ż t e r a z m o ż n a s tw ie r d z ić , ż e p o d w ie lo m a w z g lę d a m i j e s t to w p o ls k ic h w a r u n k a c h p r a c a n o w a to r s k a . Z e w s z y s tk ic h d o ty c h c z a s p u b lik o w a n y c h n i e w ą t p l i w ie n a jb a r d z ie j w y c z e r p u ją c a . A u t o r — c o w a ż n e — p r z e d s ta w ił b a r d z o b o g a tą b ib lio g r a f ię
1 P atrz np. L. A ntonow icz, L ikw idacja kolonializm u ze stanow iska praw a międzynarodowego, W arszaw a 1964; A. B artn ick i (red .), Zarys dziejów A fryki i A zji, 1869-1996. H istoria konfliktów , W arszaw a 1996; J. K iw erska, R o zp a d im perium brytyjskiego w A fryce, W arszaw a 1989; T Ł ęto ch a, G ranice i spory terytorial ne w A fryce, W arszaw a 1973.
A R T Y K U Ł Y R E C E N Z Y J N E I R E C E N Z J E 243
ź r ó d e ł : a r c h iw a ln y c h i p u b lik o w a n y c h . W ie le z n ic h j e s t w P o ls c e n i e z n a n y c h 2. N ie m n ie j b o g a t a je s t b ib lio g r a f ia m o n o g r a f i i i o p r a c o w a ń , w ty m w ie lu n a jn o w s z y c h p r a c . U m o ż liw ia z a p o z n a n i e s ię z n a jn o w s z y m i o s ią g n ię c ia m i i tw i e r d z e n i a m i ś w ia to w e j, a z w ła s z c z a a n g lo s a s k ie j, h is to r io g r a f ii.
W y m ie n ia ją c o g ó ln e z a le ty te j k s ią ż k i, n a le ż y p o d k r e ś l ić u d a n ą p r ó b ę u m ie s z c z e n ia d e k o lo n iz a c ji j a k o e l e m e n t u s z e rs z e g o p r o c e s u p o w o je n n y c h p r z e m ia n w ś w ie c ie . W te n s p o s ó b m o ż e m y w id z ie ć d e k o lo n iz a c ję z in n e j p e r s p e k ty w y . N ie t y lk o j a k o p r o c e s w e w n ę tr z n y : p r z e m ia n i m p e r ió w k o lo n ia ln y c h i lo k a ln y c h s p o łe c z n o ś c i, a le j a k o p r o c e s ś c iś le z w ią z a n y z p o lity k ą m ię d z y n a r o d o w ą . D o b r z e z o s ta ły w y b r a n e c e z u r y , s łu s z n ie w s k a z u ją c n a f u n d a m e n t a l n e w r ę c z z n a c z e n ie w o jn y ś w ia to w e j d la r o z w o ju r u c h ó w w y z w o le ń c z y c h n a „ C z a r n y m L ą d z ie ” , j a k i d o jr z e w a n ia p o lity k ó w b ry ty js k ic h d o a k c e p ta c ji n i e u c h r o n n o ś c i d e k o lo n iz a c ji. N ie w ą tp liw ą z a l e t ą n in ie js z e j p r a c y j e s t je j t e m a ty c z n a k o n s tr u k c ja . D z ię k i n ie j m o ż e m y p r z y jr z e ć s ię p r o c e s o w i d e k o lo n iz a c ji z k ilk u u z u p e łn ia ją c y c h s ię p e r s p e k ty w .
