Chicago Ali al-Aswaniego, czyli zamysł komparatystyczny w najnowszej literaturze arabskiej

CHICAGO

ALI A L ASW AN IEG O ,

Badania nad literaturą arabską a komparatystyka literacka

W polskiej literaturze przedm iotu (szczególnie niearabistycznej) ana­ lizy islamu, literatury i szerzej rozum ianej kultury arabskiej często charak­ teryzują się brakiem szerszych ram m etodologicznych, wieloaspektowości, ogarniania całości, poprzestaje się na redukcjonistycznych sform ułow a­ niach. M etoda kom paratystyczna byłaby więc rem edium n a ten stan rzeczy w badaniach arabistycznych i islamistycznych. Celem jej bow iem jest osiąg­ nięcie efektu rzeczywistej interdyscyplinarności i wielogłosowości.

Nie ulega wątpliwości, że nie m a jednego islam u i ku ltu ry arabskiej, a dla samych jej użytkowników i twórców to ostatnie pojęcie jest niejasne. Czy objawienie m uzułm ańskie, dla wyznawców islam u - ostateczne w ypeł­ nienie m onoteistycznej misji, jest przełom em historycznym ? Dla m u zu łm a­ nów to początek nowej ery, ale dla licznych m niejszości w świecie arabskim to zaledwie jed n o z w ydarzeń w historii, m ają one bow iem inne genealogie i m iejsca mityczne, np. półlegendarni Fenicjanie czy wczesne chrześcijań­ stwo egipskie. Relacja: arabski - m uzułm ański nie została jeszcze n a nowo przem yślana i do końca przedyskutow ana.

„W spółczesna” kultura arabska (od drugiej połow y XIX wieku) to z k o ­ lei pojęcie niezwykle pojem ne i w ew nętrznie zróżnicowane, m .in. obejm

u-322 M ichał M och

jące wpływy zachodnie współistniejące z bogatym dziedzictwem lokalnym. Wciąż dochodzi tu do przenikania się m uzułm ańskiej i chrześcijańskiej sfe­ ry religijnej z politycznym i i kulturalnym i ideam i odrodzenia i m o d ern i­ zacji. W ybitni pisarze arabscy są dziś niem al zawsze tw órcam i pogranicza kulturowego, zaś adaptując osiągnięcia zachodnie usiłują na różne sposoby zachować „autentyczność”.

Perspektywa „m odernistyczny”/„postm odernistyczny” nakłada się we w spółczesnym świecie arabskim na kwestię „ekskolonialny”/„ekspostkolo- nialny”. Nasuwa się pytanie o to, co jest w kulturze arabskiej oryginalne, a co stanow i zapożyczenie z kultury zachodniej? M ożna też odwrócić tę kwestię: co w kulturze europejskiej jest arabskie lub przez A rabów zostało zapośred- niczone?

Nawiązując do myśli Lidii W iśniewskiej1, stwierdzić m ożna, że w sa­ m ym islamie są zarówno miejsca „archaiczne’7„postm odernistyczne”, jak też „m odernistyczne”. Dążenie do hierarchiczności i organizacji (słabsze zresztą niż w obu pozostałych religiach m onoteistycznych) cały czas prze­ plata się tu z jednostkow ością, wyjątkowością, form ą otwartą. Przykładem tej pierwszej są skodyfikowane źródła religijne, np. Koran, hadisy i literatu­ ra autorytetów prawnych, drugiej - ruch mutazylicki jako potężny ruch fi­ lozoficzny „złotej ery arabskiej” czy też niezwykle interesujące zjawisko isla­ m u ludowego, które wym yka się łatw em u zaklasyfikowaniu.

Przykładem istotnego zagadnienia z p unktu w idzenia arabisty przyjm u­ jącego założenia kom paratystyczne m oże być rów nież badanie relacji m ię­ dzy arabskim językiem literackim (al-fusha) a dialektam i (lahdża, al-am-

mijja). Dopuszczenie do pełnego zapisu dialektów w tekstach literackich

byłoby prawdziwą rewolucją w arabskim życiu intelektualnym . Nie m a już możliwości, by ignorować rolę dialektu, który jest wszechobecny w m e­ diach i Internecie. Pisarze tacy jak np. C halid al-C ham isi w pełni korzy­ stają z możliwości, jakie daje wcześniej deprecjonow any żywioł dialektalny, wprow adzając do swych narracji całe fragm enty pisane językiem ulic m iast arabskich.

