Andrzej Bronicki
Jerzy Libera, Krzysztof Tunia (red.),
I d e a m e g a lity c z n a w o b r z ą d k u p o g r z e b o w y m
k u ltu r y p u c h a r ó w le jk o w a ty c h .
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Oddział w Krakowie, Instytut Archeologii UMCS w Lublinie.
Lublin-Kraków 2 0 0 6 ,4 3 8 s.
P roblem atyka „m egalityczna” o d daw n a stanow iła w ażny p u n k t zainteresow ań b adaczy k u ltu ry p u c h a rów lejkow atych. F enom en tw o rzen ia „w ielkich k o n strukcji grobow ych”, czy raczej cm en tarn y ch , p o sia da bogatą literaturę spraw ozdaw czą oraz syntetycz ną (np. z now szych publikacji: K. Jażdżew ski 1970; L. C zerniak 1994; Z. K rzak 1994; S. R zepecki 2004).
O dkrycia o statn ich 2-3 dekad XX w. znacznie p o szerzyły bazę źródłow ą. O kazało się, że relikty m e- galitów, op ró cz znanych o d daw n a z te ren ó w N iżu Ś rodkow oeuropejskiego (i „enklaw y” m oraw skiej), zidentyfikow ano także w rejonach, gdzie ich się nie spodziew ano, tj. n a obszarach zam ieszkałych przez społeczności g ru p y p o łu d n io w o -w sc h o d n iej oraz na P rzedgórzu Sudeckim , na D olnym Śląsku.
N iew ątpliw y p o stę p b a d ań spow odow ał p o w sta nie p o trzeb y now ego p o d su m o w a n ia dotychczasow ej w iedzy na ten tem at i przed y sk u to w an ia w ielu zag ad nień spornych.
W d n iac h 5-7 g ru d n ia 2002 r. w Igołom ii koło K rakow a odbyła się m ięd z y n aro d o w a k o n ferencja pośw ięcona tej problem atyce, zorg an izo w an a przez W ydaw ców recenzow anego to m u 1. P lonem nin iejsze go sp o tk an ia jest zbiór w ygłoszonych referatów , k tó ry o statn io (w styczniu b.r.) trafił do rąk Czytelników .
Z akres tery to rialn y tekstów pom ieszczonych w publikacji o d n o si się do o b szaru ziem polskich oraz M oraw, czyli generalnie rzecz biorąc - w sch o d n ich prow incji k u ltu ry p u ch a ró w lejkow atych. Fakt ten zm usza w ięc do konstatacji, że ty tu ł w ydaw nictw a nie odzw ierciedla zaw artości tom u. C zytelnik biorąc go
1 M iędzynarodow y charakter konferencja zawdzięcza udziałowi M iroslava Šmída z Prostějova na M orawach. Niestety, m im o usiłow ań O rganizatorów nie udało się zaprosić badaczy zajmujących się problem atyką „megalityczną” w prow incjach zachodnich i północnych ku ltu ry pucharów lejkowatych.
do ręki m oże spodziew ać się, że będzie m iał do czy n ie n ia z p rzed staw ien iem „idei m egalitycznej” w o b rząd k u p o g rzeb o w y m w szystkich istniejących g ru p tery to rialn y ch k u ltu ry p u ch aró w lejkow atych. Tak je d n a k nie jest. W ypadało, w ięc aby np. w p o d ty tu le sprecyzow ać, jak ich te ry to rió w faktycznie dotyczy.
Tom zaw iera 28 tekstów 32 A utorów . Z o stały o ne u ło żo n e w edług niejasnych kryteriów . W ydaje się, że kolejność opublikow anych referatów jest częścio w o przypadkow a: niek ied y tek sty syntetyczne są przem ieszane ze źródłoznaw czym i. M oże bardziej lo giczny byłby u k ład geograficzny, czyli część pierw sza m o głaby zaw ierać w ystąpienia dotyczące m egalitów w g ru p ie w schodniej (Kujawy, Z iem ia C hełm ińska, Rybno, itp.), d ru g a - p o łu d n io w o -w sch o d n iej, trzecia - n a D olnym Śląsku i M oraw ach. W obrębie p oszcze gólnych części należałoby n ajp ierw um ieścić w ystą p ien ia ogólne (syntetyczne), dalej zaś źródłoznaw cze (spraw ozdania z b a d ań teren o w y ch )2. Bloki tem aty cz n e p o w in n y być stosow nie zaty tu ło w a n e3.
Prezentow any to m rozpoczyna Janusz K ruk teks tem Megality w neolicie europejskim (krótki przegląd
zagadnień) (s. 9-18). Przedstaw ia o n problem atykę
zjawiska w ujęciu „globalnym ”, z perspektyw y k o n ty nentalnej. O pisuje stan zachow ania i ogrom zniszczeń budow li m egalitycznych n a przykładzie D anii i Rugii. Podkreśla w ielką skalę i pow szechność zjawiska (od Malty, w zdłuż w ybrzeża A tlantyku, M orza Północnego
2 Propozycja ta nie m a jednak charakteru kategorycznego, gdyż większość w ystąpień sprawozdawczych posiada rozb u d o w aną część analityczno-syntetyczną, co spraw ia wiele tr u d n o ści w ustaleniu przejrzystego układu tekstów.
3 Z grabne rozw iązanie podobnego problem u zostało za stosow ane w księdze pośw ięconej Profesorow i dr. hab. W ojcie chow i Szym ańskiem u - Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu (red. M. D ulinicz), Lublin-W arszawa 2003.
do Skandynaw ii i Polski; Kaukaz). C harakteryzuje typy m o n u m en tó w w łączności z ogólną chronologią form konstrukcyjnych. W dalszej części pracy A utor d o k o nuje krótkiego przeglądu „now ych” m egalitów o d k ry tych w ostatnich latach n a obszarze Starowysoczyzn i Przedgórza Sudeckiego, pisząc nieco szerzej o regio nalnym c e n tru m cm en tarn o -o b rzęd o w y m w S tanow i cach, co m a szczególne znaczenie wobec skąpych infor m acji w literaturze n a te n tem at. Przytacza inform acje 0 p o stępow aniu ze zw łokam i w ram ach różnych o d m ian m egalitycznego obrządku pogrzebow ego. Dalej C zytelnik zapoznaje się z w izerunkiem sztandarow ych m o n u m en tó w europejskich (m .in. Stonehenge, Car- nac) w raz z ich datow aniem bezw zględnym . Poznaje ustalenia, co do kieru n k ó w rozprzestrzenienia idei oraz genezy zjawiska inspirow anego w czesnoneolitycznym i długim i dom am i, podjętego przez „now ych” rolników (a niedaw no jeszcze autochtonicznych myśliwych 1 zbieraczy) lub myśliwych i zbieraczy n a etapie prze kształcania się w rolników i hodow ców . N ieco uwagi pośw ięca znaczeniu m egalitów dla społeczności lokal nych. A utor w sp o m in a o przejaw ach sztuki w postaci kom pozycji linii rytych na kam ieniach k o n stru k cy j nych. O pisuje problem y organizacyjne w ynikające ze w znoszenia wielkich budow li. Zw raca uwagę n a m o ż liwości zm iany w yglądu m egalitów poprzez ich ro zb u dow y i przebudow y, niszczenie starszych, aby wznieść now e - p o p a rte obserw acjam i z B retanii i Szwajcarii. N a koniec, przedstaw ia tezę o m ożliw ym zróżnicow a n iu społecznym budow niczych m o n u m e n tó w (wielki grobow iec nie był najpew niej przypisany każdem u członkow i społeczności, a jedynie w ybranym ). Ponadto przedstaw ia aspekt astronom iczny in terp reto w an ia b u dow li m egalitycznych. A rtykuł w stępny Janusza Kruka, poprzez zarysow anie szerokiego tła zjawiska, stanow i d o b ry p u n k t odniesienia dla dalszych rozw ażań szcze gółowych, zaprezentow anych przez innych Badaczy.
Blok szczegółow ych referatów problem ow ych ro z poczy n a tekst A leksandra Kośki, zatytułow any Gro
bowce ąuasimegalityczne w kulturze wczesnoagrarnych społeczności W ysoczyzny Kujawskiej: 4500-2000 przed Chr. Uwagi o aktualnych problemach badawczych (s. 19-
26). A rty k u ł dotyczy obiektów bezkom orow ych, p o zbaw ionych w ielkokam iennej „ram y” w okół nasypu. Są to grobow ce o d m ien n e w sto su n k u do „klasycznych” - kujaw skich. Ich długość m ieści się w granicach: 10- 20 m. D o budow y „ram y” w ykorzystyw ano n ie o b ro bione, nieduże otoczaki. Ilość znalezisk ruchom ych jest z reguły bard zo niew ielka. A u to r swoje o p raco w a nie zilustrow ał opisem „sztandarow ego” obiektu zba danego w Stawsku D olnym , stan. 34, z fazy w iórecko- pikutkow skiej, w k tó ry m stw ierdzono pew n e elem enty m ałopolskie (p o łudniow o-w schodnie). W konstatacji,
co do chronologii grobow ców quasim egalitycznych stw ierdzono, że są to form y starsze o d kujawskich i bardzo długotrw ałe. Ich początek sięga p ołow y V tysiąclecia, zaś kres p rzy p ad a n a okres protobrązow y (g ru p a D obre), tj. n a ok. 20001. przed Ch. A utor w tego ty p u obiektach w idzi podstaw ow ą k onstrukcję g ro b o w ą dom inującą w okresie środkow ego n eolitu na czar- noziem ach w n ętrza W ysoczyzny Kujawskiej.
