Krystyna Latawiec
Poeta wobec uniwersum kultury : o
poezji Janusza Szubera
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,
183-198
Folia 20
Studia Historicolitteraria IV (2004)
K ry s ty n a Lataw iec
Poeta wobec uniwersum kultury.
O poezji Ja n u sza Szubera
Z n a jd u jem y w szystko w n a szej p am ięci, j e s t to ro d za j apteki, ch em iczn e laboratorium , g d zie p o p a d a n a m p rz yp a d k ie m w rękę to ko ją ce lekarstw o, to g ro źn a trucizna. (M . P ro u st, W p o sz u k iw a n iu stra c o n e g o czasu, to m U w ięziona) P o e z j a J a n u s z a S z u b e r a p o w s ta j e n a p r z e s t r z e n i p r a w i e t r z y d z ie s t u p i ę c i u lat. J e d n a k d o p ie r o w 1 9 9 5 r o k u u k a z a ły s ię p i e r w s z e to m ik i: P a r a d n e u b r a n k o i in n e w ie r s z e , A p o k r y f y i e p ita fia s a n o c k ie , p o n i c h P a n D y m i ą c e g o Z w i e r c ia d ł a ( 1 9 9 6 ) , G o r z k ie p r o w i n c j e ( 1 9 9 6 ) , S r e b r n o p i ó r e o g r o d y ( 1 9 9 6 ) i Ś n i ą c s i e b ie w o b c y m d o m u ( 1 9 9 7 ) . M i a ły o n e n i e w ie l k i z a s ię g z e w z g l ę d u n a m ie js c e w y d a n i a - r o d z in n y S a n o k . W y b ó r z w y m i e n i o n y c h w y ż e j t o m i k ó w O c h ło p c u m ie s z a j ą c y m p o w i d ła , o p u b l i k o w a ł w 1 9 9 9 r o k u k r a k o w s k i “ Z n a k ” . Z n a l a z ł y s ię w n i m w i e r s z e p i s a n e w l a t a c h 1 9 6 8 - 1 9 9 7 . P o n i m p r z y s z ł y n a s tę p n e to m ik i: B ie d r o n k a n a ś n i e g u ( 1 9 9 9 ) , Z ż ó ł t e g o m e t a lu ( 2 0 0 0 ) , 1 9 w i e r s z y (2 0 0 0 ), O k r ą g łe o k o p o g o d y ( 2 0 0 0 ) , d w u j ę z y c z n y L a s w l u s tr a c h ( 2 0 0 1 ) z a n g ie l s k i m i t łu m a c z e n i a m i E w y H r y n i e - w i c z - Y a r - b r o u g h i C la r e C a v a n a g h , w y d a n y ł ą c z n i e z r e p r o d u k c j a m i o b r a z ó w H e n r y k a W a ń k a . W y b ó r L e k c ja T e jr e z ja s z a ( 2 0 0 3 ) z a w ie r a w ie r s z e z p i ę c i u to m ik ó w - o d B ie d r o n k i... p o L a s . . . , a ta k ż e k ilk a n a ś c ie n o w y c h u tw o r ó w . Z d a w n y c h i n o w s z y c h t e k s tó w s k o m p o n o w a n y z o s ta ł r ó w n ie ż t o m i k G lin a , o g ie ń , p o p i ó ł 1. D o d a ć n a le ż y , ż e J a n u s z S z u b e r p u b lik o w a ł w ie r s z e w l ic z n y c h c z a s o p is m a c h , m ię d z y i n n y m i w p a r y sk ie j “ K u ltu r z e ” , w “ T w ó r c z o ś c i” , “ O d r z e ” , “ Z e s z y ta c h L ite r a c k ic h ” , “ N a G ło s ie ” .