N in ie js z a p r a c a m a w ie le d ro b n ie js z y c h , a le b a r d z o w a ż n y c h z a le t. A u t o r z w r a c a u w a g ę n a to , ż e u t r a t a p r z e z W ie lk ą B r y ta n ię je j d o ty c h c z a s o w e j p o z y c ji g o s p o d a r c z e j s ta w ia ła p o d z n a k i e m z a p y t a n i a s e n s i s tn ie n ia I m p e r i u m , j a k o ż e p r z e s t a w a ła p e łn i ć f u n k c ję e k o n o m i c z n e g o c e n t r u m W s p ó ln o ty . P o z o s ta w a ły je j j e d y n i e p o lity c z n e i m i l i ta r n e ś r o d k i n a c is k u , a te b y ły z b y t k o s z to w n e i w d łu ż s z y m c z a s ie m a ł o s k u te c z n e . A n a l iz u j ą c p r o c e s y p r z e m ia n p o lity c z n y c h w s a m y c h k o lo n ia c h , w s k a z u je n a f a k t, ż e w c a le n i e r z a d k o d z ia ła n ia w ła d z b ry ty js k ic h w y p r z e d z a ły ż ą d a n ia f o r m u ło w a n e p r z e z r u c h y w y z w o le ń c z e (s. 5 8 - 5 9 , 1 4 5 ). W d o ty c h c z a s o w e j h i s t o r io g r a f i i t e n w ą t e k p o ja w ia ł s ię r a c z e j r z a d k o . D o m i n o w a ła te z a , ż e z d e c y d o w a n a w ię k s z o ś ć u s tę p s tw L o n d y n u b y ła w y m u s z o n a p r z e z d z ia ła n ia r u c h ó w w y z w o le ń c z y c h 3. Z w r ó c e n i e u w a g i n a t e n f a k t p o z w a la s p o jr z e ć n a p r o c e s d e k o lo n iz a c ji w n ie c o in n y s p o s ó b , j a k o n a p r o c e s w z a je m n y c h d z ia ła ń i r e a k c ji r u c h ó w w y z w o le ń c z y c h , k o lo n ia ln e j a d m in is tr a c ji i p o lity k ó w z m e tr o p o lii.
A u t o r s łu s z n ie z w r a c a u w a g ę n a z n a c z e n i e I I w o jn y ś w ia to w e j d la r o z w o ju r u c h ó w n ie p o d le g ło ś c io w y c h . To w ó w c z a s p r z e m ia n y g o s p o d a r c z e , z w ią z a n e z r o z w o je m p r z e m y s łu w k o lo n ia c h , o r a z id e o lo g ic z n e , w y n ik a ją c e z w o jn y p r o p a g a n d o w e j p r z e c iw p a ń s t w o m O s i, p o z w o liły d o jr z e ć r u c h o m w y z w o le ń c z y m i z w ię k s z y ć ic h w p ły w y w s p o łe c z e ń s tw a c h k o l o n ia l n y c h (s. 5 2 - 5 3 ) . N ie s te ty , p o ś w ię c a te j c ie k a w e j k w e s tii z b y t m a ł o m ie js c a . A n a l iz u j ą c m ię d z y n a r o d o w e a s p e k ty p r o c e s u r o z p a d u i m p e r i u m b r y ty js k ie g o w A fry c e , A u t o r z w r a c a u w a g ę n a w z g lę d n ą b i e r n o ś ć Z S R R w k w e s tia c h k o lo n ia ln y c h . P o d k r e ś la , ż e w b r e w p o k u t u ją c y m w n a s z e j h i s t o r io g r a f i i p o g l ą d o m M o s k w a , p o z a d e k la r a c ja m i, w ty m o k r e s i e p r a k ty c z n ie w o g ó le n i e in te r e s o w a ła s ię t ą p r o b l e m a t y k ą (s. 9 3 - 9 4 ) . P o g lą d y A u t o r a s ą w ty m w z g lę d z ie z a s a d n ic z o s łu s z n e . Z S R R , w y c z e r p a n e w o jn ą i p o c h ł o n i ę t e o r g a n iz o w a n i e m s y s te m u p a ń s t w s a te lic k ic h w E u r o p i e Ś r o d k o w e j i W s c h o d n ie j, n ie w ie lk ą u w a g ę p o ś w ię c a ł o s p r a w o m k o lo n ia ln y m , z w ła s z c z a w A f r y c e , k t ó r a tr a d y c y jn ie p o z o s t a w a ł a p o z a s f e r ą z a i n t e r e s o w a ń K r e m la . Z r o z c z a r o w a n i e m m u s z ę s tw ie r d z ić , ż e n in ie js z a k s ią ż k a m a z g ó ry z a ł o ż o n ą te z ę . A u t o r u m ie s z c z a j ą n a s a m y m p o c z ą tk u , s tw ie r d z a ją c , c o n a s t ę p u j e : „ S t ą d te ż w t y tu le p r a c y z n a la z ło s ię s f o r m u ł o w a n ie « k ry z y s f o r m a l n e g o im p e r i u m » d la p o d k r e ś l e n i a f a k tu , iż b y ła t o d e k o lo - n iz a c ja d e iu re, z e w n ę t r z n a i r a c z e j n i e u d a n a , b o w ie m w d a ls z e j k o n s e k w e n c ji f o r m a l n i e ju ż n i e p o d l e g łe s p o łe c z e ń s tw a C z a r n e j A f r y k i d o p r o w a d z i ł a p r z e c ie ż d o r u in y g o s p o d a r c z e j,