Kolejny arty k u ł Chronologia grupy południowo-
-wschodniej kultury pucharów lejkowatych w świetle dat radiowęglowych (s. 27-66), autorstw a Piotra W łodar-
czaka, m a o g ro m n ą wagę, w ykraczającą poza p roble m atykę „m egalityczną”. A utor p o d jął się bardzo am bit nego zadania, aby p o kilkunastu latach o d w cześniej szych ustaleń (B. B urchard, S. Jastrzębski, J. K ruk 1991), n a now o przedstaw ić w łasny pogląd n a ten tem at. W chwili opracow yw ania chronologii, dysponow ał 91 publikow anym i datam i radiow ęglow ym i, w ykonanym i n a podstaw ie p ró b ek pozyskanych na 11 stanow iskach k u ltu ry pucharów lejkow atych g ru p y południow o- w schodniej. P. W łodarczak, naw iązując do podziału n a fazy przem ian n a osadzie bronocickiej, w nosi, że okres funkcjonow ania całej g ru p y należy podzielić na trz y etapy: I - inicjalny, II-III - klasyczny, IV - d ezin tegracji. Jest to pogląd niew ątpliw ie słuszny, zw ażyw szy, że fazy II i III są m iędzy sobą słabo odróżnialne w Bronocicach, a ty m bardziej n a innych stanow iskach „południow o-w schodnich” (np. Z im no; A. Bronicki, S. Kadrów, A. Z akościelna 2003). A utor charakteryzu je poszczególne fazy rozwojowe. Fazę I datuje n a ok. 3900/3800-3650 BC. Jest to okres dom inacji n a lessach południow o-w schodniej Polski k u ltu r o genezie p o łu dniow ej, więc osadnictw o „pucharow e” m a w ty m cza sie charakter jedynie incydentalny. N astępuje jed n ak stosunkow o szybki proces form ow ania się gęstej sieci osadniczej opartej na w zorcach starszych k u ltu r n eo litycznych. M ateriały nabierają cech klasycznych. Faza II-IIIA, datow ana przez A utora n a ok. 3650-3400/3300 BC jest bardzo jednolita na całym obszarze zajętym przez społeczności grupy. Jest to okres klasyczny. W sty listyce ceram iki dom inuje styl późnow iórecki. Krze- m ieniarstw o posiada cechy swoiste. N iektóre w yroby są w ytw arzane przez nielicznych specjalistów w kilku centrach produkcyjnych. Faza IIIB-IV, datow ana na ok. 3400/3300-2900/2800 BC, charakteryzuje się w ystąpie niem w pływ ów innych kultur. N a W yżynie M ałopol skiej najpierw jest to zakarpacki Boleráz. N astępnie pojaw iają się zespoły „pucharow o-badeńskie” a także „prom ieniste” g ru p y zesławicko-pieszowskiej. N a te renie W yżyny W ołyńskiej czytelne są oznaki oddzia ływ ania k u ltu ry trypolskiej, ale dom inują zachow aw cze cechy stylistyczne op arte n a w zorach klasycznych. W ty m przy p ad k u A utor prop o n u je użycie term in u
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, p olem ics
- faza „poklasyczna”. N a schyłek k u ltu ry p ucharów lejkowatych przypada ekspansja osadnictw a „am foro- wego”, wykluczającego się z „pucharow ym ”. Podział ten zakończył się w raz z pojaw ieniem się ludności k u ltu ry ceram iki sznurow ej, k tó ra objęła tereny środow iska „pucharow ego”. Jest to okres dezintegracji kulturow ej. Poszczególne te ry to ria posiadają zróżnicow ane oblicza. Jednolity charakter ugru p o w an ia odszedł w przeszłość. Na zachodzie W yżyny M ałopolskiej pow stały: k u ltu ra złocka i g ru p a krakow sko-sandom ierska k u ltu ry ce ram iki sznurow ej. N astępuje kres osadnictw a „pucha- row o-badeńskiego” n a tym terenie. N atom iast na p o zostałych obszarach sytuacja przedstaw ia się niejasno. W edług A utora brakuje danych archeologicznych do ściślejszego w nioskow ania na ten tem at.
W arto w ty m m iejscu przedstaw ić o d m ie n n y p o gląd n a d ato w an ie kresu istn ien ia o sad n ictw a „ p u ch a rowego” n a W yżynie W ołyńskiej. O tóż z osady w Z im nem p o b ra n o w trzech jam ach (3/97, 31/97 i 32/97) próbki oznaczone radio w ęglow o n a lata: 4160 + 50 BP, 4120 ± 50 BP i 4080 ± 55 BP, które p o kalibracji w ska zują n a najbardziej p ra w d o p o d o b n y p rzed ział czaso wy: 2800-2600 BC, naw et nieco przekraczając granicę „2600” (A. Bronicki, S. Kadrów, A. Z akościelna 2004, s. 109). Fakt te n p o tw ierd zają p o n a d to zw iązki n ie których „pucharow ych” fo rm ceram icznych z k u ltu rą ceram iki sznurow ej, dostrzeżone przez P. W ło d arcza- ka w jego opracow aniu. Tak p ó ź n e d atow anie w spiera obecność im p o rtó w „trypolskich” w śró d m ateriałó w k u ltu ry p u c h a ró w lejkow atych na ty m stanow isku. Zważywszy n a konstatację, że d ru g a część etapu CII p rzypada n a okres fu n k cjo n o w an ia fazy Z im n o II, tj. 3000-2700 BC (S. Kadrów, M. Sokhackiy, T. T kachuk, E. Trela 2003, s. 126), istn ien ie o sad n ictw a „ p u c h a ro wego” n a w schodzie do ok. 2600 BC (a co najm niej do 2700 BC) jest w ysoce p ra w d o p o d o b n e 4.
N astępny artykuł, p ióra M ałgorzaty Rybickiej, za tytułow any Kilka uwag na temat chronologii i rozmiesz
czenia grobowców megalitycznych na kujawskich cmenta rzyskach kultury pucharów lejkowatych (s. 67-76) uśw ia
dam ia mizerię ilościową oznaczeń radiowęglowych dla tego regionu. W sum ie istnieją zaledwie 3 daty. Z tego pow odu charakter datow ania zjawiska „megalitycznego” jest z n atu ry rzeczy bardzo ogólny. Autorka postuluje,
4 Z przedstaw ionym powyżej poglądem długiego przeży wania się osadnictw a ku ltu ry pucharów lejkowatych na niektó rych terenach koresponduje w pew nym sensie datow anie kresu „pucharow o-badeńskiej” fazy V w Bronocicach w zachodniej Małopolsce, zaproponow ane przez badaczy tego sztandarow e go stanowiska. M om ent ten przypadałby na lata 2690/2510 BC (np. J. Kruk, S. M ilisauskas, S. A lexandrow icz, Z. Śnieszko 1996, s. 26), czyli po 2800 BC.
aby ustalić w iek szczątków organicznych pozyskanych podczas wcześniejszych bad ań (np. szczątków kostnych), co m ogłoby znacznie poszerzyć skrom ną podstaw ę do podjęcia bardziej precyzyjnych ustaleń chronologicz nych. W dalszej części pracy, M. Rybicka om aw ia reguły rządzące rozm ieszczeniem grobow ców w obrębie cm en tarzysk oraz charakteryzuje cechy konstrukcyjne kujaw skich megalitów.
Sew eryn Rzepecki swoje w ystąpienie pośw ięcił genezie grobow ców kujaw skich (Z badań nad genezą
grobowców kujawskich - s. 77-85). Jest on rzecznikiem
poglądu, że idea m egalityczna przybyła na Kujawy z za chodu. Najstarsze grobow ce stanow iące pierw ow zór dla nieco późniejszych ty p u kujawskiego znane są z obsza ru Basenu Paryskiego i N o rm an d ii (typ Passy). Pow sta ły one na gruncie „późno- i p o st w stęgow ym ” (kultura Cerny) w okresie synchronizow anym z k u ltu rą Rös sen, tj. 4800-4450/4440 BC. L udność tej ostatniej m iała znaczny udział w przeniesieniu w zorców „francuskich” na g ru n t Europy Środkowej, p raw dopodobnie poprzez pew ne m igracje skierow ane na w schód. W dalszej czę ści pracy A utor zajm uje się hipotezam i n a tem at genezy grobow ców bezkom orow ych. Uważa, że charakter do- m ogeniczny w rozstrzygający sposób potw ierdzają w y niki b ad ań prow adzonych n a stanow isku Balloy, gdzie 4 grobow ce m egalityczne zostały w m on to w an e w re likty dom ó w k u ltu ry ceram iki wstęgowej rytej. Zw raca jed n ak uwagę na fakt, że w aspekcie ideologicznym jak i architektonicznym grobow ce bezkom orow e (kujaw skie) oraz m egalityczne w ykazują pełną kontynuację.