1 Por. L. W iśniewska, M ity i paradygm aty wobec dziedzin kultury i epok, czyli komparaty- styka wieloaspektowa - w tym tomie.

A naliza twórczości w ybitnych pisarzy arabskich w szeroko rozum ianym kontekście kom paratystycznym także wydaje się ciekawym w yzwaniem ba­ dawczym. Dzieła N adżiba M ahfuza2 (1911-2006), jedynego arabskiego n o b ­ listy w dziedzinie literatury, są kluczow ym tego przykładem . Był on przede wszystkim twórcą wielkich powieści realistycznych, fresków społeczeństwa egipskiego i m ieszkańców K airu (Bajna al-kasrajni), ale zwracał się stop­ niowo ku pow ieściom bardziej kam eralnym , gdzie stosował m onologi we­ w nętrzne bohaterów, rozbijał też tożsam ość narratora, wprowadzając np. kilku narratorów pierw szoosobow ych, jak choćby w krótkiej powieści Pen­

sjonat Miramar. Jego w ybory polityczne też były bardzo znaczące, bo dzięki

nim rozbrajał arabskie m ity zbiorowe, np. złudną wiarę w charyzm atyczne­ go lidera-dyktatora, D żam ala A bd an-N asira (Nasera).

W przyszłości w arto by stworzyć szersze ujęcie porównawcze, które zestawiałoby powieści wybitnego egipskiego pisarza średniego pokolenia, Ali al-Aswaniego z twórczością jego niedoścignionego m istrza, Nadżiba M ahfuza. N iniejszy tekst stanow i jednak przede wszystkim zwięzłą p ró ­ bę opisu fenom enu kom paratystycznego zamysłu obecnego w samej lite­ raturze, a m ianow icie w dw óch powieściach Al-Aswaniego, szczególnie zaś w ostatniej z nich w sensie chronologicznym , tj. w Chicago. Dzieło to jest samo w sobie porównawcze, poniew aż n ieustannie zestawia współczesną tożsam ość egipsko-arabską (z g ru n tu złożoną i niedookreśloną) i dośw iad­ czenie codziennego życia w „kraju faraonów ” z w ieloetnicznym , w ielokultu­ rowym , a również, w jakim ś sensie, postkolonialnym m odelem społecznym Stanów Zjednoczonych. Al-Aswani sam w sobie jest przykładem powieścio- pisarza-kom paratysty, starającego się być stuprocentow o egipskim i arab­ skim w swej w yobraźni językowej, darze świetnego opow iadania i d okład­ nym oddaniu realiów tętniącego życiem śródm ieścia Kairu, a zarazem cały czas myślącego o Zachodzie, podziwiającego go, ostro krytykującego, ale częściowo też odkrywającego w nim własne korzenie kulturow e i zw raca­ jącego się ku wizji liberalnego, kosm opolitycznego Egiptu z lat 20. i 30. XX wieku.

2 W przypadku nazw własnych i słów arabskich konsekw entnie stosow ana jest polska transkrypcja uproszczona w wersji Bogusława Zagórskiego, szczegółowo opisana w I to ­ mie Gramatyki języka arabskiego Janusza Daneckiego (wyd. Dialog, Warszawa 2007).

324 M ichał Moch

Twórczość Ali al-Aswaniego przyciąga uwagę badaczy i czytelników z całego świata, a jego dwie powieści stały się bestsellerami nie tylko w k ra ­ jach arabskich, za sprawą licznych tłum aczeń zdobyły bow iem wielbicie­ li w krajach zachodnich, także w Polsce. To pisarz ważny, szeroko czytany i komentowany, często stawiający pytania o charakter tożsam ości zbiorowej i indyw idualnej, o zakorzenienie w obliczu zachodzących zm ian obyczajo­ wych, a także przedstawiający relacje i dokonujący porów nań m iędzy kultu­ rą arabską i zachodnią.