2 N p. R . H y am (ed .), British D o cu m en ts on the E n d o f E m pire, t. 1, L o n d o n 1992.
3 P atrz np. J. K iw erska, R o zp a d im perium brytyjskiego w A fryce, W arszaw a 1989, zw łaszcza rozdz. III, s. 105-147.
244 A R T Y K U Ł Y R E C E N Z Y J N E I R E C E N Z J E p o lity c z n e j, a n a w e t m o r a l n e j ” (s. 1 1 ). N ie z a m i e r z a m w ty m m ie js c u d y s k u to w a ć n a d p r z y c z y n a m i o b e c n e g o s t a n u A f r y k i a n i n a d p o w o d a m i r e la ty w n e g o n i e p o w o d z e n ia d e k o lo n iz a c ji, n ie w ą tp liw ie s ą t o k w e s tie d y s k u s y jn e . A u t o r , n ie s te ty , t r a k t u j e j e j e d n a k j a k o o c z y w is te i te m u p o d p o r z ą d k o w u j e s w o ją a r g u m e n ta c ję . N a le ż y t o u z n a ć z a m e to d o lo g ic z n y i f o r m a ln y b łą d . P r a k ty c z n ie n a k a ż d e j s t r o n i e k s ią ż k i w id a ć w ie lk ą e r u d y c ję A u t o r a i p r z e c z y t a n e ź r ó d ła i l i t e r a t u r ę d o ty c z ą c ą t e m a tu . N ie s te ty , j a k s ię w y d a je , p r z y tło c z y ł g o o g r o m p r z e c z y ta n y c h m a te r ia łó w . W e f e k c ie m o m e n t a m i n a d n im i n ie p a n u je . Z a d u ż o m a m y d y s k u s ji n a d t e z a m i h is to r io g r a f ii, k t ó r e c z ę s to n ic n ie m ó w ią p r z e c i ę t n e m u c z y te ln ik o w i, a z a m a ł o w ła s n y c h o r y g in a ln y c h s tw ie r d z e ń i o p in ii A u t o r a . M o m e n ta m i m o ż n a m ie ć w r a ż e n ie , ż e p r a c a w n i e k tó r y c h m ie js c a c h j e s t z b io r e m c y ta tó w i d y s k u s ji z o p in ia m i in n y c h h is to r y k ó w , c o z a k łó c a w ą t e k i u t r u d n i a k o r z y s ta n ie z k s ią ż k i.
P rz y c a ły m o g r o m ie w y k o r z y s ta n y c h m a t e r i a łó w u d e r z a ją p e w n e b r a k i w b ib lio g r a f ii. P r z e d e w s z y s tk im z a s k a k u je b r a k w n ie j s p e c ja lis ty c z n e g o k w a r t a l n ik a z a jm u ją c e g o s ię k w e s ti a m i k o lo n ia ln y m i, czy li „ T h e R o u n d T a b le . A Q u a r t e r l y R e v ie w o f t h e P o litic s o f t h e B r itis h C o m m o n w e a l th ” , k tó r y u k a z u j e s ię o d 19 1 0 r ., j e s t w ię c z a r ó w n o d o s k o n a ły m ź r ó d łe m , j a k i o p r a c o w a n ie m . B r a k t e n j e s t ty m b a r d z ie j ra ż ą c y , ż e c z a s o p is m o o w o j e s t d o s t ę p n e w P o ls c e ( c h o c ia ż b y w B ib lio te c e U n i w e r s y t e t u W a rs z a w s k ie g o ) . T r u d n o o c z y w iś c ie u z n a ć t o z a d y s k r e d y tu ją c e k s ią ż k ę , a le lu k a t a j e s t z a s ta n a w ia ją c a .