Jacek W ierzbicki w swojej pracy Megality kultury
pucharów lejkowatych - czy tylko grobowce? (s. 87-101)
zajął się w szechstronnym scharakteryzow aniem funkcji grobow ców m egalitycznych, w różnych aspektach życia społecznego w okresie ich w znoszenia oraz później, aż po czasy współczesne. Funkcja w ynikająca z samej n a zwy jest oczywista, chodzi naturalnie o grobow iec, czyli miejsce pochów ku lub pochówków. Jednak w świetle b ad ań archeologicznych niekiedy okazuje się, że szcząt ków ludzkich nie odnaleziono. W obec tego A utor zw ra ca uwagę na m ożliw ość budow ania także kenotafów. M egality byw ały zaskakująco często w ykorzystyw ane jako m iejsca wtórnych pochów ków przez społeczności m łodszych kultur. In n ą bardzo w ażną funkcją była rola zw iązana ze sferą w ierzeniow ą. Z pew nością n a cm en ta rzyskach odbyw ały się obrzędy związane z kultem zm ar łych. Istniały św iątynie grobow e zlokalizowane w części czołowej m egalitów (w Gaju, Zberzynie, O bałkach) lub w głębi obiektów (typ Sarnow o). W grupie po łu d n io - wo-w schodniej o d k ry to kolejne budow le o p raw d o po dobnie obrzędow ym przeznaczeniu (np. Słonowice, Pawłów, M alice Kościelne, Broniszowice), co pozw ala patrzeć n a to zjawisko jako na zwyczaj pow szechny
N a cm entarzyskach znaleziono także inne pozostałości praktyk obrzędow ych: szczątki kości zwierzęcych (p o zostałości p o stypach), tzw. „śm ietniska-ogniska”, ślady kultowej orki p o d nasypam i. W dalszej części arty k u łu J. W ierzbicki wskazuje na funkcję ow ych budow li w ram ach organizacji przestrzeni przez społeczności lokalne k u ltu ry pucharów lejkowatych. O tóż grobow ce m ogły stanow ić cen tru m tery to riu m eksploatow a nego przez d an ą g rupę ludzką, natom iast n a innych terenach, m egality najpraw dopodobniej wyznaczały granicę m ikroregionu osadniczego (funkcja „znaków granicznych”). W pierw szym p rzypadku A utor przy ta cza przykłady zachodnioeuropejskie, w d ru g im - o d nosi się do m ikroregionu łupawskiego. Kolejną funkcją było w yznaczenie szlaków kom unikacyjnych, biegną cych w zdłuż linii w ytyczonych przez megality, użyt kow anych niekiedy jeszcze w średniow ieczu i później. Przykłady dotyczą w tym przypadku Holsztynu. F unk cja alim entacyjna polegała na podkreśleniu związku przodka-protoplasty, pochow anego w grobow cu z ży jącym i potom kam i. G rób m ógł być źródłem siły, p ło d ności, urodzaju. Z m arły p rzodek m iałby się opiekować żywymi, p o n ad to legitym izow ał praw o do eksploatacji gospodarczej danego terytorium . Funkcja k u ltu ro tw ó r cza stw arza wiele kontrow ersji interpretacyjnych. Czę sto podkreślana jest rola zw iązana z procesem neolity- zacji społeczności łow iecko-zbierackich. Ponadto A utor stawia sp o rn ą w obec dotychczasow ych ustaleń ch ro nologicznych tezę, że m egaksylony (rów nież z grupy południow o-w schodniej) m ogły być pierw ow zoram i dla m egalitów kujawskich. A rtykuł kończą inform acje n a tem at funkcji wielkich grobow ców w świecie w spół czesnym . W skazuje n a wielowiekowe korzystanie z za sobów kam ienia n a w spółczesne p o trzeby budow lane oraz opow iada historię użycia w izerunków m egalitów przez Pocztę N iem iecką w 1920 roku jako elem entu propagandow ego podczas plebiscytu w p ółnocnym Szlezwiku, sym bolizujących niem iecki H eim at.
A ndrzej Pelisiak jest A utorem kolejnego w ystąpie nia, zatytułow anego Grobowce megalityczne. Nowe m oż
liwości interpretacji? (s. 103-116). Podejm uje O n próbę
wskazania podobieństw (i „skojarzeń”) w organizacji przestrzeni eksploatowanej przez lokalne społeczności ku ltu ry pucharów lejkowatych a grobow cam i kujawski mi. G ospodarka w ypaleniskow a m iałaby znaleźć odbicie w śladach palenia ognisk w obrębie lub poza megalitami. Użytkow anie terenów nisko położonych (zabagnionych) zaznaczano w sposób sym boliczny sypiąc ziemię torfo w ą do grobowców. Ślady odpow iadające „śm ietniskom przydom ow ym ” są także obecne w megalitach, często w pobliżu szczątków zmarłego. I wreszcie budow le w zo row ane n a dom ach (o podobnej pow ierzchni) stanow i ły elem ent grobow ców (przedsionki).
W tym m iejscu w ypada wskazać n a in n ą próbę w y jaśnienia obecności ziem i torfowej w niektórych obiek tach. P raw dopodobnie aspekt kultow y jest w ty m przy p ad k u w ażniejszy niż odzw ierciedlenie jednego z p rze jaw ów „pucharow ej” gospodarki, prow adzonej blisko zbiorników lub cieków w odnych. O tóż obecność ziemi torfowej, to potw ierdzenie w grobow cach obrzędów zw iązanych z kultem akw atycznym , przejaw iającym się, m .in. składaniem ofiar bagiennych bóstw om w o d nym . Tego ty p u znaleziska, oprócz N iżu (np. J. W oźny
1996), znane są także z obszaru zam ieszkałego przez społeczności g ru p y południow o-w schodniej, gdzie odnaleziono bagienne składy w iórów krzem iennych w W incentow ie i W erem ow icach oraz skorupę żółwia błotnego w Lesie Stockim (A. Bronicki 1995).
Renata Zych zajęła się opisem Organizacji prze
strzeni miejsc z grobowcami kujawskimi i jej symboliką
(s. 117-126). Tekst ten w drobiazgow y sposób poddaje analizie orientację grobow ców i zmarłych, lokalizację m ateriałów zabytkowych, palenisk, innych konstrukcji w ew nętrznych, położenie w stosunku do ukształtowania terenu i form osadniczych w grupie łupawskiej (środko- wopom orskiej), zachodniopom orskiej i kujawsko-cheł- mińskiej. Konkluzja jest następująca: grobowce były re gionalnie zróżnicowane, tru d n o także m ówić o regułach organizacji przestrzeni cm entarzysk. W yjątkiem jest jed nak g rupa kujaw sko-chełm ińska, gdzie reguły rządzące organizacją przestrzeni cm entarzysk jednak istnieją, co świadczy o dużym stopniu jednolitości wierzeniowej tych terenów.
Troje A utorów : Stanisław Kukawka, Jolanta M ałe- cka-K ukaw ka i Bogusława W awrzykowska, przedsta w iło przegląd inform acji archiw alnych dotyczących
Grobowców kujawskich na ziem i chełmińskiej (s. 127-
134). W ym ieniają i opisują, w oparciu o dziew iętna stow ieczną literaturę i archiwalia, 9 stanow isk z 12 grobam i. W opracow aniu tym w artościow e są cytaty z oryginalnych d o kum entów i daw nych publikacji oraz ilustracja w postaci szkicu grobow ca z D źw ierzna, au torstw a Karla Benthke z niepublikow anego spraw o zdania z roku 1866. Interesująca jest także inform acja o b u dow aniu fortów to ru ń sk ich z użyciem kam ieni pochodzących z m egalitów z W ypcza. Proceder nisz czenia grobow ców m iał trw ać w ty m p rzypadku przez 2 lata, co dobitnie świadczy o jego skali.
Baza źródłow a do rozw ażań n a d Inwentarzam i
krzem iennym i z grobów grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych (s. 135-168) jest w chwili
pow staw ania opracow ania Jerzego Libery i A n n y Za- kościelnej dosyć pokaźna. A utorzy w ykorzystali in fo r m acje uzyskane podczas b ad a ń p o n a d 400 grobów, z tego w 74, n a 31 stanow iskach, w ystąpiły m ateriały krzem ienne. A rtykuł w części w stępnej przedstaw ia
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, polem ics
przejrzystą listę w ytw orów krzem iennych znajdow a nych w grobach. Z ostała o n a o p a rta na zestaw ieniach Bogdana Balcera (1975, s. 138-139) oraz Jacka Lecha (1988, s. 295) a także w łasnych przem yśleniach. W d al szej części p racy zostały dokładnie scharakteryzow a ne wszystkie kategorie narzędziow e oraz półsurow iec i m ateriał odpadkow y, a później om ó w io n o stru k tu rę surow cow ą zb io ru d epozytów grobow ych. Znaleziska krzem ienne w ystąpiły w ok. 20 p rocentach zbadanych grobów. Najczęściej były to egzem plarze pojedyncze, rzadziej p o d w ó jn e i zupełnie w yjątkow o liczniejsze. Składano je zwykle osobom dorosłym , rzadko m ło docianym . W grobach dziecięcych - nie w ystępują. W dalszej części opracow ania A utorzy przedstaw ili bardzo interesującą konstatację, co do po ch o d zen ia niektórych elem entów krzem iennego „w yposażenia” grobow ego. O tóż analizując lokalizację znalezisk m i- krolitycznych i grocików trójkątnych w obrębie szkie letów, doszli do w niosku, że te obce k u ltu rze p ucharów lejkow atych zabytki należy traktow ać w kilku p rz y p a d kach jako przyczynę śm ierci pochow anych osób. Z g ro bów Płaskow yżu N ałęczow skiego p o c h o d zą zbrojniki (romby, półtylczaki) w ytw orzone przez społeczności paraneolityczne lub epim ezolityczne, zaś z Łubcza - grocik tró jk ątn y k u ltu ry lubelsko-w ołyńskiej. Fakty te jasno w skazują n a istnienie zbrojnych konfliktów ze społecznościam i „n iepucharow ym i”. W edług A utorów depozyty złożone z w yrobów krzem iennych m ogą się łączyć z tradycjam i niżow ym i, skąd znane są kultow e składy, pośw ięcone b ó stw o m akw atycznym .