Ala al-Aswani - hakawati XXI wieku

Urodzony w 1957 roku Ala al-Aswani osiągnął status czołowej p o sta­ ci współczesnej literatury arabskiej, dystansując się zarazem o d elity „zawo­ dowych” pisarzy egipskich. Stom atolog z wykształcenia, wychowany w ro ­ dzinie mającej liczne kontakty z Z achodem , znaczącą część swoich studiów odbył w Stanach Zjednoczonych. Po licznych podróżach zawsze wracał je d ­ n ak n a stałe do Kairu, a m iasto to było zawsze m itycznym m iejscem p a­ mięci, „M atką M iast” dla jego bohaterów, naw et gdy akcja powieści osa­ dzona została w środow isku em igrantów egipskich w USA. W wywiadzie z Rachel Aspgren3 Al-Aswani tłumaczy, że im pulsem , który w płynął n a jego twórczość, był krytyczny stosunek do n u rtu eksperym entalnego we w spół­ czesnej literaturze arabskiej, wiążącego się, jego zdaniem , ze ślepym naśla­ dow nictw em dokonań autorów europejskich. Zam iast eksperym entow a­ nia form alnego egipski pisarz proponow ał krytycznie pojm ow any pow rót do realizm u4. N iektórzy zachodni krytycy powieści Al-Aswaniego zarzuca­

3 R. Aspgren, Voice o f the M iddle East?, “New Statesm an”, 26 lutego 2007, s. 62-63. 4 Sposób myślenia Ali al-Aswaniego w arto zestawić z poglądam i syryjsko-libańskie-

go poety i eseisty Alego A hm ada Sa’ida Isbara, znanego pod pseudonim em Adonis (ur. w 1930 roku). Ten nowatorski form alnie poeta i jeden z największych m istrzów współczesnej literatury arabskiej równocześnie poddaw ał ostrej krytyce dośw iadcze­ nie m odernizacji w krajach arabskich. Miało ono stać się przyczyną zaledwie wielkiego naśladownictwa, „m irażem ”, „szwindlem”, „rozległą pustynią zapożyczeń i konsum pcji” (F. Ajami, The Dream Palace o f The Arabs. A Generation’s Odyssey, Vintage Books, New York 1999, s. 114-115). Adonis przekonująco dowodził, np. w swej klasycznej już dziś m onografii As-sabit wa al-m utahaww il (Dar as-Saąi, Bajrut 2006 - w polskim tlum

a-li mu, że p o d podszew ką postępow ych poglądów od początku ukryw ał k o n ­ serwatyzm , zarówno w sferze literackiej, jak i św iatopoglądowej5. Wydaje się jednak, że nie do końca zrozum ieli oni filozofię pisarską Egipcjanina, k tó ­ ry kierow ał swoje dzieła przede wszystkim do egipskiego czy arabskiego o d ­ biorcy. Oferował więc tem u odbiorcy wielowątkowe, wciągające opowieści zanurzone w egipskiej współczesności, swoiste „czytadła”, nieschlebiające jednak zarazem m asow ym m odom i dyskursom dom inującym w kulturze arabskiej. Pisarz świadom ie złam ał największe społeczne i obyczajowe tabu w Egipcie, wprowadzając takie tematy, jak m olestow anie seksualne kobiet w dom ach i przestrzeni publicznej, zażywanie i rozprow adzanie narkoty­ ków, m ałżeństw a „czasowe” lub „na życzenie”, hom oseksualizm (to zwłasz­ cza w Kairze. Historii pew nej kamienicy), korupcję w każdym aspekcie życia, politykę przypom inającą rozgrywkę grup mafijnych, wreszcie upodlenie warstw najbiedniejszych, wiążące się z całkowitym wykrzywieniem egali­ tarnej filozofii społecznej islamu.

