"Tajemnice codzienności : kultura ludowa i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku (1850–1950)", red. Hubert Czachowski, Hanna M. Łopatyńska", Toruń 2010 : [recenzja]

Tomasz Krzemiński

"Tajemnice codzienności : kultura

ludowa i jej pogranicza od Kujaw do

Bałtyku (1850–1950)", red. Hubert

Czachowski, Hanna M. Łopatyńska",

Toruń 2010 : [recenzja]

Acta Cassubiana 13, 406-408

Tomasz Krzemiński

Tajemnice codzienności. K ultura ludowa

i j e j pogran icza o d K ujaw do B ałtyku (1850-1950),

red. Hubert Czachowski, Hanna M. Łopatyńska,

wyd. Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej

w Toruniu, Toruń 2010, ss. 231

W 2 0 0 9 roku toruńskie M uzeum Etnograficzne im. Marii Z nam ierow skiej- -Prüfferowej ob ch od ziło ju b ileu sz p ó łw iecza działalności. Z tej okazji przygoto­ w ano w ystaw ę stałą zatytułowaną: „Tajemnice codzienności. Kultura ludow a i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku ( 1 8 5 0 -1 9 5 0 )” . E kspozycja łą czy w udany sp o­ sób tradycyjny przekaz m uzealny z interesującą, m ultim edialną oprawą. Jest to godne p o lecen ia wydarzenie kulturalne, zaliczające się do n ajn ow ocześn iejszych w y sta w etnograficznych w kraju. R ok po inauguracji ek sp ozycji ukazała się, w pełni do niej naw iązująca pod w zg lęd em formy, publikacja. K siążka w edług słó w jej autorów - pracow ników M uzeum - łą czy w sobie cech y trzech tradycyj­ nych w ydaw nictw : katalogu w ystaw y, album u prezentującego najw artościow sze eksponaty oraz m onografii n aukow ej1. I rzeczy w iście w ręce czytelnika trafiło dzieło bardzo ciekawe, z którego dow iedzieć się m ożna podstawowych wiadom ości d otyczących kultury ludowej Kujaw, Pałuk, Z iem i C hełm ińskiej, D obrzyńskiej, M ichałow skiej i L ubaw skiej, K aszub, K ociew ia, P ow iśla, B orów Tucholskich oraz Żuław.

K siążka p od zielon a je st na osiem d ziałów naw iązujących do ek sp ozycji m u­ zealnej, w których zaprezentow ano i krótko scharakteryzowano czynniki deter­ m inujące cod zien n ość ludności tych ziem na przestrzeni om aw ianego stulecia. W p ierw szym z nich, noszącym tytuł N atura i historia, przybliżony został w p ły w sytuacji politycznej i gospodarczej oraz środow iska naturalnego na codzienne za ­ chow ania ludności. O pisy ubiorów, higieny, odżyw iania się i lecznictw a ludow ego znalazły sw e m iejsce w rozdziale Bliskie ciału. Prezentacja ob rzęd ow ości i

funk-1 Tajemnice codzienności. Kultura ludowa i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku (funk-1850-funk-1950),

red. H. Czachowski, H. Łopatyńska, Toruń 2010, s. 10.

T

. K

...

407

cjonowania jednostki w społeczności wiejskiej od narodzin do śmierci jest tema­

tem części pt. Rytm życia. W rozdziale Praca scharakteryzowano trudy jej wyko­

nywania oraz warunki i rodzaje tego podstawowego wycinka ówczesnej codzien­

ności. Kolejna część nosi tytuł Jak świętowano i w co wierzono; opisuje ona cykl

doroczny i religijność ludową z wyszczególnieniem oryginalnych zwyczajów

występujących na omawianym terenie (np. zwyczaj „ścinania kani”). Kolejne trzy

rozdziały W wolnym czasie, Nowe horyzonty i Poszukiwanie piękna prezentują

sposoby spędzania wolnego czasu, elementu codzienności, który był jednym

z wyników procesu modernizacji. Znaleźć tu można także krótkie charakterystyki

podstawowych czynników wpływających na rozwój świadomości, umysłowości

i estetyki.

Wszystkie części wydawnictwa są bogato ilustrowane ciekawym materiałem

ikonograficznym. Jest on przy tym urozmaicony i obok doskonałych pod wzglę­

dem formy fotografii eksponatów muzealnych znalazły się tu również zdjęcia ar­

chiwalne (m.in. przedstawiające różnego rodzaju uroczystości rodzinne). Poza

tym na kartach prezentowanego dzieła odnaleźć można reprodukcje dawnych rycin

i pocztówek, co przybliża niegdysiejszy krajobraz kulturowy regionu, a także ar­

chiwalne plany geodezyjne wsi i majątków ziemskich oraz fotokopie dokumen­

tów archiwalnych, listów, dawnych reklam itp. Wszystkie ilustracje zostały opa­

trzone czytelnymi wyjaśnieniami i komentarzami. Doskonale pod względem tech­

nicznym przygotowana i merytorycznie dobrana ikonografia stanowi osnowę

prezentowanego wykładu. Ilustracje, dzięki którym wydawnictwo uzyskuje cechy

albumu, posiadają przy tym wielką wartość poznawczą, pozwalającą czytelnikowi

na zapoznanie się z najważniejszymi cechami dawnej kultury materialnej, a także

z istotnymi elementami obyczajowości mieszkańców omawianych ziem. Na uwagę

zasługują umieszczone w książce mapy, które wyjaśniają zarówno złożoność po­

działów etnograficznych, jak i skomplikowane przekształcenia administracyjno-

-polityczne na przestrzeni lat 1850-1950. Publikację zamyka obszerna bibliografia,

w której obok literatury etnograficznej bogato reprezentowane jest także regio­

nalne pisarstwo historyczne.

