Tłumaczenie społecznego świata : socjologia i przekład

Magdalena Czech

Tłumaczenie społecznego świata :

socjologia i przekład

Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 10, 19-27

TŁU M ACZEN IE SPOŁECZNEGO ŚWIATA.

SOCJOLOGIA I PRZEKŁAD

S e n se m tej przy g o d y te ra z , ja k i wtedy, ta m , ja k i tu ta j, je s t służba: słu żb a przew oźnika, słu żen ie kom u n ik acji m iędzy św iatam i, b u d o w an ie żywego p o m o ­ stu m iędzy d w o m a b rzeg am i jed n ej rzeki. P rzygoda p olega n a p o d niecającej n ie ­ pew ności, czy nasz żywy ła d u n e k w yląduje bez szkody n a d ru g im brzegu, czy też uto n ie w stygijskich w od ach , czy u d a n a m się przyw ieźć go do now ego życia, czy tylko u to p ić w now y m m ilc z e n iu ...

N onsens tej przygody zarów no teraz, ja k i zaw sze to nadużycie, które przecenia w ła sn e siły, k tó re p rzek ład a , aby p rz e k ra cz a ć , aby z g a rn ą ć d la siebie o b c ą r z e ­ czywistość, przytłoczyć, obciąć jej skrzydła, o d eb rać jej w łasn e życie, zm usić, aby w szystko w niej patrzyło, m ów iło i żyło, ja k chcemy, a n ie tak, ja k o n a sa m a chce.

K arl D edecius, N o ta tn ik tłu m a c z a

C ytat stan o w iąc y m o tto nin iejszeg o arty k u łu zo stał p rzy to czo n y w tak obszernej form ie, poniew aż w b ard zo interesujący sposób o d d a­ je specyficzną tru d n o ść w p isa n ą zarów no w czynność p rzek ład u , ja k

i w ak t k o n stru o w a n ia te o rii socjologicznej. W ja k i sposób w ydobyć m igotliw ą, złożoną i dynam iczną rzeczyw istość języka - lub życia sp o ­ łecznego - i p rzen ieść ją w rzeczyw istość o d rębn ą, w d o m en ę innego sy stem u językow ego czy w o b s z a r te o rii so cjo lo g iczn ej? Z aró w n o przekład , ja k i te o ria socjologiczna s ą w ynikiem pew nego k o m p ro m i­ su, którego nigdy nie osiąga się bezkarnie.

Jose O rteg a y G asset, c h ara k tery zu jąc p rak ty k ę tra n sla to rsk ą , p i­ sze o „sm utku tłu m a c z a ”. Tłum acz - p o stać trag iczn a, „jeszcze p rzed p rzy stąp ie n ie m do b o ju m a św iadom ość, że zaw sze zakończy się on dla niego klęską” (za: Venuti 2000: 50). „Cóż tłu m acz m oże p o cząć ze zbu ntow anym tek stem ?” (za: Venuti 2000: 52). Cóż m oże zrobić socjo­ log z n ie u stan n ie dziejącym się, p u lsującym co d ziennym życiem sp o ­ łecznym , k tó re „zatrzym ane nie będzie ju ż życiem, lecz czym ś zu p eł­ nie in n y m - p u stk ą, k tó rą ró w n ie d o b rze m o żn a n azw ać ś m ie rc ią ”

+ M agdalena Czech - d o k to ra n tk a w In sty tu cie Socjologii U n iw ersy tetu Jagiellońskiego o raz

a b s o lw e n tk a P o d y p lo m o w y ch S tu d ió w d la T łu m aczy Tekstów S p e c ja listy c zn y c h w K a ted rz e UN ESCO d o B a d a ń n a d P rzek ład em i K o m u n ik acją M ięd zy k u ltu ro w ą p rz y W ydziale Filologicz­ nym UJ. L a u re a tk a n a g ro d y im . F lo ria n a Z nanieckiego. S w oje z a in te re so w a n ia n a u k o w e lo k u ­ je w o k ó ł socjologii języ k a i literatu ry , socjologii n a ro d u , n a c jo n aliz m u i n e o n acjo n alizm u , teo rii i p ra k ty k i p rz e k ła d u o ra z p ro b lem aty k i życia codziennego.

Z B IG N IE W K A D ŁU B EK

(S ztom pka 2005: 25). Z ałożenie p rzetłu m a czaln o ści (translability) ory­ gin a łu (B enjam in za: S ch ulte i B igu en et 1992: 71-82) czy p rz e d m io ­ tu b a d a ń n a inny język, w ty m n a język teorii, je st w aru n k iem koniecz­ nym zarów no w p ra c y tłu m acza, ja k i socjologa.