Szczególność twórczości Al-Aswaniego nie polega n a opisie tych zja­ wisk, które są już dość pow szechnie znane z publicystyki politycznej, lecz na ich artystycznym przetw orzeniu i ukazaniu jako elem entów egipskiej „no r­ m alności” i codzienności. Pisarz przem aw ia za pośrednictw em swojego iro ­ nicznego, czasem sentym entalnego, n arrato ra jako Egipcjanin, m uzu łm a­ nin, m ieszkaniec Kairu, od razu obala więc ew entualny zarzut (tak chętnie powielany też niekiedy przez europejskich literaturoznaw ców i an trop olo­ gów kultury zainspirow anych Edw ardem Saidem ), że za niem al każdą kry­ tyką społeczeństw m uzułm ańskich kryje się „orientalistyczny” resentym ent. Al-Aswani przeprow adza krytykę wstrząsającą i pozbaw ioną uproszczeń właśnie dlatego, że m ów i z w nętrza współczesnej kultury egipskiej, uwa­ żając ją za swoją i nie chcąc ani dokonywać jej kurczowej obrony, ani też wściekłej dem onizacji. Idzie n a przekór tak zachodnim , jak i arabskim ste­

czeniu: Stałe i zm ienne), że we współczesnej kulturze arabskiej brakuje sensownej deba­ ty nad pojęciam i autentyczności kulturowej i tradycji, a przecież „autentyczność nie jest określonym punktem w przeszłości; tożsam ość nie wymaga pow rotu do ściśle ustalonej pozycji w naszej historii” (cyt. za: F. Ajami, op. cit., s. 115, przeł. moje M.M.). Z daniem tego w ybitnego poety klasyczna kultura arabska była tak różnorodna i bogata, że to jej krytyczna rewizja pow inna być zaczątkiem autentycznej modernizacji.

326 M ichał M och

reotypom w spólnotow ym , jak choćby wtedy, gdy w prow adza postać H atim a Raszida, redaktora francuskojęzycznego periodyku, wychowanego głównie w kulturze zachodniej, homoseksualisty. Ten bohater, niekiedy szlachetny, ale czasem odpychający, wyrafinowany intelektualista, a zarazem człowiek chętnie i bezcerem onialnie wykorzystujący swe pochodzenie z wyższych sfer, zwłaszcza w związku z niewykształconym policjantem Abd Rabbu, nie służy żadnej ideologii ani z góry przyjętej tezie, lecz stanowi po prostu n ie­ odzowny, ważny i naturalny elem ent kairskiego m ikrośw iata, zgrabnie zary­ sowanego przez pisarza.

Ala al-Aswani jest autorem dwóch dzieł, które m ożna śm iało określić jako fenom eny literackie w krajach arabskich i na świecie. Powieść Imara-

tu Jakubjan (dosłownie: Budynek Jakubjana) z 2002 roku (tytuł angielski: The Yacoubian Building, tytuł polski: Kair. Historia pew nej kamienicy, wy­

danie polskie z 2008 roku w tłum aczeniu Agnieszki Piotrowskiej, wyd. C a­ pricorn, M edialazar) otrzym ała szereg prestiżowych nagród literackich, a jej ukazanie się było wielkim w ydarzeniem kulturalnym , szczególnie w Egip­ cie. W tym utworze Al-Aswani po raz pierwszy wykorzystał m etodę stoso­ w aną w wielu dziełach przez w spom nianego już, największego powieścio- pisarza arabskiego XX wieku, N adżiba M ahfuza. Stworzył więc na potrzeby swej powieści m ikrokosm os postaci charakteryzujących szeroko rozum ia­ ne społeczeństwo egipskie i arabskie, swoisty „Egipt w m iniaturze”. Podob­ nie jak u M ahfuza w słynnej Trylogii kairskiej zróżnicow ani społecznie, m a ­ jątkowo i św iatopoglądowo bohaterow ie zamieszkują określone miejsce: zaułek Bajna al-Kasrajni w średniow iecznej, m uzułm ańskiej części Kairu, tak i u Al-Aswaniego ową figurą Egiptu staje się kam ienica w stylu art deco przy ulicy Talat Harb (określanej w powieści starą, „przedrewolucyjną” n a ­ zwą Szarfa Sulajman Basza - ulica Sulejm ana Paszy) położona w kolonial­ nym , głównie dziew iętnastowiecznym śródm ieściu stolicy Egiptu, ufu n d o ­ wana w latach 30. XX wieku przez biznesm ena pochodzenia orm iańskiego. Bohaterowie powieści - m ieszkańcy różnych pięter i oficyn owej kam ienicy - symbolizują kolejne etapy w najnowszej historii Egiptu i związane z nim i przem iany tożsam ości egipskiej: kosm opolityczny Egipt lat 30., rewolucyj­ ny panarabski zryw 1952 roku, kształtow anie się dyktatury Nassera, w zra­ stanie w siłę islam u politycznego na tle „małej stabilizacji” reżim u Husniego M ubaraka. Jedna z najbardziej wyrazistych postaci, Zaki Basza Bej ad-D