Zawarte w książce informacje stanowią podsumowanie dotychczasowych badań

etnograficznych dla Pomorza Nadwiślańskiego, Kujaw i graniczących z nimi ziem.

Skupiały się one przede wszystkim nad poznaniem kultury ludowej, mentalności

i szeroko pojętej świadomości ludności polskiej. I to właśnie Polacy-katolicy stali

się głównym bohaterem wystawy i towarzyszącej jej książki. Mankamentem pu­

blikacji jest zatem marginalizacja zagadnień związanych z historią innych grup

etnicznych, narodowych i religijnych, zamieszkujących opisywane ziemie. Ich

obecność jest jedynie zasygnalizowana kilkoma wzmiankami. Na kartach wydaw­

nictwa nie istnieją prawie Niemcy-protestanci, którzy stanowili na omawianym

terenie, przez większość interesującego nas okresu, znaczący odsetek populacji.

Wprawdzie głównym zamiarem autorów wystawy i publikacji była chęć zapre­

zentowania kultury wiejskiej i małomiasteczkowej, w której dominowali Polacy,

408

T

K

lecz w a żn ą rolę odgryw ali tam rów nież p rzedstaw iciele narodow ości niem ieckiej oraz - sz c zeg ó ln ie po w schodniej stronie kordonu zab orczego - żyd ow sk iej. W okresie zaborów, w odniesieniu do ziem znajdujących się pod panow aniem pruskim, m odernizacja sprzyjała p rocesow i akulturacji i asym ilacji ludności p o l­ skiej . C odzienne kontakty p rzedstaw icieli odm iennych narodow ości z p ew n o ścią tem u sprzyjały. Tendencjom tym przeciw staw iała się rozw inięta na tym terenie prasa polska, która od końca X IX w iek u system atycznie i m asow o trafiała pod „w iejską strzechę”. Z p ew n o ścią tytuły takie jak pelpliński „P ielgrzym ” czy w y ­ dawana przez W iktora K ulerskiego „G azeta Grudziądzka”, z ich liczn ym i dodat­ kam i tem atycznym i, w p ły w a ły znacząco na rozszerzanie horyzontów m y ślo w y ch ów czesn ych m ieszkańców om aw ianego regionu i kształtowanie ich św iadom ości, m entalności i u m ysłow ości. szk o d a , że w prezentow anym w yd aw n ictw ie nie zna­ lazły się żadne uw agi dotyczące roli ów czesnej prasy. Pew ien niedosyt je st również odczuw alny w odniesieniu do w p ły w u i i w ojn y św iatow ej i okresu pow ojennych przeobrażeń sp ołeczn ych na cod zien n ość m ieszk ań ców regionu. W ydarzenia te p o ło ży ły kres w ielu czynnikom ży w o oddziałującym od stuleci na kulturę ludow ą. z a lic z y ć do nich m ożna chociażby likwidację m niejszości żydow skiej, pow ojenne w y sied len ie N iem ców , zanik w arstw y ziem iańskiej czy przeprow adzenie p o w ­ szechnej reform y rolnej, elim inującej istnieje np. grupy daw nych robotników fo l­ w arcznych. sp ra w y te nie znalazły od zw iercied len ia w prezentow anym w y d a w ­ n ictw ie. Z decydow ana w ięk szo ść ilustracji odnosi się rów nież do okresu sprzed w ybuchu II w ojn y św iatow ej i to raczej rok 1939, a nie 1950, zdaje się b yć pod tym w zg lęd em cezu rą w yzn a cza ją cą k o n iec o m aw ian ego okresu. Szkoda, że w prezentowanej publikacji nie znalazło się ch oć kilka inform acji na tem at za sy ­ gn alizow an ych pow yżej problem ów . Ich brak deform uje b ow iem w p ew ien sp o­ sób rzeczyw isty obraz p rzeszłości. P o w y ższe spostrzeżenia są refleksjam i h isto­ ryka nieposiadającego pogłębionej w ied zy na tem at naukow ego warsztatu etno­ graficznego, który po od w ied zen iu w y sta w y zapoznał się z o d n oszącą się do niej książką. M im o tych kilku krytycznych uw ag prezentow ana publikacja, w ydana staraniem M uzeum E tnograficznego w Toruniu, stanow i bardzo ciek a w ą i w ażn ą p ozycję, której podstaw ow ym zadaniem je st odkryw anie szerokiem u gronu c z y ­ teln ik ów tytu łow ych „tajem nic co d zien n o ści”. system atyzu je ona inform acje d o ­ tyczące niedalekiej przecież, a częstokroć jak że odm iennej od w sp ółczesn ej rze­ czy w isto ści m in ion ej. K siążka je st godnym p olecen ia kom pendium w ied zy o k u l­ turze ludowej ziem rozciągających się od Kujaw do Bałtyku.