Anna Sakowicz
Вобраз Альяша Клімовічa і яго
арганізацыі ў творах "Вершалінскі
pай" Аляксея Карпюкa і "Вершалін.
Рэпартаж аб канцы свету"
Уладзімірa Паўлючука
Acta Polono-Ruthenica 16, 217-2292011
U W M w Olsztynie A cta Polono-Ruthenica XVI, 2011 ISSN 1427-549X Anna Sakowicz Białystok
Вобраз Альяша Кл1мов1ча i яго аргашзацып у творах
Вершалтст рай Аляксея Карпюка i Вершалт.
Рэпартаж аб канцы свету Уладзiмiра Паулючука
У 20-ыя-30-ыя гады XX стагоддзя у малой падляшскай вёсцы Грыбоу- шчына у зт к л а секта, члены якой згрупавалюя вакол нетсьм еннага селянша Альяша Кл1мов1ча абвешчанага прарокам. Мелася на увазе, што менавтта у Грыбоушчыне наступщь канец свету, а новай духоунай сталщай свету стан е В ер ш ал ш . Г этай п с т о р ы я й з а щ к а в т и с я якр аз два славуты я ураджэнцы падляшскай зямл1 - Аляксей Карпюк (1920-1992) - т с ь м е н т к , публiцыст, грамадскi дзеяч i Уладзiмiр Паулючук (1934) - сацыёлаг, этнолаг, даследчык сялянскай культуры, рэлЫ язнауца, публiцыст i пiсьменнiк. Першы з ix, як ураджэнец вёскi Страшава на Беласточчыне, быу сведкам падзей у Грыбоушчыне, бачыу ix сваiмi вачыма. Аляксею Карпюку было адзшаццаць гадоу, калi бегау з братам у блiзкае Грыбава, каб пабачыць Альяша Клiмовiча i народ, яю прыйшоу да яго прасiць парады. Уладзiмiр П аулю чук, у р ад ж эн ец п ад л яш скix Ры болау, вы хавауся на п ачутай у дзяцшстве легендзе аб прароку Iльi. Потым iнфармацыю пра арганiзацыю „iльiнцау” сабрау ад сведкау мiнулыx падзей, а таксама знайшоу у запiсаx, зробленых у царкоуных кнiгаx. У к т з е Вершалт. Рэпартаж аб канцы свету Уладзiмiр Паулючук сцвяр- джае, што, свет мужыка да пачатку XX стагоддзя быу па-за агульным рухам беларускай гюторый Усё, з чым ён меу дачыненне, было у яго уяуленнi дадзена ад пачатку свету i не магло падлягаць змене да канца свету. Старадаушя абрады, традыцьн, мiфы, норавы, спосабы вядзення гаспадаркi, як напрыклад выган жывёлiны пасля зiмы упершыню на выпас толью на Святога Ю р’я, у разуменнi сялян былi спаконвечнымi i перада- ванымi ад пакалення да пакалення. М ужыкам нават здавалася, што на цэлым свеце сяляне размауляюць на адной мове. Аутар Вершалта пр^Iводзiць цiкавы прыклад на гэту тэму:J e d e n z n a s z y c h e tn o g r a fó w p is a ł k ie d y ś , iż m ie s z k a ń c y p o ls k ie j w s i u w a ż a ją N ie m c ó w i c a łą ic h k u ltu r ę z a g o r s z ą z tej p ro s te j p rz y c z y n y , ż e N ie m c y n a k o n ia m ó w ią P fr e d , p o d c z a s g d y w ia d o m o , że k o ń je s t p o p ro s tu k o n ie m , a n ie ja k im ś ta m P fre d e m . W ła s n a k u ltu ra w y d a w a ła się c h ło p o m w tra d y c y jn e j w s i c z y m ś ta k n a tu ra ln y m , że n ie je d n o k ro tn ie n ie w y o b ra ż a li so b ie , b y g d z ie k o lw ie k n a św ie c ie c h ło p m ó g ł ż y ć , m y ś le ć i ro z m a w ia ć in a c z e j. W a ń k o w ic z w s p o m in a w S z c z e n ię c y c h la ta c h o z n a jo m y m z ie m ia n in ie , k tó r y sw e g o z a s łu ż o n e g o le ś n ik a p o s ta n o w ił w y s ła ć n a s ta ro ść n a k u ro r ty d o N ie m ie c . „ A p o ja k ie m u ty ta m b ę d z ie s z ro z m a w ia ł w N ie m c z e c h ? ” - s p y ta ł c h ło p a . „ A c iż ta m , p a n o c z k u , m u ż y k o u n ie m a ? ” - o d p o w ie d z ia ł c h ło p p y ta n ie m 1. Т а к , к о ж н ы м е у с в о й л а д ж ы ц ц я i p a 6 i y с в а ё : п а н - с в а ё , п о п - с в а ё , м у ж ы к - с в а ё . К о ж н ы з i x ж ы у , п р а ц а в а у , г у л я у i п a м ip a y , я к б ы л о у с т а н о в л е н а м у д p ы м i п р о д к а м п У с е п а к а л е н т с я л я н ж ы л i н я з м е н н а , п а д о б н а , п а в о д л е м i ф i ч н a г a п р а т а т ы п у . Т а к б ы л о д а ч а с у П е р ш а й с у с в е т н а й в а й н ы . 3 - з а в а й н ы ж ы х а р ы п р а в а с л а у н ы х в ё с а к 6 b r n i з м у ш а н ы д а б е ж а н с т в а , п p ы м a л i у д з е л у р э в а л ю ц ь п . C z a s n ió s ł b rz e m ie n n e w sk u tk i w y d a rz e n ia , n ie m a ją c e sw y c h p ie r w o w z o ró w w lu d o w y c h m ita c h : w o jn a , re w o lu c ja , g łó d , u tr a ta w ia ry o jcó w , n ih iliz m m ło d z ie ż y , u p a d e k sta ry c h o b y c z a jó w i o b rz ę d ó w , z a tr a c e n ie s ię c a łe g o tr a d y c y jn e g o k s z ta łtu c h ło p s k ie g o ży c ia . C h a o s. C h a o s je s t n ie d o z n ie s ie n ia n a d łu ż s z ą m e tę . N a le ż y go u p o rz ą d k o w a ć , z d a rz e n ia u ło ż y ć w s z e re g i, p o w ią z a ć n ic ią z a le ż n o ś c i i p o s z u k a ć sw e g o m ie js c a w ty m p o rz ą d k u . W y d a rz e n ia , k tó re n a s tę p u ją , m a ją s w o ją c h ro n o lo g ię , sw ój k ie ru n e k , u k ła d a ją s ię w ła ń c u c h p rz y c z y n i sk u tk ó w , s ą h is to r ią (41).