us-suki, to zdegradow any przez rewolucję 19526 roku dziedzic ro d u arystokra­ tycznego, notoryczny hulaka i kobieciarz, a zarazem piewca przedw ojenne­ go wzorca wielokulturowości, w ram ach którego arabskość istniała na rów ni z wielością niearabskich grup etnicznych takich, jak Żydzi czy W łosi. Szcze­ gólnie ważni i ciekawie zarysowani są bohaterow ie najm łodszej generacji: Taha asz-Szazli i Busajna as-Sajjid, którzy w pesym istycznej7 wizji Al-Aswa- niego sym bolizują upadek współczesnego Egiptu: to „m łodzi dw udziesto­ letni” najbardziej narażeni na patologie traw iące społeczeństwo. Busajna przechodzi przez piekło przem ocy seksualnej w pracy, z kolei doświadczają­ cy odrzucenia z pow odu niskiego pochodzenia społecznego syn odźw ierne­ go Taha zaczyna fascynować się radykalnie rozum ianym islam em i przysta­ je do organizacji terrorystycznej.

W 2006 roku pow stała niem al trzygodzinna ekranizacja powieści, w ier­ nie odtw arzająca jej wątki, w yreżyserowana przez M arw ana H am ida, ze słynnym egipskim aktorem kom ediow ym Addern Im am em w roli Zakiego Baszy. Był to jeden z nielicznych przykładów docenionego przez m iędzyna­ rodowe grono krytyków arabskiego kina popularnego, które nie ogranicza się do funkcji czysto rozrywkowej. Co ciekawe, film nie stał się przedm io­ tem kam panii egipskich ugrupow ań z kręgu islam u politycznego, które czę­ sto usiłują storpedow ać rozpow szechnianie dzieł kontrow ersyjnych obycza­ jowo z ich p u n k tu widzenia.

Główne dzieło analizowane w tym eseju, Chicago8, to ostatnia jak na ra ­ zie duża powieść Al-Aswaniego. Jest to wielowątkowa powieść o grupie stu ­

6 Był to przew rót zbrojny przeprowadzony przez Ruch M łodych Oficerów, a wydarzenie to zakończyło okres rządów monarchicznych w Egipcie. W ładzę przejęła p od sztandaram i nacjonalizm u panarabskiego grupa wojskowych o poglądach lewicowych. W skutek rewo­ lucji Dżamal A bd an-N asir (Naser) stał się przywódcą, potem dyktatorem Egiptu i boha­ terem ulicy arabskiej. Aż do „Wiosny Arabskiej” i odsunięcia od władzy M ubaraka w 2011 roku rewolucja ta była najważniejszym wydarzeniem w najnowszej historii Egiptu. 7 Wydaje się, że najtrafniej m ożna określić postawę Al-Aswaniego - autora i narratora,

neologizm em arabskim wymyślonym przez palestyńsko-izraelskiego pisarza A m ila Ha- bibiego: m utaszail - „optypesymista” (lub „optysymista”), tj. ktoś, kto zachowuje pogodę ducha m im o przerażenia degradacją świata wokół. Powieść Habibiego z 1974 roku zosta­ ła w ydana w Polsce p o d tytułem N iezwykłe okoliczności zniknięcia niejakiego Saida Abu an-Nahsa z rodu Optysymistów, przeł. H. Jankowska, PIW, Warszawa 1988.