Jerzy Bąbel zaprezentow ał erudycyjną, p io n ier ską n a polskim g ru n cie pracę dotyczącą tzw. arch eo logii n ark o ty k ó w (Środki psychoaktyw ne w kulturach
megalitycznych Europy Środkowej. Zarys problem aty ki - s. 171-194). A u to r skoncentrow ał się na dw óch,
jak m ożna sądzić, najw ażniejszych roślinach o d u rz a jących. Są to: m ak, z którego m o żn a uzyskać opium i konopie - surow iec do p ro d u k cji haszyszu. W s p o m n ian e środki h alucynogenne były znane w Europie, o d co najm niej neolitu. J. Bąbel om aw iając n a szerokim euroazjatyckim i afrykańskim (Egipt) tle znaczenie kulturow e tych substancji, kładzie nacisk n a ich rolę w sferze kultów, ale rów nież w m edycynie. P rzed sta w ione zagadnienia ilustruje bardzo w ielom a przy k ła dam i zaczerp n ięty m i nie tylko z archeologii, ale także literatury starożytnej i późniejszej. W ym ienia d ato w a ne stanow iska, skąd p o ch o d z ą pozostałości tych roślin. Zwraca uw agę n a flasze z kryzą, które p rzy p o m in ają odw rócone m aków ki, niekiedy p o n acin an e pionow o na brzuścach. W edług A utora m ogły one pełnić fu n k cję p o jem n ik ó w n a opium . Ich najbardziej zbliżone do pierw ow zorów egzem plarze p o ch o d z ą z Jutlandii i Szlezw iku-H olsztynu, co p ra w d o p o d o b n ie św iad
czy o m iejscu „w ynalezienia” up raw m ak u w Europie. Innego rodzaju, dotychczas tru d n y m do zdefiniow ania funkcjonalnego zabytkiem , są gliniane fajki znalezione w Ć m ielow ie i Złotej. J. Bąbel uw aża, że służyły one do palenia środków odurzających. Ich zw iązek z m e ta lurgią m iedzi wykluczyła ekspertyza spektrograficzna osadów, autorstw a L onginy Koziorowskiej, zam iesz czona jako aneks do om aw ianego tek stu (s. 195-196). K onopie p o ch o d zą z Azji Środkowej. A utor w u p o w szechnieniu znajom ości ich upraw y w idzi w ielką rolę ludności k u ltu ry ceram iki sznurow ej, zdobiącej swoje naczynia odciskam i k o n o p n eg o sznura.
Jedyny referat obcojęzyczny wygłosił M iroslav Šmíd. Z ostał on um ieszczony w recenzow anym tom ie w postaci przetłum aczonej n a język polski (Morawskie
cmentarzyska kurhanowe kultury pucharów lejkowatych
- s. 197-223). Tekst ten stanow i m onograficzne p o d sum ow anie kilkudziesięciu lat bad ań n a d m oraw skim i m egalitami. Reprezentuje on klasyczne podejście do przedstaw ianych zagadnień, w bardzo d o b ry m w ydaniu. K onstrukcje ku rh an ó w A utor podzielił n a trzy katego rie: ze zw artym i płaszczam i kam iennym i, z kam ienny m i „m urkam i” oraz bez konstrukcji kam iennych. W su m ie z terenu M oraw znanych jest 18 cm entarzysk z tego ty p u grobow cam i. Aż 97 pro cen t stanow ią groby z p o chów kam i ciałopalnym (popielnicow ym i). O rientacja grobów, w dużej m ierze, zależała o d położenia księżyca, jakkolw iek obserw acje słońca też m iały swoje znacze nie. U dało się w yróżnić 3 fazy chronologiczne - o d pow iadające kategoriom typologicznym . Najstarsze są k u rh an y ze zw artym płaszczem kam ieni i pochów ka m i szkieletowym i w kam iennych skrzyniach, pow stałe w fazie baalberskiej (IB) k u ltu ry pucharów lejkowatych na M orawach. Z fazy środkowej (drahow ickiej) p o c h o dzą ku rh an y z kam iennym i „m urkam i”. Zaw ierają one pochów ki ciałopalne. C hronologicznie odpow iadają one fazie bolerazkiej (la i Ib) k u ltu ry badeńskiej (cera m iki prom ienistej). N ajm łodsze są grobow ce bez k o n strukcji kam iennych lub z konstrukcjam i przekształ conym i, zawierające także pochów ki ciałopalne (faza ohrozim ska). O biekty te wyznaczają ho ry zo n t końca I i początku II fazy k u ltu ry badeńskiej. A utor szczegó łow o charakteryzuje zm iany inw entarzy w poszczegól nych fazach m egalitycznego zjawiska. Przedstaw ia całe form y ceram iczne reprezentujące poszczególne odcinki czasowe, zebrane w podsum ow ującą tablicę typologicz- no-chronologiczną. Szkoda, że nie dysponow ano d ata m i radiowęglowym i. W ty m m iejscu w arto powtórzyć postulat M. Rybickiej zalecający w ykonanie analiz C 14 dla organicznych m ateriałów m agazynow ych, pozyska nych podczas wcześniejszych badań.
W łodzim ierz W ojciechow ski i P io tr C holew a są A utoram i spraw ozdania z p rac w ykopaliskow ych p ro
w adzonych w M uszko w icach koło H enrykow a (Gro
bowce kultury pucharów lejkowatych na D olnym Śląsku
- s. 225-233). Aż do 1995 roku D olny Śląsk jaw ił się jako region p ozbaw iony grobow ców m egalitycznych. W tedy to, podczas b ad a ń pow ierzchniow ych, w lesie o d k ry to cm entarzysko złożone z 6 obiektów kam ien- no-ziem nych. N a jed n y m z n ich p o d jęto kilkusezono- we w ykopaliska. A utorzy opisują k o n stru k cję grobow ą oraz rek o n stru u ją poszczególne etapy b u d o w y założe n ia grobow ego. O dkrycie dolnośląskich m o n u m en tó w jaw i się jako bard zo w ażny elem ent środkow oneoli- tycznej „układanki”. Z niecierpliw ością należy oczeki wać n a p ełn ą m onografię stanow iska.
Spraw ozdanie z czterech sezonów b a d a ń w y k o p a liskow ych m egalitów w Stryczow icach przedstaw ili: B arbara M atraszek i Sław om ir Sałaciński (Grobowce
m egalityczne w Stryczowicach, pow. Ostrowiec Święto krzyski - s. 235-245). N a stan o w isk u częściow o o d sło
n ięto relikty d w óch w ielkich g robow ców oraz c m e n tarzysko płaskie z 6 g ro b am i i obiekty in n eg o ro d z a ju. P lanow ane jest k o n ty n u o w a n ie prac badaw czych z u d ziałem specjalistów reprezentujących n a u k i p o m ocnicze archeologii. W arto w ty m m iejscu w ytknąć au to ro w i składu d ro b n y błąd: otóż n a stro n ie 241 (ryc. 11) fotografię u m ieszczono niezg o d n ie z k ieru n k iem fotografow ania. Zdjęcie to p o w in n o być o d w ró co n e 0 90°, w praw o (tak, aby najw iększy k am ień obstaw y grobow ej znalazł się u d o łu strony).
Kolejny arty k u ł spraw ozdaw czy pośw ięcono m e- galitowi b a d an em u w 1935 roku w Rybnie (Barbara M atraszek, Grobowiec megalityczny w Rybnie, pow. So
chaczew - s. 247-258). P ow odem pow tórnej publikacji
stanow iska było odszukanie w zasobach archiw alnych Państw ow ego M uzeum A rcheologicznego w W arsza w ie części dokum entacji z b ad a ń terenow ych. N atrafio n o n a ry su n k i planów i profili obiektów nieruchom ych oraz negatyw y zdjęć w ykonane n a szklanych płytkach. A utorka p o stanow iła je opublikow ać. D odatkow ym arg u m en tem był b ra k rysunków znalezisk ruchom ych w publikacji źródłow ej (K. Jażdżewski 1936, s. 190-194). W ten sposób pow stał interesujący arty k u ł z opisem obiektów o p a rty m na publikow anym tekście K onrada Jażdżewskiego w raz ze w spółczesną analizą znalezisk 1 w yczerpującą stro n ą ilustracyjną.