Л ю д з р я ю я в я р н у л ы я д а р о д н ы х м я с ц ш , ш м а т m 6 a 4 b r n i у б е ж а н с т в е , а д ч у л р ш т о ж ы ц ц ё , я к о е д а г э т у л ь в я л i - г э т а т б ы с о н , л е т а р п я , з я к о й я н ы п p a ч н у л i с я . П a ч a л i у ж ы в а ц ь т а ю я с л о в ы , я к н а р о д , д з я р ж а в а , с в а б о д а , н я в о л я . М а л а д ы я м у ж ч ы н ы з а м е с т т а г о , к а б ы щ у н я д з е л ю у ц а р к в у , п а ч а л1 п i ц ь г а р э л к у , а д з я у ч а т ы п a ч a л i м а л я в а ц ц а , ф а р б а в а ц ь б р о в ы , н а к л а д а ц ь м а к я ж . Д л я б а ц ь к о у г э т а б ы л а е р а с ь . Т ы я , ш т о у ч а с з a в i p у х i a с т a л i с я д о м а , б ы л i з д э з а р ы е н т а в а н ы я . У в ы н i к у т а г о , н а д у м к у У л . П а у л ю ч у к а , ж ы х а р ы п а д л я ш с ю х в ё с а к я ш ч э м а ц н е й м a л i л i с я , а н а в а т с т в а р а ц ь п a ч a л i с в я т ы х с а с в a i х ш э р а г а у , к а б з а х а в а ц ь л а д ж ы ц ц я , д о б р а i м в я д о м ы а д с т а г о д д з я у W id z ą c , iż św ię c i n ie m o g ą c z y n ie c h c ą u ż y ć sw ej m o cy , co z a g o rz a ls i i b a rd z ie j fa n a ty c z n i c h ło p i p o s ta n o w ili ic h w y rę c z y ć , o g ła s z a ją c się sa m i św ię ty m i. R o z m n o ż y li s ię w ię c św ię c i w w io s k a c h s e tk a m i (56).
1 Wł. Pawluczuk, Wierszalin. Reportaż o końcu świata 30 lat później, Białystok 1999, s. 7. Далей пры спасылцы на гэта выданне у дужках падаецца старонка.
Вобраз Альяш а KniMoeiua i яго аргатзацы1 у творах „Вершал1нсю р а й ”... 219 Цшавым1 з ’яуляюцца разважанш б ац ю ш к Сав1ча, я к быу пробашчам праваслаунай парафй у Остроуцу, да якой належала Грыбоушчына, i якая найбольш пацярпела ад Альяша Kлiмовiча. На думку духоунага, гэта быу час, калi народ бунтавауся i разбурауся. Вар’яцтва, шаленства ахапiла людзей i т ч о г а больш тут не было. Развап бацюшкi Савiча супадаюць з меркава- ннем i праваслаунага м iтрапалiта Дзiянiсiя, што гэта „усяго адчайная спроба уратавання вясковых традыцый, парушэнне яю х для адсталых i прымпыуных сялян - рауназначна канцу свету”2. Штуршком да апiсання падзей, звязаных з асобай Альяша Kлiмовiча, для Ул. Паулючука сталi унутраныя пошукi:
S zu k ałem w ię c p raw dy o so b ie, jak o o c z ło w ie k u i o sob ie, jak o o b y w a telu R ybo- łó w , m ie śc in y zagubionej n a krańcach św iata, w zakam arkach galaktyki. N ied a lek o Taplar i K rynek Janow icza. S zu k ałem te ż p raw dy o św ie c ie , w którym ż y ję i który je s t mną. P ytałem o to z u w a g ą i n a leżn ą p ok orą o b y w a teli W ierszalina, m ieszk a ń
c ó w i b u d o w n iczy ch S to lic y Św iata (113).
Пра защ кауленасць А. Карпю ка асобай А льяш а Kлiмовiча Сакрат Яновiч натш а:
N ieo d p a rcie o d n o sz ę w rażen ie, ż e fascyn acja A la k sieja Karpiuka p o sta cią ch ło p sk ieg o proroka E lia sza z G rz y b o w sz c z y z n y w y n ik a z je g o w ła sn y ch akurat k o lei ży cia . Ó w u ro d zo n y id ea lista n ig d y n ic z e g o n ie c z y n ił z w yra ch o w a n ia , stale obryw ając z tej racji p o p lecach , b y w k o ń cu o d ejść z teg o św iata w okropnych m ęk ach 3. Так як Аляксей Карпюк сам быу сведкам адлюстраваных у творы падзей, а адна з ж а н о к ^ р а н о с щ - Xiмка, была роднай сястрой яго бацькр а шмат шшых знаёмых i суседзяу прымалi удзел у дзейнасщ абшчыны, можна сцвердзщь, што штуршком для н атсан н я твора з’явЫ ся асабкты я успамгны т с ь м е н т к а i аповяды яго родных, падляшсгах продкау, папоуненыя сабранымi пазней матэрыяламi падчас паездак у родныя старонк! Увесь сэн с у ты м, ш то за д у м а ап о в есц i зарадзш ася у м аiх зем л я к оу Ч асам i у п iсь м ен н iк а а б у д ж а ец ц а клГч продкау, i ён тады ст а н о в iц ц а л етап iсц ам свайго часу.