328 M ichał M och

dentów, doktorantów (stypendystów z Egiptu) i wykładowców K atedry Hi- stologii Uniwersytetu Illinois w Chicago. Interesujący i silnie skontrastow ani bohaterow ie to siła obu powieści Al-Aswaniego. W Chicago zwracają uw a­ gę zarów no postaci kobiece (zwykle pierw szoplanow e u tego pisarza), jak i męskie. Pochodząca z egipskiej prow incji Szajma M uham m adi - to figu­ ra współczesnej arabskiej „starej panny”: wybitnie inteligentnej i pracow i­ tej badaczki w wieku około trzydziestu lat, niemającej perspektyw założenia rodziny i znalezienia odpow iedniego kandydata na męża, przy tym gorliwej m uzułm anki, noszącej tradycyjny strój i przywiązanej do lektury Koranu i hadisów. Jej m ęskim odpow iednikiem i, jak się okazuje, bratnią duszą jest Tarik Hasib, kolejny niezwykle zdolny naukow iec z Egiptu, osiągający suk­ cesy badawcze w now ym środow isku U niw ersytetu Illinois. Innym typem bohatera jest Nadżi A bd as-Sam ad - poeta, wolnomyśliciel, opozycjonista występujący przeciw reżim ow i M ubaraka, zapewne w jakim ś sensie alter ego autora. W przeciwieństwie do w ym ienionych postaci, A hm ad D anana to „oficer polityczny” szpiegujący m łodszych kolegów i koleżanki, organizu­ jący życie stypendystów egipskich w USA, piszący dla niepoznaki dokto­ rat i rychło przyłapany na oszustwach przez profesorów K atedry Histologii. O sobna kategoria bohaterów to profesorowie, pochodzący z Egiptu, ale za­ siedziali o d wielu lat w Stanach Zjednoczonych i m ający m niej lub bardziej niechętny stosunek do tożsam ości egipskiej: Rafat Sabit i M uh am m ad Salah.

W szystkie te postaci, jak rów nież pozostałe drugoplanow e, zostają p o ­ stawione przed w yzwaniam i i sytuacjam i radykalnie przewartościowujący- m i ich dotychczasowe doświadczenie. Szajmę i Tarika łączy nam iętne uczu­ cie, pierw sze w życiu ich obojga, które sprawia, że przestrzegane przez nich do tej po ry m uzułm ańskie n orm y obyczajowe tracą swoją ostrość i oczy­ wistość. A hm ad D anana, sprawiający wrażenie „niezatapialnego” kariero­ wicza o szerokich koneksjach politycznych, spotyka pierw szą osobę, która jest w stanie zbuntow ać się przeciw niem u. To jego żona, M arwa, m łoda ko­ bieta pochodząca z bogatego rodu, która obserw ując chciwość i niem oral- ność Danany, zaczyna świadom ie i konsekw entnie dążyć do rozwodu, prze­ łam ując presję konserw atyw nego otoczenia. Nadżi Abd as-Samad wchodzi z kolei w będący m ezaliansem związek z am erykańską Żydówką, Wendy, a następnie uczestniczy w coraz odważniejszych akcjach wym ierzonych w reżim egipski, jak się zresztą okazuje, całkowicie popierany i akceptow a­ ny przez rząd i służby specjalne Stanów Zjednoczonych. Szczególnie sm

ut-ne, wręcz tragiczne są losy obu profesorów -em igrantów : Rafat Sabit m ierzy się z odejściem swojej córki Sary, uzależnionej od narkotyków i lekceważą­ cej ojca, natom iast M uham m ad Salah, pogrążony w apatii spowodowanej niezbyt szczęśliwym m ałżeństw em z A m erykanką Chris, usiłuje pojednać się z dawniej odrzuconą egipskością i n a nowo odczuw aną tęsknotą do Ka­ iru, m iasta m łodości.