N ie b r a k w te j p r a c y i d r o b n ie js z y c h u c h y b ie ń . P r z y k ła d o w o a n a liz a p o p u l a r n o ś c i Z S R R i k o m u n iz m u w k r a ja c h k o lo n ia ln y c h j e s t s k r ó to w a i n i e p e ł n a . B r a k w n ie j c h o c ia ż b y w ą tk u u t o ż s a m i a n i a p r z e z s p o łe c z e ń s tw a k o l o n ii k a p it a li z m u z k o lo n ia liz m e m , c o o w o c o w a ło s y m p a t i a m i d la k o m u n iz m u . P o d o b n i e a n a liz u ją c m o ty w y d z ia ła ń b ry ty js k ie j P a r t ii P ra c y , A u t o r n i e z w ró c ił u w a g i n a p o d j ę c i e p r z e z n i ą i d e i b u d o w y w A n g lii p a ń s t w a o p ie k u ń c z e g o . T en r o d z a j p a ń s t w a j e s t s iłą rz e c z y k o s z to w n y , a w e f e k c ie z j e d n e j s tr o n y s k ła n ia ł d o p o s z u k iw a n ia w k o lo n ia c h d o d a tk o w y c h ź r ó d e ł d o c h o d u , z d r u g ie j z m u s z a ł d o o g r a n ic z a n ia w y d a tk ó w , w ty m t a k ż e n a c e le k o l o n ia l n e 4.
Z a s ta n a w ia j ą c się n a d w p ły w e m u z y s k a n ia n ie p o d le g ło ś c i p r z e z I n d i e n a d e k o lo n iz a c ję A f r y k i, A u t o r w y r a ź n ie n i e d o c e n i a z n a c z e n ia c z y n n ik ó w p s y c h o lo g ic z n y c h . N ie z a u w a ż a , ż e p o z y c ja I n d i i w i m p e r i u m b y ła b a r d z o s p e c y fic z n a . D l a w ie lu , n p . C u r z o n a , ic h p o s i a d a n i e lu b u t r a t a b y ły r ó w n e z a c h o w a n iu lu b u t r a c ie p r z e z W ie lk ą B r y ta n ię s t a t u s u i m p e r i u m i w ie lk ie g o m o c a r s t w a 5. D l a te g o t e ż z g o d a n a p r z y z n a n ie im n i e p o d l e g ło ś c i o z n a c z a ła p r z e ł a m a n i e s iln e j b a r ie r y p s y c h o lo g ic z n e j. N a s t ę p n e d e c y z je o n a d a w a n i u n ie p o d le g ło ś c i k o l o n io m b y ły ju ż o w ie le ła tw ie js z e .
A u t o r p o p e ł n i a te ż k ilk a b łę d ó w f a k to g r a f ic z n y c h , c h o ć n a le ż y p o d k r e ś lić , ż e j e s t ich n ie w ie le . M ię d z y in n y m i, z a jm u ją c s ię d z ie ja m i A f r y k i C e n tr a l n e j , tw ie r d z i, ż e m ie s z k a ń c y R o d e z ji P o łu d n io w e j ( o b e c n i e Z im b a b w e ) p r a k ty c z n i e o d p o c z ą tk u c h c ie li p o z b y ć s ię b r y ty j sk ie j k o n t r o li (s. 2 3 4 ). T y m c z a s e m w r ę c z p r z e c iw n ie , o b a w ia ją c s ię z d o m i n o w a n i a p r z e z Z w i ą z e k P o łu d n io w e j A f r y k i i A f r y k a n e r ó w , t a m t e j s i o s a d n ic y s z u k a li w s p a r c ia W ie lk ie j B r y ta n ii6. P o d o b n i e A u t o r b ł ę d n i e p o d a j e 18 9 0 r. j a k o d a t ę u z y s k a n ia p r z e z T ra n s w a l p r o t e k t o r a t u n a d S w a z ila n d e m ( o b e c n i e S u a z i). T y m c z a s e m w ła ś c iw ą d a t ą j e s t r o k 18 9 4 r . 7
4 A. N. P o rte r, A. J. Stockw ell (e d .), British Im perial Policy a n d D ecolonization, 1938-1964, t. 1, (1938-1951), s. 46-51.