2 А. Карпюк, Вершaлiнскi рай, М шск 1974, с. 166-167. Далей пры спасылцы на гэта выданне у дужках падаецца старонка.
3 S. Janowicz, Posłowie, [у:] A. Karpiuk, Raj w Wierszalinie, czyli przypadki Eliasza, Biały stok 1993. s. 286.
I y Mrne nepap behbime cT aapt Taa cHapHenaa 3aMnaHKa CpanaHa, TaneHaBrraa anTHMicTKa K ip tm ix a i HemHacniBaa XiMKa, a y naraHHtix KyTKax p y m ti, p3e, M aStipt, xaB aeppa p ti n ep a x o p 3 ip t CKpo3t naHpy*oK naKaneHHay naM apt popy. 3araB ap tin i Ha3p3eficHeHBia iMKHeHHi p 3 a p o y i n p ap 3ep ay, i a, npaM ti ixHi HamnapaK, TontKi cnpaSyro B tin ip t Ha n a n e p y c in y p y x a , papneHHe i 6 o n t 3eMnaKoy (241).
CBae MepKaBaHHe a6 nptiHtrne nanynapHacpi A ntam a KniMoBiHa BHKa3Bae Yn. naynronyKy conTtic rptiSoymHtiHH naBen Banom tm , Henacp3pHH cBepKa t3 th x nap3en. Y BecpH Stiy S e h p h t nayTapaK, aKi paSaBay nrop3en, narpa^ay 3a6oncTBaMi, narpaSaBay BaniKix BtiKynay. He paBani aMy papti HaBaT papcKia ^aHpapti. Y r3TH Hac A ntam KniMoBiH caSpayca naexapt y KpaHmTapT pa pypaTBoppH IaaHa n p a c ip t n ap ap ti apHocHa naSypoBH papKBH. Cycep3i napaini KniMoBiHy, KaS apHaHacoBa eH pacKa3ay cBaTapy npa SaHptrra. TaK cTanaca, mTo y Hac nae3pKi KniMoBiHa ap3iH My^tiK 3aSiy nayTapaKa. A nrop3i 3aMecT Taro, KaS p3aKaBapt aMy, nptinicani ^ e k t BH3BaneHHa ap SaHptrra Antamy. I r3Ta npHHecna caMa3BaHaMy npapoKy cnaBy. A. KapnroK TaKcaMa 3ropHH, mTo 3 r3Tara MoMaHTy i naHHHaeppa ricToptia pypay Sypypara npapoKa. 3 r3Tan ciryaptii i naHHHae eH cboh pacKa3 npa KniMoBiHa y anoBecpi BepmaniHCKi pau.
nepaB a^H aa S o n tm a c p t apHapyMpay npa A n ta m a KniMoBiHa Bepana TontKi BipaBoHHae, a Stiy eH BentMi cynap3HniBan acoSan. 3HemHe A ntam Stiy npocTHM, cpinnHM cenaHiHaM, caM pa^Ka npapaBay, xapHaBayca TontKi cBaiM 3eMnapoSHHM ypap^aeM. I paneKa He yce Bepani, aKiM HanaBeKaM 3’aynayca A ntam y npHBaTHHM ^ tip p i.
Eh He nacTynay 3ropHa 3 xpticpiaHcKiM nptm ptm aM : nroSipe ap3iH ppyrora. A ntam He Mey nroSoBi pa caMtix Sni3Kix: pa p3apen i ^oHKi, aKaa napapBanaca i naMepna ap HenacintHan npapti Ha racnapappti. flaHp3 He xapey na3HHHpt rpom an Ha anepaptiro ae My^a, n pti thm aK iHmtia cTpam3HHa i SeccapoMHa aro aSKpapBani, aS hhm eH Bepay, TontKi He naHaBay Hap cBaiM SarappeM i aSmHtman. C ynpapt Boni caM’i npapay cBae none i SanoTa, mTo 3Mymana p3apen Ha ^aSpapTBa i napaSKaBaHHe. Y BHHiKy chh nanm oy poSpaaxBoTHiKaM y apMiro i cnepy na iM He 3acTanoca. Y3HiKae ntrraHHe, pi HanaBeK, aKi TaKi Sa3niTacHH y apHociHax pa cBaix Sni3Kix Mo*a cnarapapt ropy i Sap3e iHmtix nrop3en, ByHHpt ix, aK Maropt ^ t i p t . B o c t aK npapcTaynae cBanro repoa A. KapnroK:
A n ta m rap3nKi He Spay i y poT, He parHyna aro i p a nrop3efi, HanaBeKaM S t y Henrop3iMHM. TontK i i poMa K apticpi 3 aro He Meni. ^ 3 a p e n eH He nroSiy,
Вобраз Альяш а KniMoeiua i яго аргатзацы1 у творах „Вершал1нсю р а й ”... 221
з жонкай ж ы у кепска [...]. Усё новае, паводле Альяша, было нарадж эннем сатаны, д ’ябла, i упартаму селян iнy захацелася чорным сш ам стаць папярок” (20).