R ozterk i w o bu tych d zied zin a ch n ie jed n o k ro tn ie m a ją p o d o b n ą naturę. Ta konstatacja m oże w ydaw ać się błaha, lecz gdy posłuży ona za tro p do dalszych poszukiw ań - otw iera drogę do ciekaw ych problem ów badaw czych. E ugene Nida, w ybitny lingwista i przekładoznaw ca tw ier­ dził w ręcz, iż „w ostatecznym ro zrach u n k u p raw o m o cn e je st w yłącznie socjologiczne podejście do tłu m a c z e n ia ” (za: Pieńkos 2003: 65).

Tłumaczenie życia społecznego

Przyjrzyjm y się zatem bliżej zag ad n ien iu p rzetłu m aczaln o ści. Tłu­ m aczenie, in terp reto w an ie chaotycznego z p o zo ru św iata sp o łeczn e­ go je st klu czem do n ajw ażniejszych p od ejść teo rety czn y ch w ykorzy­ sty w an y ch w n u rc ie so cjo lo g ii życia co d zien n eg o - fen o m en o lo g ii i etnom etodologii. N u rt ten, nazyw any „trzecią socjologią”, staw ia so ­ b ie za cel d o starczen ie „orientacji, ro zu m ien ia, pogłębionej in te rp re ­ ta cji i u jaw n ien ia sen su tego, co dzieje się w naszym życiu, a co u k ry ­ te d la teg o , że czy n im y to b ezre flek sy jn ie , ru ty n o w o , n aw y k o w o ” (S ztom p k a 2008). F enom enologię i etn o m eto d o lo g ię łączy o b se rw a ­ cja, że owo poszu kiw an ie sen su życia społecznego je st nie tylko zale­ c a n ą p e rs p e k ty w ą b a d a ń so cjo lo g iczn y ch , ale ta k ż e ich głó w n y m p rzed m io te m . „W b a d a n ia c h etno m etod olog iczn y ch co d zien ne czyn­ ności s ą tra k to w a n e jak o m etody sto so w an e p rzez uczestników życia społecznego w celu n a d a n ia tym że w a lo ru racjo n aln o ści i uzyskania m ożliw ości zrelacjo n o w ania ich, gdyby zaszła ta k a po trzeb a, czyli ich »w y tłu m aczen ia« ” (G arfinkel 2007: 1). Owo p o d w ó jn e tłu m a c z e n ie św iata - p rzez ak to ró w społecznych i b ad aczy społecznych - w pływ a w sposób dojm ujący n a myśl Alfreda Schiitza, k o n ty n u ato ra myśli E d ­ m u n d a H u sserla i tw ó rcy socjologii fenom enologicznej. Pisze on, że

o biek ty m yślow e k o n stru o w a n e p rz e z b a d a c z y sp o łeczn y ch o d n o sz ą się do m yślow ych obiektów , tw o rz o n y c h p rz e z p o to c z n e m yślenie ludzi, p rzeży w ają­ cych sw e co d zien n e życie w śró d bliźnich, i n a n ich s ą o p arte. D latego konstruk- ty używ ane przez b a d a c z a m o żn a n azw ać k o n stru k ta m i drugiego stopnia, to z n a ­ czy k o n stru k ta m i k o n stru k tó w tw o rzo n y ch n a społecznej scen ie p rze z aktorów , k tó ry c h zac h o w a n ie b a d a c z o b serw u je i s ta ra się w y jaśn ić zg o d n ie z re g u ła m i p ro c e d u ra ln y m i swej n a u k i (za: M okrzycki 1984: 141).

Co w ięcej, te o rie, p rz e k ła d y przek ład ó w , p o w in n y być tw o rz o n e „w taki sposób, aby nie tylko były one w ew nętrznie spójne, ale i daw ały się pog od zić ze w szystkim i p ie rw o tn y m i d o św iad czen iam i życia c o ­ dziennego, które obserw ator zdobył w obrębie nastaw ienia naturalnego, zan im przeskoczył n a te re n te o rii” (B ern stein za: Szacki 2002: 490), pow inny być zro zu m iałe nie tylko dla badaczy, lecz tak że dla p o zo sta­ łych ak to ró w społecznych.