T w ó r c z o ś ć ta , m im o ż e z n a n a s z e rs z e j p u b l ic z n o ś c i lite r a c k ie j o d n ie d a w n a , s p o t k a ła s ię j u ż z r e a k c ja m i k r y t y k i, o c z y m ś w ia d c z ą r e c e n z j e i s z k ic e w “ N o w y c h
1 Podaję informacje o ważniejszych publikacjach oraz w nawiasach skróty, którymi będę się posługiwać w toku dalszych rozważań: O chłopcu mieszającym powidła, Kraków 1999 (Ochł.), Biedronka na śniegu, Kraków 1999 (Bś.), Z żółtego metalu, Kraków 2000 (Zżm.), 19 wierszy, Lesko 2000 (19), Okrągłe oko
pogody, Kraków 2000 (Oop.), Las w lustrach, Rzeszów 2001 (Ll.), Lekcja Tejrezjasza i inne wiersze,
K s ią ż k a c h ” , “ T w ó r c z o ś c i ” , “ K w a r t a l n i k u A r t y s t y c z n y m ” , “ W ię z i ” i w i n n y c h p i s m a c h o z a s ię g u o g ó l n o p o ls k im b ą d ź lo k a ln y m . Z a i n t e r e s o w a n i e to p o t w i e r d z a o b i e g o w ą o p in ię o p r z e s u n i ę c i u w o b r ę b ie k u l tu r y , z w ł a s z c z a lite r a tu r y , p r z e m ie s z c z e n iu o d c e n t r u m ( d u ż e m ia s to ) k u p e r y f e r i o m , p o g r a n ic z o m , p r o w in c ji. P r z y c z y m t e z a t a o d n o s z o n a j e s t r a c z e j d o p i s a r z y m ło d s z y c h o d S z u b e r a p r z y n a jm n ie j o j e d n o p o k o l e n i e ( A n d r z e j S ta s iu k , O l g a T o k a r c z u k ) . T y m c z a s e m p o e t a z S a n o k a p o z o s ta je o d l a t w o b r ę b ie tw o r z o n e j p r z e z s ie b ie m it o l o g ii M ie js c a , u s i ł u ją c o s a d z ić w n im w ł a s n y r o d o w ó d : “ M o je k o r z e n i e j a k w ę ż e / W r o z p a d l in i e M i e js c a ” 2 . W y r ó ż n io n e p i s o w n i ą s ło w o M i e js c e o d s y ł a t a k ż e d o K a b a ły , g d z ie j e s t j e d n y m z I m i o n N a j w y ż s z e g o , j a k p o d a je S z u b e r w a u to k o m e n ta r z u d o p i e r w s z y c h p u b l ik a c ji w ł a s n y c h u tw o r ó w . Z a r a z e m p o r ó w n a n ie “ k o r z e n i e j a k w ę ż e ” w s k a z u j e n a s iln e p o c z u c ie w i ę z i z t r a d y c ją , a le i o g r a n ic z e n i e n a r z u c o n e p r z e z w ł a ś c iw y j e j k o d c z y u k ł a d k o d ó w k u ltu r o w y c h . S tą d b y ć m o ż e s tw ie r d z e n ie : “ Ż a d n y c h o b j a w ie ń - s a m e t a u t o l o g i e ” (Z ż m , s. 3 8 ). G d y j e d n a k p r z y ją ć z a G e r a r d e m G e n e tte m , ż e h i p e r t e k s t u a l n o ś ć ( w u j ę c i u te g o b a d a c z a to s y n o n i m i n te r t e k s tu a ln o ś c i ) s ta n o w i: “j e d n ą z c e c h ł ą c z ą c y c h n o w o c z e s n o ś ć o k r e ś l o n e g o t y p u c z y p o s t n o w o c z e s n o ś ć z t r a d y c j ą « p r z e d n o w o c z e s n ą » ” 3, to p o w t a r z a n ie w r o z m a it y c h w a r i a n t a c h te g o , c o j u ż b y ł o ( w l e k tu r z e o d b i e r a n e j a k o d é j à lu ) j e s t w ł a s n o ś c i ą p e w n e j p o s t a w y e s te ty c z n e j. W p r z y p a d k u J a n u s z a S z u b e r a o z n a c z a w y b ó r o d s a m e g o p o c z ą tk u o k r e ś lo n e j p o s t a w y t w ó r c z e j, b a r d z ie j k l a s y c y - z u ją c e j n i ż r o m a n ty c z n e j, a w ię c z a s a d n ic z o r ó ż n e j o d te j, k t ó r ą w p ó ź n y c h l a t a c h s z e ś ć d z i e s ią t y c h w y b i e r a j ą p o e c i n o w o f a lo w i. B y ć m o ż e d la te g o L e s z e k S z a r u g a , p r z y o k a z j i r e c e n z o w a n i a d w u p i e r w s z y c h , w y d a n y c h w S a n o k u , t o m i k ó w S z u b e r a , w z y w a d o z w e r y f i k o w a n i a p o ję ć : “ c z a s j u ż n a jw y ż s z y p r z e ł a m a ć n a w y k p i s a n ia o « p o k o l e n i u 6 8 » w y ł ą c z n ie w o d n i e s ie n i u d o f o r m a c ji n o w o f a l o w e j ” 4. O s a d z o n a w k u l tu r z e t w ó r c z o ś ć p o e ty c k a J a n u s z a S z u b e r a d o m a g a s ię i n te r p r e t a c j i u w z g lę d n ia ją c e j w p i s a n e w n i ą r e m i n i s c e n c je l e k t u r b ą d ź ś w ia d o m e n a w i ą z a n i a d o “ C a ło ś c i, k tó r e j a u to r z y s t a n o w i ą j e d n o ś ć i k tó r e j w s z y s tk i e k s i ą ż k i t w o r z ą j e d n ą w i e l k ą i n i e s k o ń c z o n ą K s ią ż k ę ” 5 . W y d a je s ię , ż e p o e t a ś w ia d o m y j e s t u w i k ł a n i a m o w y p o e ty c k ie j w s y s te m o d n i e s ie ń d o d z ie ł lite r a tu r y , f ilo z o f ii, ta k ż e d o p i s m u ż y tk o w y c h , w u k ł a d k l is z j ę z y k o w y c h , s p o ł e c z n y c h m it ó w c z y t e ż i k o n ic z n y c h z n a k ó w f u n k c jo n u j ą c y c h w p o w s z e c h n y m o b i e g u k u ltu r y . T o z n i c h b u d u j e c z ę s to w ł a s n ą w y p o w ie d ź , s z u k a ją c z a r a z e m u z a s a d n i e n i a d l a s w e j j e d n o s tk o w e j o d r ę b n o ś c i w ty m , c o j e s t w ł a s n o ś c i ą w s p ó ln ą . Z d z i w i e n i e p e w n y m a s p e k te m lu d z k ie j e g z y s te n c j i - j e j i n d y w i d u a l n ą n i e p o w ta r z a l n o ś c ią w w i e lo ś c i p o d o b n y c h i s t n ie ń - w i e d z ie S z u b e r a k u z n a n y m w k u l tu r z e to p o s o m , j a k w w i e r s z u B ie d n a d u s z y c z k a :