Stanisław Iw aniszew ski zaprezentow ał arty k u ł M e
galityczny obrządek pogrzebowy i neolityczny krajobraz w mikroregionie stryczowickim na W yżynie Opatowskiej
(s. 259-269). W tekście ty m A utor p o d d a ł w szechstron nej analizie archeoastronom icznej lokalizację i o rie n tację m egalitów w Stryczow icach, B roniszow icach i G arbaczu-Skale n a tle neolitycznego krajobrazu. G ro bow ce lokow ano w m iejscach w ysoko położonych, d o m inujących w krajobrazie. Były to oznaczniki centrów
regionów eksploatow anych przez lokalną społeczność k u ltu ry p u ch aró w lejkow atych (pogląd ten jest zbieżny z przedstaw ionym przez J. W ierzbickiego w o m ó w io n ym wcześniej w ystąpieniu). S. Iw aniszewski na now o zin terp reto w ał funkcję fosy n a centralnej osadzie w Stryczow icach, uw ażając, że nie m iała o n a w yłącznie c h ara k teru m ilitarnego (jak chciała to w idzieć A utorka badań; A. U zarow icz-C hm ielew ska I985a; 1985b, s. 36, 38), a raczej w yznaczała granicę m iędzy osiedlem a te ren em grobow ym , czyli rozdzielała sacrum o d profa-
num lub rejon osady, gdzie nie m o żn a było dostrzec
m egalitów o d m iejsca, skąd były w idoczne. O rie n ta cja budow li grobow ych wykazuje związek z p u n k ta m i zach o d u słońca. G roby w yznaczały także m iejsca n a horyzoncie w okresie zw iastującym nadejście cie płej p o ry roku (przełom kw ietnia i m aja) oraz zim nej (przełom p aździernika i listopada). M egality lokow ano najpew niej w m iejscach odlesionych, które m ogły być wcześniej objęte upraw ą. Społeczności budow niczych grobow ców kierow ały się zasadą p orządkow ania k ra jo b razu - k o nkluduje Autor.
Jerzy Bąbel przedstaw ił Próbę rekonstrukcji grobowca
megalitycznego ze stanowiska V w Broniszowicach, pow. Ostrowiec Świętokrzyski (s. 271-288). W części p o cząt
kowej om aw ia on w yniki w ykopalisk, prow adzonych na stanow isku w pierw szej połow ie lat dziew ięćdzie siątych XX w. O dsłonięto relikty pojedynczego zało żenia grobow ego, przy czym b ad an ia nie objęły części „ogonow ej”. O d strony czoła grobow ca pośw iadczono istnienie drew nem obłożonej, w ew nętrznej kom ory- przedsionka, w ykonanej w ko n stru k cji słupowej, zaś poza obiektem - relikty paleniska. A utor w ram ach „uwag w stępnych” scharakteryzow ał techniki b u d o w lane stosow ane przez środkow oneolityczne społecz ności E uropy Środkowej i przedstaw icieli k u ltu ry try - polskiej. J. Bąbel, w dalszej części w ystąpienia om aw ia poszczególne etapy procesu budow lanego. Są to: w y b ó r miejsca, oczyszczenie teren u ogniem , w ytyczenie osi grobow ca, w ytyczenie zarysu, zgrom adzenie m a teriałów budow lanych, w ybudow anie obram ow ania- obstaw y kam iennej, b u d o w a „kom ory” w konstrukcji drew niano-ziem nej, um ieszczenie grobów m iędzy „kom orą” a obrysem grobow ca, pogrzeby i uroczysto ści „zaduszkow e”. W ydaje się jednak, że nie koniecznie rejon grobow ca, czy cm entarza m usiał być oczyszczony z roślinności ogniem . N a niektórych stanow iskach p o d m egalitam i została pośw iadczona orka, k tóra w skazu je n a wcześniejsze w ykorzystanie teren u p o d upraw y rolne. Fakt ten m o żn a interpretow ać w aspekcie kultu płodności, sugerow anego przez niektórych badaczy (np. J. W ierzbicki we wcześniej om ów ionym w ystą pieniu). C iekaw ym spostrzeżeniem jest rodzaj zasto sowanej techniki budow lanej, podczas k o n stru o w an ia
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, p olem ics
drew nianej „kom ory”. A u to r w sposób przekonyw ający proponuje interpretow ać rozm ieszczenie dołków po- słupow ych jako pozostałości ścian zbudow anych p o przez w suw anie o d g ó ry poziom ych belek pom iędzy ograniczające je o d w ew nątrz i z zew nątrz słupy.
Lucyna D om ańska zaprezentow ała arty k u ł sp ra wozdawczy, om aw iający Cmentarzysko megalityczne
kultury pucharów lejkowatych w Łącku, pow. Inowrocław
(s. 289-299). Tekst ten jest efektem w ielosezonow ych ratow niczych b ad ań w ykopaliskowych, prow adzonych na stanow isku niszczonym przez żw irownię. A utorka w yróżnia dw ie fazy: pierw szą zw iązaną z istnieniem w tym rejonie osady (faza sarnow ska) oraz d ru g ą - łą czącą się z cm entarzyskiem m egalitycznym (początek fazy wióreckiej). W sum ie odsłonięto dw a pew ne tra- pezow ate grobow ce bezkom orow e oraz p raw d o p o dobnie resztki trzeciego. W szystkie obiekty są bardzo dokładnie opisane, co pozw oliło n a zrekonstruow anie etapów budow lanych i obrządku pogrzebow ego.
G robow iec m egalityczny o konstrukcji drew niano- -ziemnej w Zagaju Stradow skim o d k ry to jeszcze w 1959 roku (J. G rom nicki 1961). Jest to pierw szy obiekt tego ty p u odnaleziony w obrębie g ru p y połu- dniow o-w schodniej. W yniki b ad ań zaprezentow ała Barbara B urchard w artykule Grobowce typu megali
tycznego w Zagaju Stradowskim, pow. Kazim ierza W iel ka (s. 301-305). Stanowisko zostało szerzej rozpoznane
w latach dziewięćdziesiątych XX w. O dsłonięto wtedy dw a grobow ce trapezow ate. Ich ściany opierały się na drew nianych słupach gęsto ustaw ionych w row kach fundam entow ych (rodzaj palisady). M egalit n r I zawie rał nieuszkodzony k am ienny grób skrzynkow y z b r u kow anym d n e m i pochów kiem ludzkim w yposażo nym w kubek z uchem ansa lunata. Pod grobow cem n r II odnaleziono ślady krzyżującej się orki. Fakt ten oraz bad an ia fitolityczne pozw oliły ustalić, że wcześ niej było tu pole, n a k tó ry m upraw iano zboża. Rejon cm entarzyska k u ltury pucharów lejkowatych był u ży t kow any jako m iejsce pochów ków także przez ludność k u ltu ry ceram iki sznurowej i m ierzanow ickiej (w fazie chłopicko-veselskiej). B. B urchard kończy swoje w ystą pienie przyznaniem się do błędnej interpretacji funkcji budow li trapezow atej n a stanow isku w N iedźwiedziu, którą wcześniej uznała za relikty d o m u społeczności lendzielsko-polgarskiej (B. B urchard 1973). W świetle odkryć w Zagaju Stradow skim należy zgodzić się z in terpretacją grobow ą tego obiektu - ośw iadcza Autorka. K rzysztof G arbacz jest A utorem opracow ania Dwa
grobowce z Grzybowa, pow. Staszów na tle zjawiska rozpo wszechnienia się idei megalitycznej w grupie południowo- wschodniej kultury pucharów lejkowatych (s. 307-333).
Tekst te n zaw iera pierw szą pełną inform ację na tem at odkryć w Grzybow ie. W ciągu wielu sezonów w ykopa
liskowych odsłonięto tu relikty dw óch dużych grobow ców z k am iennym o bram ow aniem oraz k am iennym i płaszczam i nakryw ającym i dw a pochów ki, a pom iędzy n im i - k am ienny b ru k w kształcie kopczyka, zbudow a ny z kam ieni obstaw y grobow ca n r II. W m egalicie n r II, w pobliżu szczątków ludzkich znaleziono fragm enty kubka z uchem ansa lunata i p u ch ark a z o rn am en te m stem pelkow ym , natom iast n a dnie kopczyka - dwie ludzkie czaszki i nieco u łam ków naczyń „p u ch aro wych”. W rejonie cm entarzyska w ystąpiły także inne zabytki archeologiczne k u ltu ry p ucharów lejkow atych (fragm enty ceram iki i kilkanaście znalezisk k rzem ien nych, w ykonanych z różnych surow ców ). W arto w tym m iejscu zw rócić uwagę na istnienie b ru n atn ej w arstw y ziem i p o d kopczykiem . W edług A utora ziem ię tą przy niesiono spoza stanow iska. M oże w arto w tym m iejscu się zastanow ić, czy także i w ty m p rzypadku nie m am y do czynienia ze śladam i k ultu akwatycznego, o ile m a teriał, z którego zrobiono podsypkę, pow stał w śro dow isku bagienno-w odnym . Rejon cm entarzyska był w ykorzystyw any jako m iejsce pochów ków przez lu d ność k u ltu ry m ierzanow ickiej (w fazie chłopicko-vesel- skiej), okresie rzym skim oraz późn y m średniow ieczu (tym razem do grzebania zw ierząt). W p o d su m o w an iu K. G arbacz podkreśla ścisłe związki grzybow skiego za łożenia grobow ego z Kujawami, co pozw ala A utorow i n a opow iedzenie się za tezą o m igracyjnym charakte rze rozprzestrzenienia się idei megalitycznej w grupie p ołudniow o-w schodniej. Szkoda, że nie w ykonano d a tow ania radiowęglowego, chociaż m ożliw ości istnieją, gdyż podczas w ykopalisk pozyskano w o b u grobow cach i kopczyku ludzkie szczątki kostne.