„T łum aczenie” życia sp o łecznego to oczyw iście n ie tylko d o m en a takiej socjologii, k tó ra interesuje się głów nie codziennością. „Przekład ro z u m ie ć trz e b a ja k o k a te g o rię h e rm e n e u ty c z n ą , a to o zn acza, po pierw sze, n ie u ch ro n n e tra k to w a n ie rozu m ien ia i in terp reta cji jak o in ­ te g ra ln y ch stadiów p rzek ła d u i jak o faz p ro cesu tłu m aczen ia, zaś po d ru g ie ozn acza to trak to w a n ie sam ego p rzek ład u jak o swoistej obiek­ tyw izacji ro zu m ien ia” (K alaga za: Fast 1998: 24). H erm eneutyka życia społeczn eg o

1

stan o w i klucz do perspektyw y, bez której tru d n o byłoby w yobrazić sobie w sp ó łczesn ą socjologię. Chodzi o koncepcję socjolo­ gii ro zum iejącej (in terp retaty w n ej) stw o rz o n ą p rzez M aksa W ebera. U kute p rzez niego ro zró żn ien ie ro zu m ien ia b ezp o śred n ieg o (actuelles

Verstehen) i w yjaśniającego (erklärendes Verstehen) (2002:

8

) w ydaje się szczególnie in teresu jące w kontekście p rzek ład u . R ozum ienie b ezp o ­ śre d n ie o p iera się n a prostej in terp retacji, zak ład a oczyw istość m oty­ w ów obserw ow anych działających jednostek - jest niczym tłum aczenie „słow a za sło w e m ”. N a to m ia st ro z u m ie n ie w y jaśn iające p o le g a n a zrozum ieniu nie tylko tego, co n am acaln e, ale n a p o zn an iu m otyw ów działan ia, głębszych jego przy czy n (S zacki 2002: 469). S tanow iłoby ono swoisty odpow iednik tłum aczenia „myśli za m yślą”2, czy też jeszcze szerzej, tłu m aczen ia nie tylko tekstów, ale także kultur, w ym agającego od tłu m acz a dodatkow ych k o m petencji - ku ltu rozn aw czy ch w łaśnie.

Podobne do W eberow skich w ątki p o b rzm iew ają tak że w koncepcji p o zn an ia historycznego au to rstw a W itolda Kuli, którego p ra c e często tra k to w a n e s ą jak o fascynujące przykłady socjologii historycznej.

W ysiłek poznaw czy, p o d e jm o w an y p rz e z h istoryka, ja k m ów i w w ielu m iej­ sc a c h Kula, p o d o b n y je s t w sw y m c h a ra k te rz e do p ra c y tłu m a c z a i p o leg a n a p ró b a c h p rz e k ła d u tre ś c i m in io n y c h k u ltu r w p e rsp e k ty w ie tre ś c i w łasn y ch .

1 C zerpiąc z d o ro b k u S chiitza, A nthony G iddens n a z y w a ją „ p o d w ó jn ą h e rm e n e u ty k ą ” a Ju r­ g en H a b e rm a s „ n a tu ra ln ą h e rm e n e u ty k ą św ia ta p rz eż y w a n eg o ”; por. J. Szacki, Historia myśli so­ cjologicznej, dz. cyt., s. 4 9 0-491.

2 O kreślenie to p o c h o d zi od św. H iero n im a; cyt. za: J. D om ański, O teorii i praktyce przekładania w łacińskim obszarze językowym, w: O poprawnym przekładaniu. Teksty łacińskie i przekłady polskie, red . W. Seń- ka,W ydaw nictw o M arek D rzew iecki, Kęty 2006, s. 38.

Z B IG N IE W K A D ŁU B EK

P rzek ład te n K ula o k reśla jak o „przekład d w u stro n n y ” (...), o w a d w u stro n n o ść w iąże się z p o d w ó jn ą ro lą w ykorzystyw anej w n im teo rii naukow ej. Z jednej s tr o ­ n y te o ria n a u k o w a p ełn i funkcję heurystyczną, k o n c e p tu alizu jącą p rz e d m io t p o ­ z n an ia, ja k im je st indyw id u aln o ść k u ltu ro w a b a d a n e j rzeczyw istości. Z drugiej - funkcję eksplanacyjną, w w yniku której n a stęp u je zro zu m ien ie owej in d y w id u ­ aln o ści (P iasek 2004: 83, 89).

Teoria n au ko w a je st narzędziem , bez którego, zd an iem Kuli, p rz e ­ kład byłby niemożliwy.