W ielką zaletą obu powieści Al-Aswaniego jest zaskakująco wyważony ton narracji. M im o wyraźnego politycznego ostrza, nie m a w nich uprosz­ czonych, publicystycznych sloganów ani m oralizatorstw a. Pisarz zdecydo­ wanie dąży w kierunku rozum ienia naw et najbardziej irracjonalnych zacho­ wań tw orzonych przez siebie postaci, a nie oceniania i ferowania wyroków. Skądinąd m ało sym patyczni bohaterowie, jak daw ny pucybut, a później p o ­ tentat handlow y i szef nielegalnego biznesu narkotykowego, H adżdż M u­ ham m ad Azzam (w Im aratu Jakubjan), czy też studencki „aparatczyk” reżim u M ubaraka, A hm ad D anana (w Chicago), nie są dem onam i, lecz wie­ lopłaszczyznowym i osobowościam i, a ich m otywacje są dogłębnie analizo­ wane przez narratora.

W ydźwięk Chicago jest bardzo, wręcz zaskakująco, negatywny. Al- -Aswani, odrzucając absurdalną logikę konfliktu cywilizacji, nie wierzy za­ razem w optym istyczny m it wielokulturowości i braterstw a m iędzy różnym i grupam i etnicznym i i wyznaniowym i. Naiw na wiara w „am erykański sen” jest też wyraźnie wyszydzana przez Al-Aswaniego, k tó ry już we wstępie do powieści daje dość suchy i encyklopedyczny, ale nie pozbawiony ironii, opis przem ocy towarzyszącej budow aniu Chicago w XVIII wieku. Gwałt tow a­ rzyszący tem u podbojow i lokalnej ludności indiańskiej przez napływowych Ojców-Założycieli w pew ien sposób pow tarza się dziś w codzienności post- kolonialnych dyktatur w państw ach arabskich, gdzie społeczeństw a zastra­ szane są i inwigilowane przez własnych „wewnętrznych zdobywców”.

Symboliczną sceną, która ironicznie puentuje książkę, jest w ym uszo­ ne okolicznościami poddanie się aborcji przez Szajmę M uham m adi9. Gorli­ wa, konserwatywna m uzułm anka zostaje obrzucona wyzwiskami i sloganami („parszywa zabójczym”, „stop rzezi”) przez grupę fundam entalistów chrześ­ cijańskich, koczujących przed kliniką wykonującą zabieg. Trudno o większe

330 M ichał M och

nieporozum ienie międzykulturowe i wzajemną obcość „przybysza” i „miej­ scowego”.

Zagubienie i kryzys tożsam ościow y definiują sytuację wszystkich b o ­ haterów powieści, przede wszystkim tych z korzeniam i egipskimi, ale też „czystych” A m erykanów : profesora Johna G raham a i m łodej A froam ery- kanki Carol. Nawiązuje do tej kwestii jeden z kom entatorów powieści, M a­ rek Dziekan:

W szyscy, k aż d y n a sw ój sp o só b , żyją w sta n ie sp ecy ficzn eg o d u a liz m u , ja k i o d p e w n e g o czasu sp ę d z a se n z p o w ie k a ra b sk ic h in telek tu alistó w , k tó rz y zjaw isku o k re ś la n e m u najczęściej ja k o izd iw a d żijja p o św ięcili ju ż setk i a r­ ty k u łó w i ro zpraw , n a d a ją c te m u te r m in o w i n a jro z m a itsz e zn aczen ia. C zy m że o w a izd iw a d żijja je s t w p rz y p a d k u b o h a te ró w Chicago? E g ip cjan ie p o jaw iający się w p o w ieści, k o b ie ty i m ężczy źn i, c h o ć p rz e d e w szy stk im ci o sta tn i, to lu d zie, k tó rz y n ie c a łk ie m p o tra fią p o ra d z ić sobie ze sw oją egip- skością, czy m o ż e szerzej arab sk o ścią. N ie k tó rz y są jej w ie rn i, in n i zaś u s i­ łu ją o niej z a p o m n ie ć , to c o arab sk ie u w ażając za p ry m ity w n e i zacofane. A rab sk o ść ta w y m ie sz a n a je s t najczęściej z is la m e m (ale je s t w śró d b o h a ­ te ró w ta k ż e c h rz e ś c ija n in - K o p t). O k a z u je się je d n a k , że n ie d a się uciec p rz e d w ła sn y m p o c h o d z e n ie m , p rz e d c ie n ie m (czy m o ż e św iatłem ?) arab - sk o ś c i10.