2 J. Szuber, Paradne ubranko i inne wiersze, Sanok 1995, s. 29.
3 G. Genette, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, przeł. A. Milecki, [w:] Współczesna teoria badań
literackich za granicą, t. IV, pod red. H. Markiewicza, Kraków 1992, s. 360.
4 L. Szaruga, “Mogło was nie być”, “Kultura” (Paryż) 1996, nr 4, s. 136. 5 G. Genette, Palimpsesty... , s. 366.
P o n a d su ty m i k a sk a d am i tkanin,
P o d d rzew e m w ia d o m o ści, w stary ch d ek o racjach T ań czy łem , b ied n a d u sz y c zk a - p o z ła ca n y m otylek, W k arn aw ało w ej m asce z c o m m e d ia d e ll’ arte. C o z a fru k ta w y b o rn e n a p a te ra c h z kryształu!
O , ja k ie sztućce z k u n sz to w n y m m o n o g ram em m onarchy!
N a ja k im fu n d am en cie były o sadzone Im io n a rzeczy i n a sz e zaim k i D zieląc e całe b y cie n a j a i n ie-ja?
P o d ch o d ziłem , w ąch ałem , d o ty k ałem palcem : T o je s t stół, n a n im szp ilk i i flak o n z eterem . S ieb ie n ieru ch o m eg o w id z ia łem p o d szkłem .
W łączo n y zo sta łem do k o lek cji, z an im m n ie p o częto , M ój z ach łan n y z ac h w y t i k ru ch y sz k ielec ik logiki, K ied y trw o n ię p u d e r w strzy żo n y ch szp alerach L u b n a p la c u idealnej rzeczy p o sp o litej (O o p ., s. 19).
N a r z u c a ją c y m się tu ta j i n te r t e k s te m j e s t t o p o s ś w ia t a j a k o s p e k ta k lu , c o z o s ta ło z a z n a c z o n e w s ło w n ic tw ie z d z ie d z in y te a tr u : “ s u te t k a n i n y ” , “ s ta r e d e k o r a c je ” , “ k a r n a w a ł o w a m a s k a ” . J e s t r ó w n ie ż g a r d e r o b a a k to r a , g d z ie z n a l e ź ć m o ż n a s z p ilk i, f l a k o n - a tr y b u ty s łu ż ą c e p r z y g o to w a n i u r o l i p r z e d w e j ś c ie m n a s c e n ę . K o ń c z ą c a u t w ó r f r a z a o “ id e a ln e j r z e c z y p o s p o li t e j ” n a s u w a m y ś l o m ic ie p l a t o ń s k i m z a w a r t y m w X K s i ę d z e P a ń s t w a . W e d ł u g t e g o m it u d u s z e u d a ją c e s ię n a s c e n ę ś w ia ta , a b y p r z y ją ć lu d z k ie t r w a n ie , “ d o b i e r a ją s o b ie p e w n e e m p l o i i w r a m a c h d o p ie r o te g o e m p l o i w z o r y ż y c ia , c z y l i c h y b a s p o łe c z n e ro le . W s z y s tk o to s ię o d b y w a n a k o l a n a c h K o n i e c z n o ś c i ” 6. P l a t o n u s i ł o w a ł z o b r a z o w a ć d i a le k ty k ę k o n i e c z n o ś c i i w o l n o ś c i, p o e t a w s p ó łc z e s n y p y t a o f u n d a m e n t, n a k t ó r y m u m o c o w a n e s ą i m i o n a i z a im k i: “ D z i e l ą c e c a łe b y c ie n a j a i n i e - j a ” . B y ć m o ż e f u n d a m e n t j e s t o d p o w i e d n ik i e m w r z e c i o n , n a k tó r y c h c ó r y K o n ie c z n o ś c i ( M o jr y ) m o c o w a ły lo s y lu d z k ie . W s ło w a c h z a t e m ( im io n a c h i z a im k a c h ) z a w ie r a się o d r ę b n o ś ć p o s z c z e g ó ln e g o is tn ie n ia , a z a r a z e m j e g o n ie u c h r o n n o ś ć : “ W łą c z o n y z o s ta łe m d o k o le k c ji, z a n i m m n ie p o c z ę to ” . “D u s z y c z k a - m o ty le k ” ta ń c z y je s z c z e