Таму Kлiмовiч стау жыць без навiн i пачау часта чытаць Бiблiю. „У бабак i сялян, што Святога тсання чытаць не магш, Альяш паступова пачау выклiкаць пашану” (20). Аутарытэт Альяша узвыДуся, калi ён атрымау блаславенне на сваю дзейнасць ад цудатворцы 1аана Кранштадцкага. Часта прарок з Грыбоушчыны ш о у супраць таго, чаму навучау, каб дапамагаць блiжнямy. Напрыклад, цалкам незразумела было чаму Альяш выкупляу у крамах усё пячэнне i вопратку, а затым вывозiу тавар у лес i палiу або закопвау у ямы. Гэтым жа пячэннем можна было б накармщь дзяцей, якiя можа i нiколi не мелi у роцiкy такой смакаты. Вопратку можна было б раздзялщь сярод бедных людзей. Якая карысць была са зтш ч эн н я гэтых рэчау? Цi можна апраудаць тым, што Альяш змагаецца з лштнняй раскошай для чалавека? Здаецца, тут ужо прарок сам наблiзiуся да ерасi. Магчыма, самае важнае, прываблiвае у феномене прарока было тое, ш то ён п р ад ау сваю б ац ько уску ю зям лю , каб п аб удавац ь царкву. Н езвы чайнасць гэтага учы нку п а д к р э ^ в а е П авел В алош ын, солтыс Грыбоушчыны, таму, што
ch łop w ty m c z a sie , g d y s ię p o c z u ł „przy p ien iąd zach ” , k u p ow ał z iem ię, c z y też, ja k u nas m ó w ią „ b łoto” . C hyba, że b y ł „m ajsterski” - w te d y b u d ow ał so b ie m łyn. E lia sz b u d ow ał cerkiew . Skąd, p o co i na co cerk iew ! [...] G d y E lia sz b y ł je s z c z e d zieck iem , rod zice j e g o je ź d z ili w n ie d z ie lę n a n a b o żeń stw a do K rynek. W staw ali bardzo w c z e śn ie . G o to w a li straw ę - le p s z ą n iż co d zien n ie, bo z m ię se m - straw ę je d li w dom u, a m ię so brali do K rynek. [...] W d om u c z e k a ły n a r o d z ic ó w d zieci, w y b ie g a ły im n a spotkanie, zab ierały z w o z u co b y ło , i o c z y w iś c ie torbę. W yjm o w a ły z niej „ z a ję c z y ch leb ” , o g r y z a ły k o śc i i ch w a liły , ż e w sz y stk o takie sm aczne. „O ch, ż e b y cerk iew b y ła b lisk o , to b y ro d zice n ie zabierali w n ie d z ie lę m ię sa i m y b y śm y je d li z n im i w d om u ” - tak m ó w ił w ó w c z a s m a ły E liasz. Jak c z ło w ie k o w i przyjdzie ja k iś z a m y sł do g ło w y , n ie p orzu ca go c za sem p rzez całe ży c ie . M ało - z a c z y n a o tym śnić. Tak b y ło i z E liaszem . J eszcze będ ąc m ło d zień cem , w id zia ł w e śn ie cerk iew w w io s c e , w ty m sam ym m iejscu , g d z ie on a stoi d ziś (72).
А. Карпюк у аповесщ Вершaлiнскi р а й шакш прадстауляе прычыну пабудовы царквы у вёсцы Грыбоушчына. Шбыта, калi Альяш быу малы i пасвiу коней, яго а с л я т л а незямное святло i на небе з ’явшася Багародзща ды аб’явша, што Бог даручае яму пабудаваць на тым пагорку, дзе яго мащ н ар ад зш а, царкву. Г эты ф акт як бы д аво д зщ ь вы клю чн асц ь асобы Kлiмовiча, што ён в ы б р ан тк лёсу яш выконвае Божую волю. Багародзща
сказала яму яшчэ, што гэтае месца будзе святым, а ён стане прарокам- цудатворцам.
КшмовГч пабудавау царкву яшчэ i таму, бо лГчыу, што святары - гэта махля- ры, як1я ашукваюць простых людзей, што духавенства - дармаеды, як1я набiваюцца у п а с р э д н т памiж Богам i вернiкамi. I людзГ паверылi Альяшу, што ён пасланы Богам, каб аблегчыць Гхняе жыццё, каб дапамагаць Гм. А. Карпюк падкрэслГвае, што вясковыя жанчыны лёгка давяралГ сваё гора бацюшку, я к супакойвау, гаГу боль, з т м а у грахГ i давау парады. Яны ад вякоу знаходзЫ суцяшэнне у царкве. Аднак бацюшю былГ з шшай сацыяльнай праслойю, што як бы дыстанцыравала, выклшала можа i крыху страх. Альяш быу свой чалавек, а свой свайго лепш зразумее. Трэба яшчэ адзначыць, што гэта быу час, калГ не усе вярнулГся з бежанства. Шмат было тагах адзшоюх жанчын, ягах дзещ павыязджалГ у горад i не клапацЫ ся пра сваГх мацярок. Т а к я ге р а ш як ЮрылГха, Сахарыха i ХГмка „зады халкя ад адзшоты i суму, хоць жылГ заусёды сярод людзей”. З атузан ы я б а б ю , бы т та з а са л о м ш к у , с х а п М с я ц я п ер з а в е с т к у з Гры боушчыны. Яны ураз паверылГ ва у сё тое, што выдумалГ самГ, а Гхшя збядованыя i устры вож аны я душ ы пацягнула д а А льяш а з яго незвы чайнай царквой (42). Вось так i н а с е л ь н т ш м а т л т х падбеластоцюх вёсак пацягнулшя да А льяш а. Трэба зазначы ць, што багатыя ж ы хары в я л т х гарадоу, як напрыклад Гродна, не далГ веры словам прарока з Грыбоушчыны. Гэта цалкам зразумела, бо спосаб працы i правядзення вольнага часу адроз- швауся памГж насельнщ твам вёсак i гарадоу. Ж ыццё бедных жыхароу Грыбоушчыны, дзе убогая, мала прадуктыуная, неураджайная зямля, было звязана з цяжкай працай на гаспадарцы. Яны, у адрозненне ад жыхароу горада, не шпацыравалГ па лесе, над рэчкай, па полГ - яны хадзЫ туды проста за ежай: па грыбы, ягады, рыбу, шчауе. Узншненне аргаш зацьп „глынцау” прынесла в я л т я матэрыяльныя страты для праваслаунага духавенства. КалГ грыбоушчынсюя п а к л о н н т Альяша аказалГся пад кантролем гродзенскай каншсторьп на працягу толью некальк месяцау, вырашылшя усе яе эканамГчныя праблемы. Таму не магл1 б ацю ш к адпусцщь царкву у Грыбоушчыне Альяшу. Вщаць, меу рацыю Павел Валошын, сцвярджаючы:
P isz e Pan, iż „sekta g rzy b o w sk a ” d ą ży ła do pod erw an ia autorytetu d u ch ow ień stw a p ra w o sła w n eg o w m asach. N ie o to ch o d ziło . P o d cza s p ostrzygan ia E lia sza lu dzie r z e c z y w iśc ie p rzy n ieśli dużo p ien ięd zy, w s z y s c y ujrzeli n a w ła sn e oczy, jak a je s t
Вобраз Альяш а Kлiмoвiчa i яго aргaнiзaцыli у творах „Вершaлiнскi р а й ”... 223
zach łan n ość d u ch o w ień stw a p raw osław n ego. To on i zm u sili w stą p ić do zakonu, na przekór w sz e lk im zasadom , dw ukrotnie żo n a teg o m ę ż c z y z n ę , ciem n eg o , zu p ełn ie n ieo b ezn a n eg o w kanonach ch łop a - o d p łu g a i siek iery (73).