Socjologiczne tłumaczenie przekładu

O b sz a r w sp ó ln y m iędzy te o rią p rz e k ła d u a te o rią so cjo lo g iczn ą zdaje się tak że bard ziej oczywisty. T łu m aczen ie w szak m oże być p o ­ trak to w a n e jako działanie społeczne n a styku k u ltu r i społeczeństw ję ­ zyków w yjściow ego i d o celow ego. M ożna je ró w n ież p o tra k to w a ć jak o d ziałan ie zbioro w e (ak to ra m i w tw o rz e n iu p rzek ład u , p o za s a ­ m ym tłu m aczem , s ą a u to r tekstu i jego p o ten cjaln y odbiorca, ale ta k ­ że instytucje społeczne w pływ ające n a selekcję, p o w staw an ie i dystry­ b u c ję p rz e k ła d ó w ). T łu m a c z e n ie m o ż n a ró w n ie ż p o tr a k to w a ć , w szerszej p e rsp e k ty w ie , ja k o d u rk h e im o w sk i fak t społeczny, z e ­ w n ę trzn y w obec jed n o stek . Z ta k im u jęciem p rz e k ła d u w sp ó łb rzm ią słow a O ctavia Paza: „Nasz w iek (...) zan u rzo n y je st w św iecie p rz e k ła ­ d u lub, dokładniej, w św iecie b ędący m p rzek ład em z innych światów , z innych system ów ” (1981).

D ow odem tego, że p rzekład o znaw stw o i tran slato ry k a ciążą ku s o ­ bie, s ą now e po la zain tereso w ań n a styku tych d w óch dyscyplin. Ko­ rzystanie z d o ro b k u socjologii p rzez przekłado zn aw stw o (szczególnie n u rt translation studies) je st co raz częstsze i w y rażo n e explicite3, dzięki czem u m o żn a ro zp o zn ać ju ż sw o istą socjo log iczn ą te o rię p rz e k ła d u (Bukow ski i H eydel 2009: 26). Podobnie ja k w p rzy p ad k u socjologii li­ teratury , im puls do spo łeczn y ch b a d a ń n a d p rz e k ła d e m w yszedł nie ze stro n y socjologów , lecz sp ecjalistó w w zak resie tłu m a c z e n ia . Za n o w a to rsk ą w tej d zied zinie m o żn a u z n a ć p u b lik ację z a ty tu ło w an ą

Constructing a Sociology of Translation (Wolf i F u k ari 2007). W p ra c y tej

p o stu lu je się, by zw ró cić u w ag ę n a d o k o n a n ia w d zied zin ie te o rii p rz ek ład u , do ja k ic h p rzyczy n ili się tacy w sp ó łcześn i socjologow ie, ja k P ie rre B o u rd ieu , B e rn a rd L ah ire, A nthony G id d en s czy N iklas

L u hm ann.

3 Ź ró d łem d o w o d ó w p o tw ierd z ają cy c h ta k ą te n d e n cję w tran s la to ry c e je s t m .in . publikacja: Socjologiczne aspekty przekładu, red . R Fast, W ydaw nictw o Śląsk, K ato w ice -W arszaw a 2004.

Je d n ą z kluczow ych zasad, k tó re łą czą socjologię (i to w jej klasycz­ nym, a nie tylko w spółczesnym w ydaniu) oraz translatorykę, je st po stu ­ la t n e u tra ln o śc i b a d a c z a /tłu m a c z a ro zu m ian y n a g ru n c ie socjologii jako W eberowski p o stu lat w olności od w arto ściow an ia, a w tłu m acz e­

niu jako „przezroczystość” stylu. „N iew idzialność” tłum acza i socjologa, ich oso b isty ch o cen i u p rz e d z e ń je s t c e n io n ą w arto ścią ; p rz e s a d n a „ w id z ia ln o ść ” zazw yczaj n ie je s t a k c e p to w a n a i m oże św iad czy ć w najlepszym w ypadku o niedo ciągn ięciach w arsztato w y ch lub o b r a ­ ku pro fesjo n alizm u zaró w no tłu m acza, ja k i socjologa.