Kolejny referat przedstaw ił K rzysztof Tunia „ Temen-
nos” kultury pucharów lejkowatych w Słonowicach, pow. Kazim ierza Wielka. Badania 1979-2002. Trzecie spra wozdanie (s. 335-340). W lakonicznej form ie k o m u
nikatu om ów ił O n w yniki w ieloletnich badań w yko paliskow ych przeprow adzonych n a „w yodrębnionej przestrzeni sakralnej połączonej z cm entarzyskiem ”. C e n tru m założenia budow lanego był czw orokątny plac ograniczony o d p ó łn o cn y p otężnym grobow cem , zaś o d p o łu d n ia zam knięty d ru g im grobem . Dalej n a p o łu dnie, ku M ałaszówce um ieszczono jeszcze cztery inne grobow ce, m niej więcej rów noległe do siebie. C ałości dopełniają row y i w ały ziem ne. Interesującym spostrze żeniem jest to, że nie wszystkie grobow ce posiadały ziem ne nasypy. W szystkie obram ienia budow li g ro b o w ych w ykonano z drew nianych słupów um ieszczonych w row kach fundam entow ych. K am ienia w apiennego używ ano podczas w znoszenia grobów. Przew ażnie były to bruki, a w jednym p rzypadku - kam ien n a skrzynia. G robow com tow arzyszyło cm entarzysko płaskie. Autor, słonow icki ośrodek kultow y datuje n a schyłek IV lub
przełom IV i III tysiąclecia p.n.e. (w chronologii nieka- librow anej), czyli początek osadnictw a „pucharow ego” w tej części M ałopolski. Po lekturze, czytelnik m a uczu cie nied o sy tu i rozczarow ania. Stw ierdzenia zaw arte w tekście nie zostały oparte n a m ateriale dow odow ym . A rtykuł nie zaw iera części m ateriałow ej z rysunkam i i opisem znalezisk ruchom ych, które posłużyły do wy- datow ania założenia budow lanego. A utor nie podaje także żadnych dat C 14, chociaż, ja k sam tw ierdzi - ta k o we istnieją. Szkoda, że tak w ytraw ny badacz zaledwie naszkicow ał zarys w nioskow ania. W ypada, więc dalej cierpliw ie czekać na m onografię stanowiska.
Kolejny artykuł z cyklu źródłoznaw czego jest tekstem autorstw a H anny Kowalewskiej-M arszałek, H en ri ego D uday’a i M iry Pyżuk Kichary Nowe: „mega
lityczne” konstrukcje grobowe w świetle badań archeolo gicznych i antropologicznych (s. 341-360). Przedstaw ia
on p o dsum ow anie szesnastu sezonów badaw czych na stanow isku w ielokulturow ym , przy czym przed m io tem rozw ażań jest problem atyka związana z cm en ta rzyskiem k u ltu ry p ucharów lejkowatych. A utorzy nie rozstrzygają kwestii, czy b ad an o cm entarzysko m ega lityczne, czy m oże płaskie z k am iennym i k o n stru k cjam i grobow ym i. Przede w szystkim nie odnaleziono reliktów kam iennej (lub drew nianej) ram y okalającej hipotetyczny grobow iec, jak rów nież pozostałości n a sypu. Sugerują jednak, że jakkolw iek niezbędnych ele m en tó w m egalitycznych nie stw ierdzono, to jed n ak istnieją pew ne przesłanki przem aw iające za obecnością w K icharach założenia m egalitycznego. Tezę tę należy jed n ak uznać za nie w pełni udow odnioną. Z rejonu cm entarzyska p ochodzi 6 grobów k u ltu ry pucharów lejkowatych, z tego 5 znajdow ało się w obrębie niecko- w atego zagłębienia, zaś szósty - niedaleko o d niego, n a północ. W szystkie m iały konstrukcję skrzynkow ą, posiadały kam ienne pokryw y i bruki. W yposażenie za w ierały jedynie dw a obiekty. N a szczególną uwagę za sługuje obecność ostrza m iedzianego sztyletu w grobie n r 25. W artykule, zabytki ru ch o m e o m ów iono bardzo skrótow o, gdyż są przedm iotem odrębnego opracow a nia. Na stanow isku znaleziono także ślady pradziejowej orki, w ykonanej zapew ne jednorazow o, co p ow inno wykluczyć m ożliw ość ulokow ania cm entarzyska na wcześniej upraw ianym polu. Przedstaw ione 4 daty ra diowęglowe w yznaczają okres funkcjonow ania cm en tarzyska na przełom IV i III lub początek III tysiąclecia BC. W dalszej części tekstu A utorzy zajęli się ustaleniem chronologii względnej pochów ków , opisem antropolo- giczno-archeologicznym szkieletów, rekonstrukcją eta p ó w użytkow ania cm entarzyska. D o bardzo interesu jących w niosków doszli analizując p o śm ie rtn e zm iany
(lub ich brak) w ułożeniu ludzkich szczątków. Okazało się, że wiele danych wskazuje na um ieszczanie zm arłych
w drew nianych, kłodow ych tru m n ach . Ten fragm ent arty k u łu należy polecić wszystkim badającym groby szkieletowe, jako lekturę ze wszech m iar zalecaną.
Barbara Bargieł i M arek Florek są A utoram i w y stąpienia Cmentarzysko ludności kultury pucharów
lejkowatych na stanowisku 1 w Malicach Kościelnych, pow. Opatów (s. 361-384). Podobnie jak w przypadku,
np. stanow iska w K icharach Nowych, w M alicach Koś cielnych m am y do czynienia ze stanow iskiem w ielokul turow ym , m .in. z grobam i reprezentantów późniejszych k u ltu r (ceram iki sznurowej, m ierzanow ickiej). W ykopy objęły 10 arów, pozwalając zbadać cały kom pleks w raz z najbliższym otoczeniem . Jest to niew ątpliw ie jedno z lepiej rozpoznanych stanow isk megalitycznych w M a- łopolsce. P rzedm iotem przedstaw ionego opracow a nia jest cm entarzysko k u ltu ry pucharów lejkowatych. Składa się ono z dw óch grobow ców m egalitycznych z kam iennym i obram ow aniam i i reliktam i zadaszonych przedsionków w części czołowej, niegdyś w spartych na drew nianych słupach. W grobow cu n r I dw a groby zn a leziono w obrębie przedsionka i dw a - p o d nasypem , na zachód o d niego. W szystkie zawierały elem enty k a m ienne (bruki denne, m niej lub bardziej szczelne p o krywy, obiekt n r 21 - kam ienną skrzynię). 15 p o ch ó w ków w kopano w centralną i zachodnią część m egalitu, od strony południow ej. Są to pochów ki kobiet i dzieci. G robow iec n r II zaw ierał jeden grób (praw d o p o d o b nie centralny) p o d nasypem , posiadający w ypełnisko kam ienno-ziem ne. W tym przypadku znaleziono także późniejsze groby w kopane w nasyp m egalitu, przew aż nie zawierające luźne b ru k i n a dnie i w stropie (6 obiek tów). O sobną kategorią znalezisk są kultow e depozyty krzem ienne, złożone do ziem i podczas b u dow y g ro bowców. W schodnią część stanow iska zajm uje cm e n tarzysko płaskie z grobam i w kam iennych obstawach, złożone z siedm iu obiektów. Posiadają one różnorodne konstrukcje w ykonane z piaskowca, co zdecydow anie od różnia je od megalitów, zbudow anych z wapienia. Na uwagę zasługuje tu „m ieszany” sposób orientow ania jam grobow ych: N -S i W -E . Pom iędzy grobow cem n r I a II znaleziono m .in. sporą jam ę ze śladam i intensyw nego ognia, bez m ateriałów datujących. Cm entarzysko płaskie oraz w schodnie p artie m egalitów były przysy p an e okrągłym n asypem o średnicy ok. 25 m. W edług A utorów czynność tę w ykonała ludność k u ltu ry p u ch a rów lejkowatych, kończąc okres użytkow ania cm en ta rzyska. Chociaż pozyskano nie m ało szczątków ko st nych, niestety dla stanow iska w M alicach Kościelnych nie w ykonano żadnych dat radiowęglowych. Ustalenie okresu funkcjonow ania cm entarzyska na fazę klasycz n ą k u ltury pucharów lejkowatych w M ałopolsce jest zbyt ogólne. Należałoby, więc zbadać wiek m ateriałów m agazynow ych.