Ул. Карпю к у сваёй аповесщ В ерш алт сю р а й прадстауляе гэтую праблему яшчэ з пункту гледжання каталщкага духавенства. Кардынал Польшчы доктар Аугуст Хлёнд зразумеу, што настае момант, каб узяць рэванш над праваслауем. Ён хацеу канчаткова лiквiдаваць або прынамД значна аслабiць уплыу праваслауя на Усходнiх зямлях Польшчы. А. Карпюк укладае у яго вусны наступныя развагi: - [...] М ш с т э р с т в а ун утр ан ы х справау таксам а ваш ага Э льяш а падтры млiвае! K лiм овiч глуш ыць р а б о т у кам уш стау, i генерал С лавой-С кладкоусю выдасць заутр а ж дадатковыя р асп ар адж эн н i палiцы i! [...] Я с а свайго б о к у падтры маю вас таксама. П ап раш у прэзвдэнта, каб y зн а г а р о д зiу гэтага хл о п а яш чэ раз. Е т с к а п Я л б ж ы х о у с ю у тыя в ё с ю , д з е п р ав аслауе н ай бол ь ш п ахiсн yл ася , паш ле „Жывыя Р уж анцы ” [...]. А л е ж i характар!.. С ам ародак!.. Н е пераш - кадж аць гэтам у д зiк а м y зубру, панове, даць я м у развярнуцца! Kалi б такога прарока на К р эса х У сходш х не бы ло - яго варта бы ло б вы дум аць нам з вамй.. Н яхай б у ш у е!.. Н яхай р о б щ ь ш то хоча!.. А цяпер - з Богам! ( 2 3 2 - 2 3 3 ). Магчыма, бунт Альяша Kлiмовiча супраць царквы грунтуецца i на тым, што яго мащ была каташчкай, якая выйшла замуж за праваслаунага i сама прыняла гэтае веравызнанне. Дзяцей ахры сцш у царкве, але пасля смерщ свайго мужа - Лаурэна Kлiмовiча - яна нiбы успомнша, и м была да замуства, i пачала малщца па-польску перад iконкай М ащ Божай Чэнста- хоускай. Гэты пераход ад аднаго веравызнання да другога пауплывау на п ш х ^ яе дзяцей, асаблiва Альяша. Потым як прарок ён будзе у сваёй царкве вешаць каталщшя абразы i нарэшце аддасць храм каталшам. Вакол прарока сабралася шмат асоб, якiя, шруючыся цi то знеттттм падабенствам, щ здарэннямi, што мелi месца у iх жыццi, пачалi iграць рол1 розны х апосталау, архан гелау i ш ш ы х гiстары чн ы х персанаж ау, як напрыклад цара Мшалая. Ул. Паулючук у асобных раздзелах кнiгi Вершалт расказвае псторьи такiх „святых асоб”, а таксама псторьи простых людзей, якiя у н е ^ свой уклад у развiццё культу Альяша. Як напрыклад жанчына Фёкла, што, т б ы грэшнiца Магдалена, праходзщь шлях ад распyснiцы да адданай свайму прароку паслyшнiцы.
Сакрат Яновiч зауважае: „Karpiuka interesują co prawda i uniwersalne prawidłowości, prawa narodzin, rozkwitu i zejścia. Jednakże z osobliwą, rzec by można, lubością koncentruje on swą pisarską uwagę na opozycji bezideowości
wobec ideowości. Albo jeszcze inaczej: na niemożności osiągnięcia ideału. Przecież uosabia go każda wiara. Najpełniej natomiast - w Pana Boga. Wokół Jezusa Chrystusa także kręcili się różni hochsztaplerzy, cwaniaczkowie, nieuda- łoty życiowe, albo po prostu włóczędzy. Syn Boży dostrzegał ich małość, rozu miał i cierpiał również za nich. Była to walka o człowieczeństwo w człowieku, 0 miłość zamiast nienawiści. Dociekania zaś Eliasza Klimowicza właściwie nie wyszły poza ramy rzeczywistości społecznej, przeciwieństw pomiędzy biedą 1 bogactwem materialnego bytowania, a nawet typowo chłopskiej niechęci do cywilizacji miejskiej. Głoszona przez niego w schyłkowym okresie tzw. nowa wiara nie miała w sobie - na dobrą sprawę - nic z jakiejś odmiennej, sekciar- skiej względem prawosławia doktryny, lecz była w swej istocie odtrąceniem jeno kleru. W łościańską rebelią za przejęcie świątyń. Kapłani będą ci przeszka
dzać, napominał Joan z Kronsztadu. Aliści wokół proroka Eliasza pojawili się też kapłani, jego właśni, zwani trzecimi. Szykował się więc ruch elit, a skończy ło się na groteskowym konflikcie między amatorszczyzną a profesjonalizmem”4. Невядома як доуга Гснавала б вера у Альяша, але напэуна даужэй, чым да вызначанага Гм тэрмш у канца свету, я к меу н асту тц ь, бо канчалася боскае цярпенне. Застацца на зямлГ меу т о л ь к адзш, пабудаваны праз вершкау прарока, горад Вершалш, якому „Богам назначана пераутварыцца у рай, дзе будуць жыць вечна тыя, хто прызнау Альяш а i яго «новае вучэнне»” (251). Як бы гэтай вы д ум к было мала, КлГмовГч абвясщу яшчэ адно прароцтва: на зямлю зы йдзе д р у г раз сын Божы. Сам А льяш вызначыу М ащ Божую i бацьку 1суса Хрыста. КалГ аказалася, што не атрымлГваецца са святым зачаццем выбрау шшую маладую пару, потым „святыя дзевы” абралГ яшчэ наступную. А. Карпюк ацанГу гэта наступнымГ словами В ал асы д ы б а м ст а н о в я ц ц а н а галав е, як п а д у м а е ш , д а чаго п р ы в о дзщ ь цем раш альства, калГ ад н о даць я м у волю ! У вайш оуш ы у сглу, яно адр азу сп р абуе ашчаслГвГць чалавецтва. Звы чайна з а такую справу бярэц ц а той, хто школГ н е любГу нГ аднаго бл1жняга: абстрактная л ю б о у д а л ю д зей - мацёры эгаГзм i блеф (251). Магчыма, i гэта даравалГ б аднадумцы свайму прароку, каб людзГ не распрадалГ сваГх гаспадарак i Гншай маёмасщ, а грошы аддалГ КлГмовГчу, яю уклау Гх у банк. ЗдзГуляе факт, што простыя людзГ палГчылГ, што у небе ж багацце не патрэбнае, а Альяш, яю таксама выбГрауся у лепшы свет, 4 Ibidem.