Tłum acz w ychodzi z cien ia po p ierw sze w sytuacji, gdy tłu m a c z e ­ nie je st w ja k im ś sensie w adliw e, rodzi k on trow ersje. M ożna tu p rzy ­ w ołać kan o n iczn y p rze k ład n a język angielski z 1958 ro k u au to rstw a Talcotta P arso n sa oryginalnego tek stu Die protestantische Ethik und der

Geist des Kapitalismus M aksa W ebera. W eberow skie o kreślenie k ap ita­

lizm u jak o stahlhartes Gehäuse (w do słow nym tłu m aczen iu : „skorupa tw a rd a ja k s ta l”) P arsons p rzetłu m a czy ł jak o iron cage („żelazna k la t­ k a ”). W ierność tłu m acz en ia tego frag m en tu tek stu W ebera była szero ­ ko dyskutow ana, zw racan o m iędzy innym i uw agę, że stal je st tw ard a, lecz w p rzeciw ień stw ie do żelaza stosunkow o elastyczna, z kolei sko­ ru p a - w opozycji do klatki k o jarzącej się z o p resy jn o ścią - je st w y­ tw o re m natury, co m ogłoby sugerow ać, że k ap italizm m iał w ytw orzyć jak iś now y byt gotow y się z niej „wykluć”4. D ru g ą (nieporów nyw alnie rz a d sz ą niż p ierw sza) sytuacją, kiedy tłu m acz w ychodzi n a pierw szy p lan, je st tłu m aczen ie w ybitne, kongenialne, czasem lepsze od orygi­ nału. Tu z kolei p rzy k ła d u d o sta rc z a R o b ert M erton, p o w o łu jąc się w pierw szych sło w ach p rzed m ow y do polskiego w y d an ia książki Teo­

ria socjologiczna i struktura społeczna n a P aula S am uelsona, który m iał p o ­

w iedzieć, iż „Jest tylko je d n a rzecz lepsza niż oryginalna w ersja książ­ ki z z a k re su n a u k sp o łe c z n y c h - ie st to iei p o lsk ie tłu m a c z e n ie ” (M erton 2002: 3).

N a m a rg in e sie n ależy d o d ać, że p rzy k ła d y ilu stru ją c e m o m en ty w yjścia z cienia tłu m a cz a zostały w y b ran e nieprzypadkow o - u k azu ­ j ą one, ja k w ielkich n ieraz ko m petencji w y m ag ają od a u to ra p rz e k ła ­

d u teksty socjologiczne.

Warto zauważyć, że m im o w spom nianego postulatu przezroczystości w obu dyscyplinach p an u je n iem al p ow szech n a zgoda co do tego, że jeg o re a liz a c ja je s t niezw ykle tru d n a . S fo rm u ło w an y p rzez W ebera po stu lat w olności od w artościow ania (Wertfreiheit) polega n a pow strzy­

4 D ebatę o iron cage re k o n stru u je P eter B a e h r w arty k u le The iron cage and the shell as hard as steel: Parsons, Weber, and the stahlhartes Gehäuse metaphor in the protestant ethic and the spirit of capitalism, „H isto­ ry a n d th e o ry ” 2001, vol. 40, no. 2, s. 153-169.

Z B IG N IE W K A D ŁU B EK

m a n iu się od sąd ó w w arto śc iu jący ch (Werturteil) p rzy je d n o czesn y m od n o szen iu się do w arto ści danej ku ltu ry (Wertbeziehung). W edług We­ b era, choć w ybór te m a tu b a d a ń i sfo rm ułow anie p ro b lem u b ad aw cze­ go jest, ze swojej natury, subiektyw ne i n ie n eu traln e aksjologicznie, to sam o b a d a n ie m u si p rze b ieg ać zgo d n ie z n o rm ą o biektyw ności n a ­ ukow ej. Inaczej p o strzeg a te n p ro b lem K arl P opper (2000: 93), który p isząc o logice n au k społecznych, tw ierdzi, że w olność od w a rto śc io ­ w an ia sam a w sobie je st w arto ścią. W dziedzinie tran slato ry k i coraz w ięcej m ów i się o au to rsk im w ym iarze tłum aczenia, zgodnie z którym p rzek ład jako czynność nie m a c h a ra k te ru odtw órczego, a jak o dzie­ ło nie je st on rep ro d u k cją, lecz tw ó rczo ścią (Legeżyńska 1986: 33).