p r z e d s w o im w c ie le n ie m , w ię c o d w r o tn ie n iż w te a tra ln e j k o n c e p c ji ś m ie r c i, k ie d y to n a k o n ie c n a le ż a ło o d d a ć m a s k ę , k o s tiu m , r e k w iz y ty 7, o n a t y m d y s p o n u je , p o z n a je w a r to ś ć p r z e d m io tó w ( k u n s z to w n e s z tu ć c e ), z a p a c h i f a k tu r ę rz e c z y , u c z y się g r y i s z tu k i m a k ija ż u . Z a r a z e m j e d n a k f r a z a o “ w ł ą c z e n iu d o k o le k c ji” w p o w ią z a n iu z o b r a z e m “ ta ń c z ą c e g o m o ty lk a ” s u g e r u je p e r s p e k ty w ę p r z y s z ło ś c i, s p o jr z e n ia s p o z a d o k o n a n e g o j u ż ż y c ia . J e g o z n ik o m o ś ć w y r a ż a się w ty m , ż e p o z o s ta je p o n i m j e d y n i e e k s p o n a t w k o le k c ji e n to m o lo g ic z n e j.
6 I. Sławińska, Świat jako spektakl, [w:] tejże, M oja gorzka europejska ojczyzna, Warszawa 1988, s. 273. 7 Zob. tamże, s. 275-276.
T o p o s t h e a tr u m m u n d i z n a jd u je m y j u ż w e f r a s z k a c h J a n a K o c h a n o w s k i e g o , k t ó r y z a s ta r o ż y tn y m i m is tr z a m i w i d z ia ł w n i m w a ż n ą m e t a f o r ę lu d z k ie j k o n d y c ji. S a ty r y c z n y a k c e n t, z a in ic jo w a n y m o ty w e m d e u s r i d e n s L u k ia n a , o t r z y m a ł a f o r m u ła ś w ia t a j a k o t e a t r u w d z ie le E r a z m a z R o t te r d a m u , n a b ie r a ją c w j e g o u j ę c i u p e s y m i s ty c z n e g o w y d ź w ię k u . W e d ł u g r e n e s a n s o w e g o m y ś l ic i e l a k o m e d i a n c t w o j e s t p r z y p i s a n e n a tu r z e c z ł o w i e k a p o d l e g ł e g o p r a w o m n ie p r z e z n ie g o s t a n o w i o n y m i n ie d o k o ń c a d l a ń c z y te ln y m . F r a s z k i K o c h a n o w s k i e g o O ż y w o c ie lu d z k im i C z ł o w i e k B o ż e ig r z y s k o w y r a ż a j ą s e n s z b liż o n y d o tr a g i c z n e j, E r a z m o w e j w i z ji t o p o s u 8 . J e d n a k j e g o a m b i w a l e n c ja n ie p o z w a l a s p r o w a d z ić w p i s a n y c h w e ń z n a c z e ń d o w y łą c z n ie p e s y m is ty c z n e g o w y m ia r u . C z ę s ta z m i a n a r ó l w te a tr z e ż y c i a to r ó w n i e ż w ie lo ś ć d o ś w ia d c z e ń e g z y s te n c j a ln y c h , k t ó r y c h r o z m a ito ś ć c h r o n i p r z e d n u d ą s ta ty c z n e g o ż y c i a u j ę t e g o w k a r b y s z t y w n y c h r y tu a łó w . J e d e n z w a r i a n t ó w t o p o s u ś w ia t a j a k o s c e n y t w o r z y S z u b e r p r z e z p r z y w o ła n ie e le m e n tó w k u l tu r y d w o r s k ie j: “ m o n o g r a m m o n a r c h y , p u d e r , s tr z y ż o n e s z p a le r y ” . J a k p is z e M i c h a e l R if f a te r r e :
K a żd e słow o o to czo n e je s t z esp o łem m eto n im ó w , k lisz, p rz ed sta w ień p refab ry k o w an y ch , sy stem em o p iso w y m , któ ry n a p raw d ę tw o rzy te n tek s t p o ten cjaln y [ ...] , w sze lk ie u ży cie teg o sło w a z ak ład a istn ie n ie system u, do k tó reg o ono n ależy i to zało ż e n ie m o że fu n k c jo n o w ać ja k o in te rp re ta n t tek stu a ln y 9.