Bобрaз Алъяша Клгмовгча i яго аргатзацыгг у творах „B ерш aлiнскiр а й ”... 225 прымaÿ ад iх грошы. Такой пам ы ли не зрaбiлi aднaвяскоÿцы Kлiмовiчa, бо яны не вeрылi ÿ бaйкi старога. Яны ÿвeсь час то л ь и прыглядaлiся да падзей у Грыбоÿшчынe.
Чару горычы пeрaлiÿ яшчэ адзш учынак прарока. Aльяш уздумау, што прaвaслaÿнae духавенства наслала на яго бяльчан з крыжам, каб распял1 яго. Kлiмовiч вырaшыÿ помсцщь iм, а як гэта бывае ÿ злосцi, найбольш пaкрыÿдзiÿ невшаватых свaiх aднaдумцaÿ - прaвaслaÿных людзей, у тым лiку нават суседзяу якiя вырaтaвaлi яго ад смерщ на крыжы. Палаючы лю тасцю , усе царкоуныя атрыбуты зaтaпiÿ у саж алцы , царкву aддaÿ кaтaлiкaм, а царкоуныя грошы замест таго, каб вярнуць людзям, падаравау на розн ы я к а т а л щ п я iн iц iяты вы , як н ап ры клад: пабудову касц ёла уГ арад ку , на дзейнасць кaтaлiцкiх м iсiянeрaÿ i aргaнiзaцы i „Ж ывыя ружанцы” . Таму няма чаго здзiÿляццa, што людзр ашуканыя чалавекам, я и быу адным з iх, выступiлi супраць яго - свайго прарока. ^ ы у д а была тым большая, што яны ÿ пабудову царквы ÿклaлi сваю душу, надзею на лепшую будучыню. Т а и м чы нам A льяш K лiмовiч пераутвараец ц а з прарока ÿ махляра, аферыста.
A. ^ р п ю к у сваёй aповeсцi Bершaлiнскi р ай паказвае Kлiмовiчa, я и ÿ кожным чалавеку бачыць свайго ворага i хоча даказаць, што нельга уваходзщь у сп рэчи з iм. Aльяш атрымау aсaбiстую ахову i наняу адва- катау, я и я ад яго iмя цягaлi людзей за глупства па судах, напрыклад, за тое, што карова патаптала трускауи, або за жарты з яго щ Фёклы. Дльяш, я и выратавау людзей ад бандыта Паутарака, сам стау яшчэ горшым за яго.
Той хоць улады такой не м еу! [...]
- Я го С у дэц ю с а свaiм i гaÿры кaмi тaкi стр ах пан аган яу ш то бабы i на двор баяцца вы й сщ !.. A п о ш н iх сабак дастрэльваю ць, aбiбок i!..
- I пл оц щ ь лайдакам гэты м !.. Такую б а н д у м е у кaлiсьцi толькi граф Брaнiцкi. Тады н а iх хоць м ож н о бы ло паск ардзщ ц а граф у p i грaф iнi, а кам у заяуляць п о й д зеш цяпер?..
- Н е дай Бог, кaлi з хам а зр о б щ ц а пан, ш чэ пра гэто д а у н ей казалй ( 3 1 9 - 3 2 0 )
Ул. П аулю чук ÿ кнiзe B ерш aлiн паш ы рае м атэры ял, сабраны аб прароку Aльяшу Kлiмовiчу) гiсторыямi людзей, як1я знайш.т свой рай на зямлi, якiя жывуць у гармонй з акаляючым светам. Напрыклад, дзядуля Якуб, я и жыу з дня ÿ дзень без планау, нiколi нiкуды не спяшауся. Ён не ведау миуош васщ жыцця, нярвовaсцi i стрэсау, я и я яно вызваляе. Усё, што рaбiÿ, было сапраудным чыстым мастацтвам. Цяпер Якуб пеншянер, мае бясконцы адпачынак, вечную нядзелю, свята. Яму Удалося усцерагчы сябе
ад усяляшх змен, ад часу i ад псторы к Таму ён, жывучы за балотамр у паутара кшаметрах ад вёскр не мушу належаць да ныкай арганiзацыi.