Przekład metaforą dla socjologii

P rzecin an ie się o rb it socjologii i p rzek ład o zn aw stw a dostrzegam y ta k że w m niej dosłow nym w ydaniu. E lżb ieta Tabakow ska w skazuje, iż w iele tru d n o śc i w tłu m acz e n iu języka naukow ego w ynika ze sto so ­ w an ych w n im m etafo r (2008: 18-29). N a g ru n cie socjologii św iadczy o ty m p ro b lem „żelaznej klatk i”, a tak że n a p rzy k ład m etafo ra syste- m ów -św iatów (world-systems) Im m an u ela W allersteina

5

czy też d ra m a ­ tu społecznego (social drama) V ictora T u rn e ra 6. P rzek ład an ie m etafo r to je d n a kw estia. In n ą je st w ykorzystyw anie p rzek ład u jak o m etafory p rzez b ad aczy społecznych. C hciałabym zw rócić u w ag ę n a tłu m a c z e ­ nie jak o m etaforę zjawisk społecznych w ujęciu dw óch w spółczesnych autorów : B ru n o n a L ato u ra i Zygm unta B au m an a.

B ru n o L ato u r (1988 za: Bińczyk 2007: 192), fran cu sk i filozof, a n ­ tro p o lo g i socjolog n au k i (nazyw ający sw oje p o d ejście a-socjologią), a u to r te o rii ak to ra-sieci (actor-network theory, nazyw anej tak że transla-

tion theojy), w c e n tru m sw oich ro zw ażań n a d p o zn an iem naukow ym

u lo k o w ał p o jęcie tra n sla c ji. B a d a n ia nau k o w e, „p ak o w an ie św iata w sło w a ” (A briszew ski 2008: 26) sta n o w ią ła ń c u c h tra n sla c ji, serię

5 M etafo ra ta w p o lsk ich p rz e k ła d a c h p o ja w ia się tak ż e jak o „św iato-system ” czy też „system św iato w y ”, co p o w o d u je n ie p o ro z u m ie n ia w d y sk u rsie o k o n c ep c ji W allersteina. Zob. M. S ta r­ naw sk i, R W ielgosz, Przedmowa do wydania polskiego. Kapitalizm nad przepaścią, społeczeństwa wobec wyboru, w: I. W allerstein, Analiza systemów-światów, tłu m . K. G aw licz, M. S ta rn aw sk i, W ydaw nictw o A ka­ d em ick ie D ialog, W arsz aw a 2007, s. V

6 M etafo ra ta z o sta ła p rz e tłu m a c z o n a ja k o „g ra s p o łe cz n a ”, co z ab u rzy ło jej w ym ow ę i je d ­ n o cześn ie zaklasyfikow ało T u rn era d o p a ra d y g m a tu socjologii gier, d o k tó rej b a d a c z te n nigdy n ie n ależał. Por. V. Turner, Gry społeczne, pola i metafory, tłu m . W. U sakiew icz, W y daw nictw o U ni­ w e rs y te tu Ja g iello ń sk ieg o , K rak ó w 2005. D ziękuję p ro f. dr. h a b . M a rk o w i C zyżew skiem u z a z w ró ce n ie u w a g i n a t e n p rzykład.

drobnych przekształceń, w rezultacie których pow staje tekst naukowy. „K ażda tra n s la c ja p o zw ala re d u k o w ać b a d a n y obiekt. R edukujem y jego lokalność, szczególność (particularity), m a terialn o ść i w ielość. Zy­

skujem y w zam ian za to na kom patybilności, standardyzacji, m ożliw o­ ści obliczania, p rzem ieszczalności, w zględnej uniw ersaln o ści, w resz­ cie z y sk u je m y te k s t” (A b riszew sk i 2 008: 43). P rz y g lą d a ją c się p ro c e so m w y tw a rz a n ia w iedzy naukow ej, L a to u r w ra z z M ichelem C allonem d o strz eg a ją jeszcze inny, bardziej kontrow ersyjny, w y m iar ow ego tłu m a c z e n ia św iata n a te k st naukow y. „Translacja p rz y b ie ra także postać generow ania reprezentacji (...), [co] w iąże się ze staw aniem się rzecznikiem , n a p rzy k ład wtedy, gdy m ów i się w im ien iu w y b o r­ ców (polityk) b ąd ź w »im ieniu« m ikrobów (naukow iec zajm ujący się ich b ad an iem )” (A briszew ski 2006: 277). R ezultatem takiej tran slacji je s t p o w ią z a n ie w sieć ró ż n o ro d n y c h aktorów , u czy n ien ie ich losu w spólnym . Tw orzenie ta k ich m ocnych p o w iązań, w łączających w iel­ k ą liczbę aktoró w ch arak tery zuje w szystkie „procesy w ied zo tw ó rcze”. Równie dojm ującą rolę przypisuje „tłum aczeniu” Zygm unt B aum an, lecz jeg o m e ta fo ra p rz e k ła d u z a sa d z a się n a czym innym . B ad acz w ieszczy u p ad ek in telek tualistó w jak o p raw o d aw có w m ających m oc u s ta n a w ia n ia n o rm i w zorów . W epoce niepew ności, p lu ralizm u bez c e n tró w le g ity m izu jący ch a u to ry ta ty w n e s tw ie rd z e n ia , n ie m a ju ż m iejsca dla intelektualnych praw odaw ców , „którzy kiedyś zbrojni Rozu­ m em przeczesyw ali św iat w p o szuk iw an iu p ó l p o d eu ro p ejsk ą » upra­ w ę«” (B au m an 1998: 158). W czasach późnonow oczesnych czy też po- now oczesnych intelektualiście pozostaje ro la in terp retato ra, tłu m acza (interpreter) i to działającego w szczególnie tru d n y ch w aru n k ach .