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, polem ics
Ci sam i A utorzy zaprezentow ali w yniki b ad a ń w y kopaliskow ych, zrealizow anych w Paw łow ie (C m en
tarzysko w Pawłowie, pow. Sandom ierz na tle innych podobnych stanow isk ku ltu ry pucharów lejkowatych -
s. 385-400). S tanow isko to, oprócz „klasycznego” m e- galitu pozw oliło n a k o m p letn e ro zp o zn an ie trzy d zie stom etrow ej d rew n ian ej b udow li słupow ej, w k ształ cie dw óch w ysokich trap ezó w złączonych szerszym i podstaw am i, przedzielonej niegdyś ścianką działow ą. W o b u częściach zn ajdow ały się groby (7 obiektów ), w ykonane z użyciem k am ien i w apiennych (skrzynie, bruki). Szczególne znaczenia m iał grób n r 3 - k e n o taf, zaw ierający b ard z o bogate w yposażenie (am fora, to p ó r kam ienny, siekiera k rzem ien n a, d rap acz i w ió- row iec), p o d ejrzew an y o funkcję g ro b u centralnego, z o rien to w an y z p ew n y m odchyleniem , w zdłuż osi E-W . W części w schodniej jam y grobow e m ają m niej ty p o w ą orientację: N -S . M egalit rep rezen tu je ty p b u dow li kam ien n o -ziem n ej z w sp arty m n a d rew n ian y ch słupach p rzed sio n k iem o d stro n y czoła i k am ien n y m , p o dw ójnym g ro b em p o d n asy p em , b ezp o śred n io na zachód o d p rzedsionka. W zachodniej części o b staw y znaleziono dw ie siekiery i cztery w ió ry s ta n o wiące d ep o zy t kultow y (być m oże, ja k chcą A utorzy - rodzaj ofiary zakładzinow ej). Przy pó łn o cn ej ścianie grobow ca zlokalizow ano sześć gro b ó w płaskich, n ie które w y k o n an e z użyciem kam ieni. K olejne trzy g ro by płaskie znaleziono p o m ięd zy m egalitem a b u d o w lą d rew n ian ą. Te rów nież zaw ierały b ru k i i k am ien n e obstawy. Dalej na p o łu d n ie o d budow li drew nianej stw ierd zo n o istnienie U -kształtnego row u, m niejszej, słupow ej b u d o w li z d rew n a oraz kolejnych trzech grobów zb u dow anych z kam ieni. P raw d o p o d o b n ie było to je d n o założenie p rzestrzen n o -fu n k cjo n aln e. Jeszcze dalej n a p o łu d n ie znajdow ały się kolejne g ro by płaskie, w y k o n an e w sposób zbieżny z wcześniej opisanym i. N a uw agę zasługuje w ty m m iejscu n ie n a tu raln y p o ch ó w ek m ężczyzny ze sk ręp o w an y m i n a plecach rękom a i o d ciętą oraz o d w ró c o n ą głow ą (grób n r 29) - ślad p rak ty k an ty w am pirycznych - jak chcą Autorzy, a także po ch ó w ek w tórny p o łączony z n ie fachow ym u łożeniem „rek o n stru k cy jn y m ” szczątków ludzkich (grób n r 30). N iestety rów nież w ty m p rz y p ad k u n ie zostały w ykonane analizy radiow ęglow e. W tekście brakuje uw ag n a tem at charak tery sty k i e ta pów u ży tk o w an ia cm entarzyska, czy raczej c e n tru m o b rzęd o w o -cm en tarn eg o (w ynikających z analizy m iędzyobiektow ej chronologii w zględnej). W arto tę p roblem atykę w przyszłości podjąć.
Jednym z nielicznych tekstów przedstaw icieli n au k pom ocniczych archeologii jest arty k u ł antropologicz ny autorstw a W andy K ozak-Zychm an, Ludność kultury
pucharów lejkowatych pochowana na cmentarzyskach
w Karmanowicach, pow. Puławy, stanowisko 35 i w Pa włowie, pow. Sandomierz, stanowisko 3 (s. 401-406). A u
torka opierając się n a w łasnych, wcześniejszych an a lizach antropologicznych, porów nuje zróżnicow anie biologiczne społeczności g ru p y p o łu d n io w o -w sch o d niej n a podstaw ie danych pozyskanych z obu badanych stanow isk. Rozw ażania porów naw cze zostały przed sta w ione n a tle sytuacji panującej w neolicie na innych stanow iskach Lubelszczyzny.
C m entarzysko w K arm anow icach przyniosło o d krycie 45 jam grobow ych, w k tó ry ch zidentyfikow a no szczątki 60 osobników - 40% stanow iły p o ch ó w ki dziecięce. Stosunek zm arłych kobiet do m ężczyzn w ynosi praw ie 1:1. Średnia w ieku p o chow anych m ęż czyzn przekracza 48 lat, zaś kobiet w ynosi ok. 37 lat. M ężczyźni m ierzyli średnio 163,3 cm , zaś kobiety
-153,2 cm . Czaszki cechują się długogłow ością. U około 1/5 zm arłych stw ierdzono choroby ap aratu żującego.
N a cm entarzysku w Pawłowie o d k ry to 18 jam g ro bow ych, zaw ierających szczątki 22 osobników. W tym p rzy p ad k u pochów ki dzieci są praw ie rów nie liczne jak w K arm anow icach i osiągają 35%. W Pawłowie p o chow ano praw ie tak sam o dużo m ężczyzn jak kobiet (~ 1:1). M ężczyźni średnio dożyw ali w ieku 32,5 lat, zaś kobiety 37,5 lat. Z askakująca jest, więc zbieżność śred niego w ieku zm arłych kobiet, pochow anych n a obu cm entarzyskach. N atom iast znaczna jest jed n ak ró żn i ca średniego w ieku zm arłych m ężczyzn. P onadto o ka zuje się, że przedstaw iciele społeczności „pawłowskiej” byli przew ażnie wyżsi niż„karm anow ickiej”. Mężczyźni osiągali średnio 165 cm , a kobiety - 157,6 cm wzrostu. W śró d czaszek także w Pawłowie przew aża „długogło- w ość”. Stan ap aratu żującego „paw łow ian” jest w o wiele lepszym stanie niż zm arłych pochow anych w K arm a now icach. A utorka kończy swoje w ystąpienie om ów ie niem ciekawych przypadków urazów i chorób, stw ier dzonych na podstaw ie b ad ań szczątków kostnych, p o chodzących z o b u stanow isk.
U zupełnieniem „m egalitycznego” to m u są trzy końcow e teksty n a tem at cm entarzysk i pochów ków „niem egalitycznych” k u ltu ry pucharów lejkowatych. W szystkie odnoszą się do tery to riu m g ru p y p o łu d n io - w o-w schodniej. Pom ysł um ieszczenia pow yższych w y stąpień w niniejszym zbiorze referatów, n a pierw szy rzu t oka, wydaje się być „nietrafionym ”, gdyż w ykracza poza zakres m erytoryczny konferencji. W gruncie rze czy, jed n ak dobrze się stało, że C zytelnik m oże p o ró w nać obie form y obrządku pogrzebow ego obow iązujące w tej samej kulturze (grupie), w ty m sam ym przedziale czasowym . Ponadto, jak zaprezentow ano to już wcześ niej, m egalitom dosyć często tow arzyszyły płaskie g ro by „niem egalityczne”, czasam i naw et bez jakichkolw iek śladów użycia kam ieni do ich budowy.
W pierw szym tekście z tego cyklu - C m entarzy
ska z grobam i „niem egalitycznym i” i pochów ki w obrębie osad w grupie południow o-w schodniej kultury pucharów lejkowatych (na zachód od W isły) (s. 407-421), M arek
Florek, w początkow ej części w ystąpienia poró w n u je sytuację pan u jącą na W yżynie Sandom ierskiej z o b rząd k iem p o g rzeb o w y m obow iązującym n a W yżynie M iechow skiej i Płaskow yżu Proszow ickim . D o chodzi do konstatacji, że w o b u p rzy p ad k ach daje się zauważyć duża jed n o lito ść form g ro b ó w i cerem onii p o g rzeb o wych. W iększą ilość obiektów z k am ien n y m i elem en tam i k o n stru k cy jn y m i n a W yżynie Sandom ierskiej tłu m aczy łatw iejszym d o stęp em do tego surow ca. N a tom iast, p raw d o p o d o b n ie głów nym czynnikiem je d nolitości był egalitaryzm społeczności użytkujących w sp o m n ian e m iejsca p o chów ków lub różnice c h ro nologiczne m iędzy cm entarzyskam i m egalitycznym i i analizow anym i w artykule. Aby rozstrzygnąć tę d r u gą kw estię n iezb ęd n e są prace n a d sprecyzow aniem ch ro n o lo g ii o b u form grobow ych. D ru g a część w ystą p ien ia o d n o si się do po ch ó w k ó w o d k ry ty ch w jam ach gospodarczych. Ich przynależność do k u ltu ry p u c h a ró w lejkow atych raczej nie w zbudza zastrzeżeń, n a to m iast A u to r ustalił, że tego ty p u obiektów n a zachód o d W isły znaleziono zaledw ie 5 (na 4 stanow iskach). Tak zn ik o m a liczba m usi skłonić do refleksji, że ten sposób chow ania zm arłych przez społeczności k u ltu ry p u c h a ró w lejkow atych był czym ś w yjątkow ym . N a to m iast ciekaw ym spo strzeżen iem jest u stalenie b rak u isto tn y ch ró żn ic w m egalitycznym a „niem egalitycz- ny m ” o b rzą d k u pogrzebow ym .
K olejny a rty k u ł z cyklu „niem egalitycznego” jest au to rstw a Jolanty Bagińskiej Cm entarzysko kultury
pucharów lejkowatych na stanow isku 25 w Łubczu, pow. Tom aszów Lubelski (s. 423-430). O m aw ia o n p ro b le
m aty k ę zw iązaną z cm entarzyskiem „p u ch aro w y m ” o d sło n ięty m p rzy okazji b a d a n ia k u rh a n u k u ltu ry ceram iki sznurow ej. Z n alezio n o 7 grobów , z o rie n to w an y ch n a osi W -E , bez k o n stru k cji kam iennych, n ie k tó re z w y p o sażen iem (flasza z kryzą, zabytki k rzem ien n e, z po ro ża, szable dzika). W je d n y m z nich n a trafio n o n a tró jk ątn y g ro cik k u ltu ry lubelsko-w o- łyńskiej (por. tekst J. L ibery i A. Zakościelnej w re cen zo w anym tom ie). A utorka, sugerując się rzędow ym uło żen iem grobów , p ró b u je znaleźć elem enty, k tóre m o ż n a b yłoby in terp re to w ać jako ślady p o m egalitycz n y m założeniu g ro b o w y m (w ykonanym z d rew na). W ydaje się jed n ak , że nie m a najm niejszych podstaw , aby doszukiw ać się w Ł ubczu reliktów m egaksylonu. Z treści o pisu oraz ilustracji absolutnie nie w ynika, że jakakolw iek ko n stru k c ja d re w n ia n a w ty m m iejscu kiedykolw iek istniała. C m entarzysko w Ł ubczu jest najdalej n a p o łu d n io w y w sch ó d w ysu n iętą n e k ro p o lą
lu d n o ści k u ltu ry p u ch aró w lejkow atych, sp o śró d do tej p o ry zbadanych. Fakt ten skłania do sfo rm u ło w a n ia w ielo k ro tn ie tu p rzedstaw ianego apelu, aby u sta lić radiow ęglow o chronologię rów nież i tych grobów (w kontekście d ato w an ia osad w G ró d k u i Z im nem ).