L e k s y k a w i e r s z a o d s y ł a d o o ś w ie c e n io w e g o k o d u - k l a s y c y s ty c z n y p a r k j e s t t u o d p o w i e d n ik i e m r a c j o n a l i s t y c z n e j l o g ik i, a p u d e r s y n o n i m e m a k to r s tw a j a k o s p o s o b u b y c i a k o g o ś z e lity d w o r s k ie j. J e d n a k s p o z a u ła d z o n e j p o w i e r z c h n i p r z e b i ja b a r o k o w y “k r u c h y s z k ie le c ik ” i t e jż e p r o w e n i e n c ji z a c h ła n n o ś ć z m y s łó w . S ty liz a c ji n a d a w n o ś ć s łu ż y t e ż w y s z u k a n e , b r z m i ą c e a r c h a ic z n ie s ło w n ic tw o : “ s u te k a s k a d y , f r u k t a w y b o r n e , p a t e r y ” . W c ią g d w o r s k ic h i t e a t r a l n y c h r e k w i z y t ó w w p i s a n y z o s t a n ie p r z e d m io t z p r a c o w n i b i o lo g i c z n e j - lu d z k i e m b r i o n p o d s z k łe m . S z u b e r n ie o b n i ż a w t y m m ie j s c u s ty lu , a j e d y n i e z a s k a k u je k o n c e p t e m - z e s ta w i e n i e m k l is z k u l tu r y z k l i s z ą l e k c ji a n a to m ii. S k o r o s ł o w a o to c z o n e s ą p r z e z “ k o k o n y ” o b r a z ó w i p r z e d s t a w i e ń , to i c h u ż y c ie s i ł ą r z e c z y w y w o łu j e z p a m i ę c i c z y t e l n i k a r e m i n i s c e n c je t y c h le k tu r , w k t ó r y c h o b e c n e b y ły : “ s ta r e d e k o r a c je , k a r n a w a ł o w a m a s k a ” c z y t e ż “ d u s z y c z k a ” . W y m i e n io n e m o ty w y m o ż n a o d n a le ź ć w p r o z ie i p o e z j i T a d e u s z a R ó ż e w ic z a ( o p o w ia d a n ie Ś m i e r ć w s t a r y c h d e k o r a c ja c h , w i e r s z M a s k a z t o m u N ie p o k ó j, p o e m a t E t in A r c a d i a e g o ) . W y d a je s ię j e d n a k , ż e S z u b e r b l iż s z y j e s t t e m u n u r to w i p o e z ji, k t ó r e m u
p a tr o n u j e T .S . E l i o t z j e g o f o r m u ł ą w s p ó łc z e s n e g o k la s y c y z m u . O ile R ó ż e w ic z w c h o d z i w id e o w y i e s te ty c z n y s p ó r z a u to r e m Z ie m i j a ł o w e j 10, to p o e t a z S a n o k a
8 Zob. A. Nowicka-Jeżowa, U Boga każdy błazen, [w:] Jan Kochanowski 1584—1984. Epo-
ka—twórczość—recepcja, t. 1, pod red. J. Pelca oraz P. Buchwald-Pelcowej i B. Otwinowskiej, Lublin
1989.
9 M. Riffaterre, Semiotyka intertekstualna: interpretant, “Pamiętnik Literacki” 1988, z. 1, s. 310-311. 10 Zob. R. Przybylski, E t in Arcadia ego. Esej o tęsknotach poetów, Warszawa 1966.