N ie idzie w szak ju ż (...) o p rzek ład z języka jednej k u ltu ry (obcej) n a język in ­ nej (w łasnej). Idzie tu o co innego: by tw o ry k u ltu ro w e z reguły „w sobne ”, fra g ­ m en tary czn e, n iew m o n to w an e w se n so tw ó rc z ą całość, uczynić znaczącym i, n e ­ g o cjując ich sens niejako od podstaw . W sy tu acji w ielo ra k o ści k u ltu ro w ej ro la tłu m a c z a nie sp ro w a d z a się do o d czy tan ia tek stu zapisanego w nieznanym ro d z i­ m y m czy teln ik o m szyfrze; n a szyfr „d an y ” n ie m a ju ż co liczyć - szyfr je s t ta k sam o „zadany” ja k jego odczytanie.

(Bauman 1998: 270)

N iniejszy artykuł, ak cen tu ją c trz y w y b ran e w ątk i p rzep latający ch się z a in te re s o w a ń socjolo g ii i p rz e k ła d o z n a w stw a , s ta n o w i dosyć w stę p n ą „k artografię” socjologii p rzekład u, będącej w ciąż in statu na-

scendi. Ta now a dyscyplina je st fantastycznym w yzw aniem dla socjolo­

gii języka i socjologii literatury, któ re b ard zo rzadko rozu m ieją w sp ó ł­ czesn ą p o trzeb ę bycia „socjologią języków ” oraz „socjologią lite ra tu r” i a b stra h u ją od co raz częstszej konieczności b alan so w an ia n a g ranicy

Z B IG N IE W K A D ŁU B EK

kilku system ów (także językow ych), sk u p iając się n a z an u rz en iu sp o ­ łeczeń stw a w jed n y m z nich.

Bibliografia

A briszew ski K. (2006), „Budowanie sieci" zamiast „wiedzy”. Krótkie wprowadzenie do ANT-ologii, w: Teoretyczne podstawy socjologii wiedzy, t. 1, Lublin: W ydaw nictw o

U niw ersytetu M arii C urie-Skłodow skiej, s. 271-286.

A briszew ski K. (2008), Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci B ru ­ no Latoura, K raków : U niversitas.

B a e h r P. (2001), The iron cage and the shell as hard as steel: Parsons, Weher, and the stahlhartes Gehäuse metaphor in the protestant ethic and the spirit of capitalism, „Hi­ sto ry a n d th e o ry ”, vol. 40, no. 2, s. 153-169.

B a u m a n Z. (1998), Prawodawcy i tłumacze, W arszaw a: W ydaw nictw o IFiS PAN. B ińczyk E. (2007), Ohraz, który nas zniewala. Współczesne ujęcia języka wohec esencja-

lizmu i problemu referencji, K raków : U niversitas.

Constructing a Sociology of Translation (2007), red . M. Wolf, A. Fukari, A m sterdam / P hiladelphia: B enjam ins P ublishing Company.

D om ański J. (2006), O teorii i praktyce przekładania w łacińskim obszarze językowym, w: O poprawnym przekładaniu, Teksty łacińskie i przekłady połskie, red . W. Seńka, Kęty: W ydaw nictw o M arek D rzew iecki.

G arfinkel H. (2007), Studia z etnometodołogii, tłum . A. Szulżycka, W arszaw a: PWN. K alaga W. (1998), Efekt teorii: przekład - interpretacja - etyka, w: Przekład artystyczny

a współczesne teorie transłatołogiczne, red . P. Fast, K atow ice: W ydaw nictw o N a ­ u kow e Śląsk.