Сваё шчасце знайшоу i Пятро Батура, якр нягледзячы на тое, што пры належ ы ць да баптыстау, дзякую чы сваёй веры асягнуу вярш ы ш духоунага паразумення з абсалютам. Або, напрыклад здольны iнжынер Мiхал Мiхаляк, якi быу сумленным, добразычлiвым i сцшлым чалавекам. Усе атрыманыя узнагароды перадавау у Польскi чырвоны крыж або на шшыя дабрачынныя мэты. Працавау ахвярна, сумленна, нават па гадзшах. Адным у працы гэта падабалася, а дрyгiя яго ненаввдзелг Ягоны рэцэпт на шчасце падобны як у Кандыгда Вальтэра: „Хочаш быць шчаслiвым на цэлае жыццё, закладзi свой садок”. На сцвярджэнне Паулючука, што яго мадэль жыцця вельмi сцiплая, што чалавек можа быць шчаслшым толькi сярод людзей, М iхаляк адказау:
L u d z ie s ą ró ż n i. B y łe m sz c z ę ś liw y w ś r ó d lu d z i, k tó r z y w a lc z ą : w Z w ią z k u R a d z ie c k im , n a fro n c ie . T am s ię lu d z ie p o ś w ię c a li. M a rz y li o w ie lk ic h c z y n a c h , n a w e t o ś m ie rc i, b y le b o h a te rs k ie j. A d z iś - o c z y m s ię m a rz y ? N ie c h p a n p o w ie . P ie n ią d z e , w ó d k a , o sz u s tw a , z ło d z ie js tw a - ta k i j e s t d z is ie js z y św ia t. C z y w ś ró d ta k ic h lu d z i m o ż n a b y ć s z c z ę ś liw y m ? [...] C o z n a c z y w a lc z y ć o sw o je sp ra w y ? Z n a c z y to: ro z r a b ia ć , in try g o w a ć , o p lu s k iw a ć , n a je d n e g o sk a rż y ć , d o n o sić , in n e m u liz a ć , k a d z ić . To z n a c z y sta ć się ty m , z k im się w a lc z y . W y p rz e ć się s w o ic h z a sa d . A j a c h c ę b y ć u c z c iw y (97).
Ц1 пасля ушх непрыемнасцяу зробленых прарокам сваiм верш кам загш у у мiф А льяш а K лiм овiча i В ерш алш а? З некаторы х ш т э р в ’ю сабраных Ул. Паулючуком адназначна вынiкае, што ён будзе кн авац ь прынамсi пакуль будзе жыць апошнi член яго абшчыны, калi не даужэй. П адобнае м еркаван не ад чуваец ц а i у а п о весщ А. К арпю ка. А утар Вершалгнскага раю т ш а , што калi прыйшла Чырвоная Армiя на тэры- торыю усходняй Польшчы, людзi зноу павырывалi з газет партрэты Альяша i пачалi яму малiцца, быццам нiчога ён кепскага не рабiу. На жаль, сам прарок, не мог разабрацца у тым, хто яму сябар, а хто вораг. У час вайны расстралялi яго якраз тыя, якiх лiч^Iу пасланымi ад Бога на бальшавшоу. А аднавяскоуцы адзначылр што у Kлiмовiча выгляд святога, а памёр як бы Хрыстос на Галгофе.
Не было намерам Аляксея Карпюка уваходзщь у рэлшшную дагматыку, слуш насць цi няслуш насць д зей н асщ А льяш а K лiмовiча. Ён проста зафшсавау, апiсау падзеi, якiя мелi месца у Грыбоушчыне i яе ваколщах у мiжваенны пер^1яд ХХ стагоддзя. Як зауважае С. Яновiч „Trzeba pamiętać
Вобраз Альяш а Kлiмoвiчa i яго aргaнiзaцыli у творах „Вершaлiнскi р а й ”... 227 o czasach, w jakich powstawała ta książka: był to szczyt epoki Breżniewa, szalejące cenzury, popierania wojującego ateizmu. Autor dokonał zatem nie lada wyczynu, ukazując ów ruch eliaszowców w miarę sumiennie”5.
Ужо першае выданне аповесщ Вершалгнсю рай мела наступную аната- цыю: „Новая аповесць Аляксея Карпюка - мастацка-пстарычнае даследа- ванне эпвдэми сектанцтва, якая была захлынула Заходнюю Беларусь на пачатку 20-х гадоу”6. Лгтаратурныя кры ты й адразу абвясцЫ Вершал1сю рай к т г а й пра у т о т ю рэлтги, якая падманвае людзей. Нават сябар аутара УладзГмГр К а л е с тк , прызнаны крытык, ва уступным слове да двухтомнага выдання творау Аляксея Карпю ка з 1991 года сцвярджае, што аутар, „зы х о д зячы з пр ы н ц ы п у ад н азн ач н асщ , в ы п р ац ав ан ай у асяроддз1 праф есш ны х атэГстау, асуджае Гальяш а як паразита. А казалася, што патуранне «анты отум най» праграме супрацьпаказальна мастаку, шкодна творчасщ, чужая ацэнка замыкае творчую фантазГю i звужае тсьм еннщ кую здольнасць ужывацца у душы i лёсы розных людзей, якою у высокай сту п еш валодае А. К арпю к. В ерш алт скг р а й п ау ставау з щ кавага краязнаучага нарыса, я к паказвау адну, хоць i перыферыйную, не тыповуто для Заходняй БеларусГ праяву жыцця мядзвежых куткоу [...]. КалГ б аутар спы ту ся на тым нарысе, дык, вщаць, выйграла б ад гэтага i тэма, i тсьм ен- нГцкая рэпутацыя”7. А. Карпюк пГша вельмГ эмацыянальна, дае свае каментарыГ цГ да асоб, щ здарэнняу. ВГдавочна, факт, што удзельшкамГ падзей былГ члены яго сям’Г, а усё мела месца непадалёк ад яго роднага Страшава, не паквдае абыякавым тсьм енш ка. Адчуваюцца абурэнне i празмернае хваляванне за шматлшГх л ю д зей , якГя былГ та к л ё гк а зм анГпуляваны я А льяш ом КлГмовГчам. КалГ А. Карпюк апГсвае мясцовасщ, напрыклад Гарадок, то чытач адчувае, што тс ьм е н ш к хадзГу гэтымГ вулщамГ, пабывау у гэтых дамах, што ён добра знаёмы i з фатографам, яю робГць здымкГ, i са шматлшГмГ ГншымГ асобамГ, я ю я мелГ н а п э у н а сваГх с ап р ау д н ы х прататыпау у гэтых мясцовасцях. I т ч о г а тут дзГунага, пГсьменнГк апГсвае ж сваю „м ал ен ькую А й ч ы н у ” , сваГх сам ы х блГзих землякоу, сваё маленства. 5 Ibidem, с. 285. 6 А. Фядута, У змагант за прауду, [у:] Аляксей карпюк, Выгбраныгя творыг, М шск 2007, с. 16. 7 У. Калесшк, Плен творчасщ - дослед жыцця, [у:] А. Карпюк, Выгбраныгя творыг у двух тамах, Мшск 1991, т. 1, с. 13-14.