w y d a j e s ię w p i s y w a ć w f o r m u łę d i a l o g u a f ir m a ty w n e g o , j a k i j e s t u d z ia ł e m J a r o s ł a w a M a r k a R y m k ie w i c z a z j e g o “ m a r z e n i e m o j e d n o ś c i w s z y s t k i c h c z a s ó w ” , k tó r e “ w y w ió d ł z s y n te z y w c z e s n e g o i p ó ź n e g o E li o t a i n a z w a ł k l a s y c y z m e m ” 11. R e p e t y - c ja m o ty w ó w z p r z e s z ł o ś c i p o z w a l a S z u b e r o w i o d n a le ź ć s w o je m ie js c e w p r z e s t r z e n i k u ltu r y , t a k j a k ś w ia d o m o ś ć “ w ł ą c z e n i a d o k o l e k c j i to w a r z y s z y d u s z y c z c e ” w r z u c o n e j n ie t y le w n o c e g z y s te n c ji, c o w ś w ia t “ s t a r y c h d e k o r a c ji ” , s i ę g a j ą c y c h r o d o w o d e m s a m e g o p o c z ą tk u h i s t o r ii - E d e n u z j e g o “ d r z e w e m w i a d o m o ś c i ” . M e d y t a c ja n a d w ł a s n ą e g z y s te n c ją , l o s e m p o j ę t y m j a k o w y p a d k o w a k o n i e c z n o ś c i i p r z y p a d k u r z a d k o p r z y b ie r a w te j p o e z j i f o r m ę b e z p o ś r e d n i e g o w y z n a n ia . S z u b e r n ie k r y je s w e j n i e c h ę c i d o r o m a n ty c z n e j “ s z c z e r o ś c i u c z u ć ” , d o lir y z m u , k t ó r y n a t y le a b s o r b u j e u w a g ę p is z ą c e g o , ż e o d d a la o d r z e c z y w is to ś c i, u p o d r z ę d n i a j ą w o b e c s u b ie k ty w n e g o “j a ” . T y m c z a s e m d o ś w ia d c z e n ie w a r t e j e s t u t r w a le n ia w w i e r s z u w ł a ś n ie d la te g o , ż e m o ż n a j e u j ą ć w z n a n y s c h e m a t, w s tr u k tu r ę j ę z y k o w ą lu b o b r a z z a p a m ię ta n y , b ę d ą c y l u s t r e m p o w i e la j ą c y m , a le i z w i e l o k r o tn i a ją c y m o d c z u c ie n ie z w y k ł o ś c i is tn ie n ia . P o m ię d z y p o d m io t o w y m “j a ” a p r z e d m io t e m o p i s u r o z p o ś c i e r a się s f e r a p a m ię c i, n a k t ó r ą s k ł a d a j ą się r e m i n i s c e n c je le k tu r , r o d z in n e a n e g d o ty , u t r w a lo n e n a s t a r y c h f o t o g r a f i a c h lu d z k ie p o r tr e ty , m ity k o l e k t y w n e z w ią z a n e
z m i e j s c e m i o d s y ł a ją c e d o p r z e s z ł o ś c i f r a z y j ę z y k o w e . J a k p is z e R y s z a r d N y c z :
P raw d ziw ą fig u rą tego m ediacyjnego obszaru je s t klisza, b ow iem ze w zg lęd u n a sw e w ła sności (pow tarzalność, anonim ow ość, zużycie, prefabrykację) je s t ona zarów no elem entarną jed n o stk ą intertekstualnych procesów , ja k też po d staw o w ą ceg iełk ą literackiej m im e sis12.
J a n u s z S z u b e r j e s t p o e t ą ś w ia d o m y m i s t n ie n i a te j s f e r y p o ś r e d n i c z ą c e j , n a z y w a j ą c s ie b ie “ I m it a to r e m c u d z y c h , p o d s ł u c h a n y c h g ł o s ó w ” ( O c h ł., s. 1 1 7 ). S tą d t a k lic z n e w te j tw ó r c z o ś c i c y ta ty ( r z e c z y w is te i s f in g o w a n e ) , c e n to n y , m o n ta ż e i k o l a - ż e 13, t a k ż e m o tt a (z E m i l a M . C io r a n a , H u g o n a v o n H o f m a n n s t a h l a , W in c e n te g o P o la , J o s if a B r o d s k ie g o , o. M i c h a ł a K r a s u s k ie g o ) , r ó w n ie ż p o p r z e d z a ją c e u tw o r y i n f o r m a c je , j a k o b y w ie r s z e b y ły in s p ir o w a n e lito g r a f ia m i D a v i d a A r tu r a C o y rre n o , w y m y ś lo n e g o p r z e z S z u b e r a a r ty s ty , k tó r e g o r z e k o m e d z ie ła s ą n a s p o s ó b p o e ty c k i o p is y w a n e . Z a b i e g t e n w ie d z ie d o d ia lo g u w o b r ę b ie te k s tu , p o z w a l a s p o jr z e ć n a u t w ó r j a k n a q u a s i- k o m e n ta r z o d n o s z ą c y się d o w y o b r a ż o n e g o d z ie ła p la s ty c z n e g o , k tó r e g o e k s p r e s ja w i z u a ln a j e s t u s p r a w ie d liw ie n ie m d l a in te n s y w n o ś c i o b r a z u p o e ty c k ie g o :
D am y d w oru sk ła d ają ry tu aln y u kłon,
N a m arm u ro w y c h p o sa d z k ac h ro zp alo n o o g niska, D ę b o w e b o a ze rie p o w y ry w an o z e ścian.
11 J. Ward, T. S. Eliot w oczach trzech polskich pisarzy, Kraków 2001, s. 58-59.
12 R. Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Kraków 2000, s. 107.
13 Według terminologii H. Markiewicza są to intekstualizacje. Zob. H. Markiewicz, Odmiany intertekstu-
T oczy się z ło ta m o n eta do stopy striptizerki, W szk lan eczce w h isk i o sta tn ia h a ftk a o d gorsetu. P o śro d k u ru m o w isk a ta p c za n z b e zład e m pościeli: C y th erę o p u sz c z a ją zg rzy b iali k u racju sze (O ch ł., s. 86).