D . G ilm our, Curzon, L o n d o n 1994, s. 166-167, 344-346.
6 P. R . W arhurst, R h o d esia n -S o u th A frica n Relations, 1900-1923, „S outh A frican H isto rical J o u rn a l” 1971, n r 3, zwłaszcza s. 98-108.
ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE 245
I n n ą w a d ą k s ią ż k i j e s t w r e s z c ie d o ś ć c z ę s te u ż y w a n ie m a ł o o b ie k ty w n y c h i n ie ś c is ły c h w y r a ż e ń o c h a r a k t e r z e p u b lic y s ty c z n y m , k t ó r e b a r d z o r a ż ą w p r o f e s j o n a l n e j , s k ą d in ą d , p ra c y .
P rz y w s z y s tk ic h w y m ie n io n y c h b ł ę d a c h , w a d a c h i n i e d o c ią g n ię c ia c h j e s t t o c ią g le p o z y c ja b a r d z o d o b r a i w a r to ś c io w a , n ie w ą tp liw ie n a jb a r d z ie j w y c z e r p u ją c a p r a c a n a t e m a t p r o b l e m a ty k i d e k o lo n iz a c ji i m p e r i u m b ry ty js k ie g o w A fry c e .
Michał Leśniewski
W arszaw a
E ugeniusz D uraczyński, R om uald Turkowski, O Polsce na uchodźstwie. Rada
Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej 1939-1945, W arszawa 1997
K ie d y w g r u d n i u 19 3 9 r. n a m o c y d e k r e t u p r e z y d e n ta R a c z k ie w ic z a p o w o ł a n a z o s t a ł a d o ż y c ia R a d a N a r o d o w a , n ie to w a rz y s z y ły te j d e c y z ji a n i e m o c je , a n i s p e c ja ln e o c z e k iw a n ia . S tr a ż n ic y n ie n a r u s z a l n o ś c i u s ta w y z a s a d n ic z e j z 19 3 5 r. z a s ta n a w ia li s ię n a d k o n s ty tu c y jn o ś c ią d e k r e t u , a je d y n y m i, k tó r z y w y d a w a li s ię b a r d z ie j z a i n t e r e s o w a n i je j d z ia ła ln o ś c ią , b y ły o s o b y p o w o ł a n e w s k ła d R a d y , w tr y b ie m ia n o w a n ia — p r z y p o m n ijm y — a n ie w y b o ró w . D o ś ć s z y b k o o k a z a ło s ię j e d n a k , ż e R a d a n i e j e s t i n i e b ę d z i e c ia łe m p o z b a w io n y m z u p e ł n e g o z n a c z e n ia . W e d le p o lity k ó w d o s tr z e g a ją c y c h je j p o t e n c j a l n e z n a c z e n ie b y ła q u a s i - p a r l a m e n - t e m n a o b c z y ź n ie , czy li r e p r e z e n t a n t e m in te r e s ó w n a r o d u , w e d le s c e p ty k ó w — k l u b e m d y s k u s y jn y m u g r u p o w a ń p o lity c z n y c h . B e z w z g lę d u j e d n a k n a to , k t ó r a z p o w y ż s z y c h o p in ii b y ła b liż s z a p r a w d y , R a d a z d o b y ła z n a c z ą c e m ie js c e w o b r ę b ie p o lity k i e m ig r a c y jn e j. Tym le p ie j św ia d c z y t o o w c h o d z ą c y c h w je j s k ła d o s o b is to ś c ia c h , g d y ż z z a ł o ż e n i a m ia ł a b y ć ty lk o o r g a n e m d o r a d c z y m , z k t ó r e g o s u g e s tia m i i o p in ia m i p r e z y d e n t i p r e m i e r m o g li, le c z n ie m u s ie li się liczyć. E p iz o d f r a n c u s k i z d a w a ł s ię p o t w i e r d z a ć te z ę , ż e R a d a n ie o d e g r a z n a c z n ie js z e j r o li. O b a w ty c h n ie p o tw ie r d z iły j e d n a k je j p ó ź n ie js z e d z ie je , c zy li d z ia ła ln o ś ć n a t e r e n i e W ie lk ie j B ry ta n ii. R a d a s t a ła s ię w ó w c z a s g r e m i u m w id o c z n y m w p e jz a ż u p o lity c z n y m , c h o ć n a d a l d y s p o n o w a ła n ie w ie lk im i u p r a w n ie n ia m i.