O statn im referatem , zaw artym w recenzow anym tom ie jest w ystąpienie W alerii M isiew icz C m entarzy
sko kultury pucharów lejkowatych w Sadurkach, pow. Puławy (s. 431-438). Tekst ten rów nież o d n o si się do
obrządku „niem egalitycznego”. A utorka opisuje w nim 8 grobów płaskich, zawierających k am ienne elem enty k o n stru k cy jn e (bruki, obstaw y), z p ochów kam i o rie n to w anym i przew ażnie n a osi W -E . Trzy z nich były stosunkow o bogato w yposażone w cały zestaw naczyń typow ych dla fazy klasycznej (m .in. am fory, flasze z kryzą, ku b ek z u chem ansa lunata), b u rsztynow y p a ciorek i d rapacz n a w iórow cu obubocznym . W pobliżu cm entarzyska n atrafiono na jam ę k u ltu ry am for k uli stych, o nieokreślonym przeznaczeniu. A rty k u ł ten m a ch arak ter ściśle sprawozdawczy.
R ecenzow any tom , niew ątpliw ie, nie w yczerpuje pro b lem aty k i „m egalitycznej”. Z abrakło w n im (nie z w iny O rg an izato ró w konferencji i R edaktorów ) w yników b a d a ń p row adzonych n a dw óch w ażnych stanow iskach: w K arm anow icach (jedynie częściowo reprezentow anych przez tekst an tro p o lo g iczn y W. Ko- zak-Z ychm an) oraz n a Sław inku w Lublinie, gdzie w ciągu o statn ich lat „pojaw iły się” kolejne megality. N ależy m ieć nadzieję, że te w ażne odkrycia, w n ie dłu g im czasie, zostaną przez A utorki opublikow ane w sposób kom pletny. Z abrakło też w ystąpień rzucają cych now e św iatło n a m egality zach o d n io - i p ó łn o c- noeurepejskie.
C zytelnik przyzw yczajony już o d dłuższego czasu do operow ania datam i kalibrow anym i, z p ew n ą rezer w ą traktuje części artykułów , w których kalibracji nie przytoczono. Pomijając kwestię trafności interpretacji chronologii zjawisk, uw ażam , że Redakcja po w in n a była dopilnow ać, aby w każdym p rzypadku A utorzy oprócz dat niekalibrow anych, po d ali rów nież kalibro w ane, określając, n a jakiej podstaw ie zostały ustalone. Apele w ystosow yw ane przez różne środow iska archeo logiczne, aby „m ów ić jednym głosem ” w tej kwestii, n a leżało przyjąć jako coś ważnego. Uwaga ta, na szczęście, o d n o si się do niew ielu publikow anych tu tekstów.
K ończąc, należy p o d n ieść w alory poligraficzne w ydaw nictw a. Jest to to m w ydany b ard zo starannie. C h o ch lik d ru k arsk i buszow ał w n im zu pełnie n ie chętnie. „L iterów ki” w ystąpiły w ilości zu pełnie zn i kom ej. Szata graficzna p ro jek tu A m adeusza T argoń skiego jest zachw ycająca. Sym bolika świetlistej o k ład ki, przedstaw iającej w izeru n ek kam iennej k o n stru k cji w Stonehenge, z przen ik ający m i p ro m ie n ia m i (zacho
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m ik i - Reviews, discussion, polem ics
dzącego?) słońca, p o n a d reliktam i b ad an eg o przez K. Jażdżewskiego, p rz e d w ojną, g robow ca w Rybnie, doskonale o ddaje ideę m egalityczną, zm ierzającą ku ziem iom polskim z Z a ch o d u , obrazując og ro m d o konań b u dow lanych społeczności k u ltu ry p u ch aró w lejkowatych. N a p o ch w ałę zasługuje także skład d r u karski (tego sam ego A rtysty), w k tó ry został pięknie
w k o m p o n o w an y ju tlan d z k i p rzery w n ik w po staci fla szy z kryzą, b ard zo p rzy pom inającej m aków kę.
M im o pięcioletniego oczekiw ania n a publikację - w arto było czekać. Wszyscy, którzy teraz zajm ą się problem atyką „megalityczną”, będą m usieli się do niej odnieść, czerpiąc obficie z wiedzy w niej zawartej. Książ kę tę, wszystkim Czytelnikom ze wszech m iar polecam .
Literatura
B a l c e r Bogdan1975 Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lej kowatych. Eksploatacja, obróbka, rozprzestrzenie nie. Wrocław.
B r o n i c k i Andrzej
1995 Kilka uwag o recepcji niżowych elementów kul turowych w społecznościach grupy południowo- wschodniej kultury pucharów lejkowatych. M a teriały i Spraw ozdania Rzeszowskiego O środka A rcheologicznego 16, s. 7-11.
B r o n i c k i A ndrzej, K a d r o w Sławomir, Z a k o ś c i e ł n a A nna 2003 Radiocarbon dating o f the Neolithic settlement in Zimne, Volhynia, in light o f the chronology o f the Lublin-Volhynia culture and the South-Estern Group o f the Funnel Beaker culture. W: The fo n dations o f cultures betw een the Vistula and D nieper: 4000-1000 BC, ed. A. Kośko. Poznań, s. 22-66. Baltic-Pontic Studies 12.
2004 Uwagi na tem at wzajemnych relacji chronologicz nych późnej fa z y kultury lubelsko-wołyńskiej oraz kultury pucharów lejkowatych z uwzględnieniem najnowszych wyników badań w Zim nie. W: Przez pradzieje i wczesne średniow iecze. Księga ju b i leuszowa na siedem dziesiąte piąte urodziny d o centa doktora Jana Gurby. Red. J. Libera, A. Za- kościelna. Lublin, s. 89-125.
B u r c h a r d Barbara
1973 Z badań neolitycznej budowli trapezowatej w Niedźwiedziu, pow. Miechów (stan. 1 ). Spraw o zdania A rcheologiczne 25, s. 39-48.
B u r c h a r d Barbara, J a s t r z ę b s k i Sławomir, K r u k Janusz 1991 Some questions at Funnel Beaker culture
South-Estern Group - an Outline. W: Die T richterbe cherkultur. N eue Forschungen u n d H ypothesen. Teil 2. M aterial des Internationalen Symposium Dymaczewo, 20-24 Septem ber 1988, red. D. Jan kowska. Poznań, s. 95-101.
C z e r n i a k Lech
1994 Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach, 5400-3650p.n.e. Poznań.
D u 1 i n i с z M arek (red.)
2003 Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowie czu. Lublin-W arszawa.
M g r A n d r z e j B r o n ic k i M u z e u m C h e łm s k ie w C h e łm ie ul. L u b e ls k a 5 5 2 2 - 1 0 0 C h e łm muzeum.chelmskie56@neostrada.pl G r o m n i c k i Jan
1961 Grób kultury czasz lejowatych w Stradowie, pow. Kazimierza Wielka. Spraw ozdania A rcheologicz ne 12, s. 11-16.
J a ż d ż e w s k i K onrad
1936 Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachod niej i środkowej. Poznań.
1970 Związki grobowców kujawskich w Polsce z grobowca m i megalitycznymi w Niemczech północnych, w Da nii i krajach zachodnioeuropejskich. Prace i Materia ły M uzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 17, s. 15-48. K a d r ó w Sławomir, S o k h a c k i y Michailo,
T k a c h u к Taras, T r e l a Elżbieta
2003 Sprawozdanie ze studiów i w yniki analiz materia łów zabytkowych kultury trypolskiej z Bilcza Zło tego znajdujących się w zbiorach M uzeum Archeo logicznego w Krakowie. M ateriały Archeologiczne 34, s. 53-143.
K r u k J a n u s z , M i l i s a u s k a s Sarunas,
A l e x a n d r o w i c z Stefan W. , Ś n i e s z k o Zbigniew 1996 Osadnictwo i zm iany środowiska naturalnego wyżyn
lessowych. Studium archeologiczne i paleogeograficz- ne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy. Kraków. K r z a k Zygm unt
1994 Megality Europy. Warszawa. L e c h Jacek
1988 O rewolucji neolitycznej i krzemieniarstwie. Części. Wokół metody. Archeologia Polski 33: 2, s. 272- 345.
R z e p e c k i Seweryn
2004 Społeczności środkowoneolitycznej kultury pucha rów lejkowatych na Kujawach. Poznań.
U z a r o w i c z - C h m i e l e w s k a A nna
1985a Fosa obronna na osadzie kultury pucharów lejko watych w Stryczowicach, woj. kieleckie, w świetle czteroletnich badań wykopaliskowych. W iadom o ści Archeologiczne 47: 2, s. 245-266.
1985b Wyniki badań osady neolitycznej w Stryczowicach, woj. Kielce. Sprawozdania Archeologiczne 37, s. 29-44.
W o ź n y Jacek