L egeżyńska A. (1986), Tłumacz i jego kompetencje autorskie, W arszaw a: PWN. M erto n R. (2002), Teoria socjołogiczna i struktura społeczna, W arszaw a: PWN. Paz O. (1981), Traducción: łiteraturay łiterałidad, B arcelona: Tusquets E ditores. P iasek W. (2004), Antropołogizowanie historii. Studium metodologiczne twórczości Witoł-

da K uli, Poznań: W ydaw nictw o Poznańskie.

Pieńkos J. (2003), Podstawy przekladoznawstwa. O d teorii do praktyki, K raków : K a n ­ to r W ydaw niczy Zakam ycze.

P o p p er K. (2000), W poszukiwaniu lepszego świata, W arszaw a: KW.

S c h ü tz A. (1984), Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania, tłu m . D. L a­ ch o w sk a , w: K ryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjołogii, w yb. E. M okrzycki, t. 1, W arszaw a: PIW.

S zacki J. (2002), Historia myśłi socjologicznej, W arszaw a: PWN. S zto m p k a P. (2005), Socjołogia zmian społecznych, K raków : Znak.

S zto m p k a P., B ogunia-B orow ska M. (2008), Socjołogia codzienności, K raków : Znak. T abakow ska E. (2008), Metafora w języku i w „języku nauki”, w: Wielojęzyczność na­

uki, W rocław -W arszaw a: F u n d acja n a rzecz N au k i Polskiej.

The Translation Studies Reader (2000), red . L.Venuti, L ondon: R outledge.

Theories o f Translation: A n Anthology o f Essays from Dryden to Derrida (1992), red. R. Schulte, J. B iguenet, Chicago: U niversity of C hicago Press.

T u rn er V. (2005), Gry społeczne, pola i metafory, tłu m . W. U sakiew icz, K raków : Wy­ daw n ictw o U niw ersytetu Jagiellońskiego.

W allerstein I. (2007), Analiza systemów-światów, tłum . K. Gaw licz, M. S tarn aw sk i, W arszaw a: W ydaw nictw o A kadem ickie Dialog.

W eber M. (2002), Gospodarka i społeczeństwo, tłum . D. L achow ska, W arszaw a: PWN. Współczesne teo V p' -ekladu (2009), red . P B ukow sk', M. H eydel, K raków : Znak.

+

M ag d alen a Czech- d o c to ra l s tu d e n t a t th e In stitu te of Sociology o f Jagiello- n ia n U niversity an d a g ra d u a te of P o stg rad u ate S tudies fo r In te rp re te rs of Tech­ nical Texts in U NESCO c h a ir fo r th e R esearch o n T ranslation a n d In te rc u ltu ra l C o m m u n icatio n a t P hilology D e p a rtm e n t of Ja g iello n ian U niversity. A la u re a te of th e F lo ria n Z naniecki Prize. H e r ac ad em ic in terests focus o n sociology of la n ­ guage a n d lite ra tu re , sociology of n atio n , n a tio n a lism a n d n eo n atio n alism , th e ­ ory an d p ra c tic e of tra n sla tio n an d th e issues of everyday life.

Abstract

In te rp re tin g social w orld. Sociology a n d tra n sla tio n

T ra n slatio n is n o t ju s t a lin g u istic p h en o m en o n , as it is re la te d to th e social an d c u ltu ra l context. T hat is n o t a very innovative finding. B ut as such, it illu stra­ tes very cle arly th e su rp risin g ab se n ce of sociological reflectio n o n tra n sla tio n . Sociology of la n g u a g e an d lite ra tu re do n o t p ay m u c h a tte n tio n to th e issue of re n d e rin g - a n u biquitous a sp ect of o u r w orld. T hat is w hy th e id ea of a sociolo­ gy of tra n s la tio n m ay be c o n sid ered as a very fresh one.

In th e a rticle I don’t sta te a thesis as ra d ic a l as th e o ne developed by E ug en e N id a w ho w ro te th a t „only a sociologistic a p p ro a c h to tra n s la tio n is ultim ately v alid ”. A lthough, I p re se n t th re e possibilities of sociological study on tra n sla tio n - in sp ired by h erm en eu tics; view ing tra n sla tio n as a social actio n an d as a social fact; and, finally, as a m e ta p h o r of social relations.

Keywords:

S o cio lo g ical theory, tra n sla tio n , in te rp re tiv e sociology, so cial actio n , social fact, sociology of everyday life