S u g e s ty w n o ś ć o b r a z o w a n i a n a ś la d u je tu ta j w y r a ź n i e e k s p r e s j ę d z ie ł a p l a s t y c z n e g o z j e g o w y r a z i s t o ś c i ą k o n t u r ó w i s c e n . Z s e n s u a l n ą w r ę c z n a m a c a l n o ś c ią p o e ta o d d a je m a te r ię ś w ia ta p r z e d s t a w i o n e g o n a r z e k o m e j lito g r a f ii, p o d k r e ś l a j ą c p r z e d e w s z y s tk i m w i z u a l n ą s tr o n ę z d a r z e ń , c h o ć n ie s tr o n i o d e f e k tó w a k u s t y c z n y c h ( t o c z ą c a się m o n e ta ) c z y d o t y k o w y c h ( d ę b o w e b o a z e r ie ) . R e je s t r u j e r o z p r o s z o n e e p i z o d y , j a k b y z a p i s y w a ł k o l e j n e f r a g m e n ty o b r a z u , p o k t ó r y m ś l i z g a s ię o k o p a t r z ą c e g o . P o s z c z e g ó l n e e le m e n ty ł ą c z y m o ty w r o z p a d u o b e jm u j ą c e g o z a r ó w n o ś w ia t b o g a te j m a te r ii, j a k i l u d z i o d d a ją c y c h s ię j e s z c z e p r z y je m n o ś c i o m p o ś r ó d r u m o w i s k a i b e z ł a d u . W r a ż e n ie k a ta s t r o f y n ie j e s t p o d a n e w p r o s t, le c z u k r y t e z a s e r i ą z e s te ty - z o w a n y c h o b r a z ó w , b ę d ą c y c h s w e g o r o d z a j u r e m i n i s c e n c ja m i w y d o b y t y m i z p a m ię c i k u ltu r y . D i a lo g z r z e k o m y m a u to r e m l it o g r a f ii p o z w a l a n a d y s t a n s w o b e c p r z e d m io t u o p is u , u m o ż l i w i a s p o jr z e n ie z p e r s p e k t y w y a r ty s ty , n ie m o r a lis ty . S ą ta k ż e w t w ó r c z o ś c i S z u b e r a o b ja ś n ie n ia , p r z y p is y , j a k r ó w n i e ż u j a w n ia n e w p r o s t in s p i r a c j e le k t u r a m i a n tr o p o l o g ó w ( F r a z e r , E lia d e , C a illo is ) c z y M i s t r z ó w Z e n ; s ą m o ty w y z a c z e r p n i ę t e z m it o l o g ii ( i n k a s k a , is la n d z k a ) o b o k p r y w a t n y c h m i t ó w r o d z in n y c h z w i ą z a n y c h c z ę s to z k l i m a t e m la b e lle é p o q u e i G a l i c j a f e l i x , j a k w te j m e ta f o r z e o d n o s z ą c e j s ię d o p o c ią g u , a p r z y w o łu ją c e j o b lic z e d o b r e g o C e s a r z a : “ P r z y s i a d ł n a p e r o n ie w k ł ę b a c h s i w y c h b o k o b r o d ó w ” (L l., s. 2 9 ). Z le k t u r 0 w ł a s n y m p o w ie c ie , z a n e g d o t r o z w i ja n y c h w s ty l iz o w a n y c h e p ic k o m o n o lo g a c h b u d u j e p o e ta m it M ie js c a , w k t ó r y m lu d z ie w ie r z y li, “ ż e ty lk o H a b s b u r g o w ie / s ą g w a r a n t e m ł a d u / w te j c z ę ś c i E u r o p y ” (B ś ., s. 15). Z lic z n y c h u t w o r ó w w y ł a n i a j ą s ię p o r t r e t y d y s ty n g o w a n y c h d a m w ż o r ż e ta c h i j e d w a b i a c h , z d y s c y p li n o w a n y c h s p o ł e c z n ic , j a k P a n n a T e o d o z ja D ., k t ó r a z a ł o ż y ł a i n s t y tu t d l a d z ie w c z ą t d o c e n io n y p r z e z c .k . m o n a r c h ię ; d o s t o j n y c h p r o t o p la s t ó w r o d u u w i e c z n io n y c h n a r o d z in n e j f o t o g r a f i i, ż y ją c y c h j e s z c z e w k r a in i e ł a d u g w a r a n t o w a n e g o p r z e z d o b r o tliw e g o F r a n c is z k a J ó z e fa . P o e t a u k ł a d a n i e a k t u a l n e g o j u ż , j a k s a m p r z y z n a je , p a s j a n s a z k a r t p o c z t o w y c h n o s z ą c y c h r ó ż n o ję z y c z n e n a z w y : p o s t k a r t e , c a r te p o s t a l e , b r ie f- k a a r t, o t k r y t o j e p i s m o , t a r je ta p o s