W s z y s tk o t o p r z e m a w ia ł o z a o p r a c o w a n i e m c h o ć b y z w ię z ły c h d z ie jó w R a d y N a r o d o w e j w o k r e s ie w o jn y . D o b r z e s ię z a t e m s ta ło , ż e o tr z y m a liś m y k s ią ż k ę , k tó r e j A u to r z y ta k ie z a d a n i e s o b ie p o s ta w ili i z d o b r y m s k u t k i e m j e w y k o n a li. P o d s ta w o w y m w a l o r e m k s ią ż k i E u g e n i u s z a D u r a c z y ń s k ie g o i R o m u a l d a T u rk o w s k ie g o j e s t p o m y s ł. P r a c a d z ie li s ię n a d w ie c z ę ś c i — p ie r w s z a j e s t p r z e g l ą d e m d z ie jó w R a d y w la t a c h 1 9 3 9 -1 9 4 5 , d r u g a n a to m i a s t w y b o r e m d o k u m e n t ó w ilu s tr u ją c y c h je j z a i n t e r e s o w a n i a i z a d a n ia , j a k i e s o b ie s ta w ia ła .
F r a g m e n t a u to r s tw a E u g e n i u s z a D u r a c z y ń s k ie g o o p a r ty z o s ta ł n a d o k u m e n t a c h p o w s ta ły c h w e f e k c ie d z ia ła n ia R a d y i p r z e c h o w y w a n y c h w A r c h iw u m I n s t y t u tu P o ls k ie g o w L o n d y n ie . N ie b u d z i z a t e m w ą tp liw o ś c i je g o p o d s t a w a ź r ó d ło w a . N ie m o ż n a t a k ż e z g ło s ić p o w a ż n ie js z y c h z a s tr z e ż e ń d o k o n s t r u k c ji s a m e g o t e k s tu . E . D u r a c z y ń s k i p o s ta w ił s o b ie z a c e l s k r u p u l a t n ą r e k o n s t r u k c j ę d z ie jó w R a d y , n ie u c h y la ją c s ię o d n a k r e ś l e n ia o g ó ln y c h w a r u n k ó w , w k tó r y c h d z ia ła ła , tz n . p o lity k i r z ą d u g e n . S ik o r s k ie g o o r a z j e g o n a s tę p c y , S ta n is ła w a M i k o ła jc z y k a . O tr z y m a liś m y w e f e k c ie p r z e k a z , k tó r y o d p o w ia d a n a w s z y s tk ie i s t o t n e p y ta n ia d o ty c z ą c e o b ie k tu z a in te r e s o w a ń A u to r a , czyli s k ła d u R a d y , m ó w ią c z a ś p re cy z y jn ie j d w ó c h R a d p o w o ła n y c h n a c z a s w o jn y , p r o b l e m a t y k i j a k ą p o d e jm o w a ł a , z a r y s o w u ją c y c h s ię w n ie j p o d z i a łó w i k o n f lik tó w , r e la c ji z r z ą d e m , a w r e s z c ie — t o s p r a w a n a ji s t o t n ie j s z a — je j z n a c z e n ia .
E u g e n iu s z D u r a c z y ń s k i j e s t z d a n i a , i d o w o d z i t e g o s w o ją c z ę ś c ią k s ią ż k i, ż e R a d a N a r o d o w a , m im o iż t r u d n o p r z y p is a ć je j k lu c z o w ą r o l ę p o lity c z n ą , b y ła o r g a n iz m e m n i e p o z b a w i o