Ул. Паулючук у сваю чаргу у кшзе Верш алт 8 iмкнеццa аб’ектыуна паказаць iнфapмaцыю на тэму ераш з Грыбоушчыны i Альяша Клiмовiчa. Пададзеныя iм у форме рэпартажа пaдзеi былi легендай яго дзяцшства, але непасрэднага дачынення да яго i членау ягонай сям ’i не мелЁ Аутар Верш алт а стараецца паразмауляць з усiмi жывымi сведкaмi мшулых падзей, цi то aднaдумцaмi Альяша, щ яго воpaгaмi. Выразна адчуваецца у кнiзе навуковы падыход у даследаванш традыцый i жыцця жыхароу праваслауны х вёсак. Паступова, з кожным раздзелам, перад чытачом узнiкaе гiстapычнa-сaцыялaгiчны зарыс aсaблiвaсцей падляшскага рэпёну, якi памагае зразумець, як сталася магчымым, каб на пачатку XX стагоддзя iснaвaлa такая нaiyнaя, фанатычная вера у бога-чалавека, у прарока з Грыбоушчыны. 3ямля Падляшша багатая сваёй разнароднасцю, на што мела уплыу, безумоуна, iснaвaнне побач розных культур, традыцый i веравызнанняу. Ввдавочна, спалучэнне гэтых аспектау i паспрыяла узш кненню розных аргатзацыяу, у тым лiку i Альяша Клiмовiчa. Streszczenie
W izerunek głównego bohatera Eliasza Klimowicza i jeg o organizacji w utworach „Raj W ierszaliński” Alaksieja Karpiuka i „Wierszalin. Reportaż o końcu św ia ta ”
Włodzimierza Pawluczuka
A utorka podejm uje analizę utw orów Wierszaliński raj A. Karpiuka oraz Wierszalin. Reportaż
o końcu świata Wł. Pawluczuka, poświęconych życiu i działalności niepiśmiennego chłopa Eliasza
Klimowicza, mieszkającego w małej podlaskiej wsi Grzybowszczyzna. Była to postać w pewnym
8 Сваю цшавасць да гэтага твора Ул. Паулючука пpaявiy рэжысёр Пётр Тамашук. Ён падрыхтавау п ’есу Wierszalin. R eportaż o końcu świata, якая мела сваю прэм ’еру 12 мая 2007 года у супрасльсю м тэатры „В ерш алш ” . Пра гэты спектакль было наш сана шмат рэцэнзш у польскай прэсе (R. Pawłowski, Koniec świata w Wierszalinie, „Gazeta W yborcza” z 16 maja 2007, nr 113; J. R. Kowalczyk, Korowód wyznawców utopijnych religii, „Rzeczpospoli ta” z 16 maja 2007, nr 4156; T. Mościcki, Trzeba było na to czekać 16 lat, „Dziennik” z 17 maja 2007, nr 114; Ł. Drewniak, Niebo ze snu, „Przekrój” z 29 czerwca 2007; J. Sieradzki, Kantor
w teatrze Tomaszka, czyli ostatnia linka ciągłości, „Dialog” 2008, nr 1). Вершалт Ул. Паулючука
быу штуршком таксама для драматурга Тадэвуша Слободзянка, яю нашсау гэтак званую „вершалшскую трылопю ”, а менавгта п ’есы Car Mikołaj (1985), Prorok Ilja (1992) i Śmierć
proroka (2011). Пра жыццё прарока Альяша i iснaвaнне яго секты шсала шмат сацыёлагау
i лгтаратуразнауцау (Wł. Pawluczuk, Sekta Grzybowska - doktryna i ideologia, „Roczniki Biało stockie” 1968, nr 69, t. 9, s. 315-333; Wł. Pawluczuk, Trzydzieści lat poźniej, „Kartki” 2000, nr 2; S. Janowicz, Chłopski święty, „Kartki” 2000, nr 2; J. Charkiewicz, Idźmy: prapawieduje i iscalaje, „Czasopis” 2003, nr 3, s. 14-19; A. Mierzyńska, Koniec świata w Wierszalinie, „Gazeta W spół czesna” z 6 sierpnia 2004).
Bo6pa3 AjibMwa KniMoeina i m o apzam 3aąui y meopax „BepwajiiHCKi p a u ”... 229
sensie niezwykła, albow iem w latach 20.-30. X X w ieku był on uważany przez w ielu mieszkańców Podlasia za proroka, który głosił szybki koniec świata i chciał zbudować now ą stolicę duchow ą - W ierszalin.
Summary
The picture o f the main charakter o f Eliasz Klim owicz and his organization in " Wierszalihski r a j” by Alaksiej K arpiuk and " Wierszalin. Reportaż o końcu św ia ta ”
by Włodzimierz Pawluczuk
The article is devoted to the analysis o f two works: Wierszalihski raj by Alaksiej K arpiuk and
Wierszalin. Reportaż o końcu świata by W łodzimierz Pawluczuk. The m ain plot is dedicated to
the life and activities o f an illiterate peasant Eliasz K lim owicz who lives in G rzybowszczyzna - a small village in Podlasie. He was an unusual character in some way because in the 20’s and 30-ies o f X X century he was considered a prophet by many inhabitants o f Podlasie. He proclaim ed a quick end o f the w orld and was to build a new spiritual capital - W ierszalin.