Al-Aswani niem al na pew no nie zgodziłby się z nieco żartobliwą myślą Edwarda Saida, w yrażoną w rozm ow ie z D anielem B arenboim em , że „idea dom u jest przeceniana”11. Powyższa sentencja, która zapew ne trafnie cha­ rakteryzuje złożoną drogę życiową palestyńsko-am erykańskiego insidera/

outsidera, nie pasuje do w yborów podejm ow anych przez egipskich bohate­

rów Al-Aswaniego. O ni nie są w stanie opuścić dom u, naw et wyjeżdżając do odległego Chicago. W spom inają kaw iarnie na ulicy Sulejm ana Paszy, myślą o dawnych ukochanych pozostaw ionych w Kairze i ulegają presji poglądów swych silnie patriarchalnych rodzin. Pozbycie się rodzim ego bagażu k u ltu ­

10 M.M Dziekan, M iędzy Kairem a Chicago jest pustka, [w:] A. al-Aswani, op. cit., s. 6-7. 11 E. Said, D. Barenboim , Paralele i paradoksy. Rozm owy o muzyce i społeczeństwie, przeł.

rowego i zbudow anie życia od now a w „kraju wielkich m ożliwości” okazu­ je się szkodliwą m rzonką.

Poszczególne wątki w Chicago kończą się tragicznie lub nie wybrzmiewa- ją do końca, pozostawiając niedopowiedzenia. Jak słusznie zauważa Derek At- tridge12, Arabowie, Europejczycy i Amerykanie podchodzą do dzieł Al-Aswa- niego z bardzo różnym nastawieniem, a właściwie czytają zupełnie inne książki, biorąc pod uwagę także specyfikę przekładu „z kultury na kulturę” w przypad­ ku tekstów pierwotnie arabskojęzycznych. Tam, gdzie Arabowie dostrzegają pisarza odważnie łamiącego tabu, europejski czytelnik widzi zapewne przede wszystkim świetnego narratora, „opowiadacza historii” (Arabowie nazywają posiadacza takiej umiejętności: hakawati), potrafiącego tworzyć pełnokrwiste, lokalne, a zarazem uniwersalne postaci. Jeśli jest to więc łatwa w odbiorze lite­ ratura popularna, to zarazem bardzo niejednoznaczna i o bardzo silnym o d ­ działywaniu na niezwykle zróżnicowane grupy czytelników.

Chicago by Ala al-A sw ani. The C o m p a ratist In ten tio n in the C o n te m p o rary A rabic L iterature

S um m ary

The w orks o f E gyptian w riter A li al-A sw ani b o rn in 1957 have a ttra c te d th e atten tio n o f research ers a n d read ers fro m all over th e w orld. H is tw o novels: The Yacoubian Building (2002) a n d Chicago (2007) have b e c o m e bestsellers n o t on ly in th e A rab c o u n trie s, an d d u e to a n u m b e r o f d ifferen t tra n sla tio n s have w on a d m ire rs in W est­ e rn c o u n trie s, in c lu d in g P oland. A l-A sw ani explores th e n a tu re o f in d iv id u a l a n d col­ lective id en tities, e c o n o m ic a n d m o ra l in ju stice in th e c o n te m p o ra ry E g y p tian society, sexual ta b o o related to th e Islam ic values, as well as com p licated relatio n s b etw een th e A rab a n d W estern c u ltu re s a n d affiliations.

12 D. Attridge, Responsible Reading and Cultural Distance, „New Form ations” 2011, n r 73, s. 123-124.

332 M ichał M och

The importance of Al-Aswani as a comparatist writer’ is underlined in the novel Chi­ cago which is based on contrasting dramatic histories of Egyptian students and young researchers living abroad with the bitter assessment of the contemporary American society.