t a l ( U k ła d a n ie p a s j a n s a , O c h ł., s. 3 9 ). S ię g a p o P r z e w o d n i k p o G a lic y i i B u k o w i n i e , a b y w o p a r c i u o z a m i e s z c z o n e t a m a n o n s e 1 r e k la m y o d b y ć p o d r ó ż d o b a ś n i o w y c h k r a in , “ k tó r e n a c o d z ie ń c h y b a b a ś n i o w e n ie b y ł y ” ( O c h ł., s. 2 3 ), j a k z a u w a ż a tr z e ź w o . K l i s z ą z H a s k a p o s ł u ż y s ię p r z y o p is ie ż o łn ie r z y z 1 9 1 6 ro k u : “ S z w e jk o w a c i [ . . . ] W ś w id r u ją c y c h , r o z b a w i o n y c h o c z a c h / N i e m a s k o w a n y a p e t y t n a ż y c i e ” ( O c h ł., s. 1 1 ). P o n a d to w y m ie n ić m o ż n a j e s z c z e m o ty w y łe m k o w s k ie ( o b r z ę d z a ś lu b i n w w i e r s z u K o r o w a j , O c h ł., s. 7 ), “ c e r k i e w n e ” ( i k o n a J a n a C h r z c i c i e la z X V I I w i e k u w u t w o r z e Z s tę p u j ą c y z c h m u r y , O c h ł., s. 2 7 ) c z y t e ż ż y d o w s k i e - k l e z m e r z y g a lic y js c y o p is a n i ta k , j a k b y b y l i r z e ź b ą w m e ta lu : B ro d y i pejsy
Z m eta lo w y c h w ió re k , p o k tó ry c h K o rk o c iąg iem ściek a n ao liw io n a tęcza. K się ż y ce p o d k ó w srebrne g o to w e do drogi. T y lko ż e z a m ia st k o n ia n ieru c h o m y szk ielet
W ap ien n y stalak ty t z o p u sz czo n y m łb em (K le z m e rzy g a lic y jscy , O chł., s. 21).
Z a t r z y m a n e w k a d r z e o b r a z y t w o r z ą s w e g o r o d z a j u m o z a ik ę , w k tó r e j r o z p o z n a ć m o ż n a j e s z c z e p o s z c z e g ó ln e f r a g m e n ty , a le c a ło ś ć w y d a j e się n ie ja s n a , g d y ż m o ż l i w o ś c i l ite r a tu r y s ą d o ś ć o g r a n ic z o n e . O ile p o t r a f i o n a p r z y w o ł a ć e p iz o d i z b u d o w a ć w o k ó ł n ie g o o b r a z b ą d ź h is to r ię , o ty le o p is k o m p le t n y w y m y k a s ię a r t y ś c ie , t y m b a r d z i e j ż e m a z a p r z e c iw n ik ó w h is to r ię i n a tu r ę , k t ó r y m m o ż e : “ P r z e c i w s ta w ić w e r s , k r u c h ą s to p ę w i e r s z a ” , j a k p is z e S z u b e r w p o e ty c k i m liś c ie D o W a s y la M a c h n o - p o e t y (L l., s. 6 1 ). P r y w a t n e d z ie je r o d z in y s a n o c k i p o e t a r e k o n s tr u u je , o d w o ł u j ą c s ię d o f o r m u ły a p o k r y f u w z n a c z e n iu , j a k i e n a d a ł a t e m u s ł o w u H a n n a M a l e w s k a w t y tu l e s w e j p o - w ie ś c i- k r o n i k i o g e n e a lo g ii in te l ig e n c j i p o ls k ie j o d k o ń c a X V I I I w i e k u p o w s p ó ł c z e s n o ś ć ( A p o k r y f r o d z in n y , 1 9 6 5 ). U S z u b e r a p o w t a r z a s ię s c h e m a t r o d o w o d u - w i e lo - e tn i c z n e g o : j e d n a b a b k a O r m i a n k a o d w i e lu p o k o l e ń s p o ls z c z o n a , d r u g a B o l e s ła w a z o s t a ł a P o l k ą z a u s tr ia c k ie j N ie m k i, j a k t e ż w ie lo r e lig ijn e g o :
M o i p rz o d k o w ie c h o d zili do c erk w i In n i do p ro testan ck ieg o zb o ru
Jeszcze in n i do g o ty ck ich k o śc io łó w i b a ro k o w y ch k ap lic, G rzeszn i, p ro sili Z b aw ic ie la o u d z ia ł
W Jego zm artw y ch w sta n iu (L l., s. 61).
S ą w te j w i e lo p o k o l e n io w e j i r o z g a łę z io n e j r o d z in ie p o s ta c ie , k t ó r y c h lo s y p o to c z y ły s ię w s p o s ó b s z c z e g ó ln y , g d y d a ła o s o b ie z n a ć b r u t a l n a h i s t o r ia X X w ie k u . Je j s k r ó t p r z y n o s i w i e r s z J e d n o d n i o w a k s i ę ż n a - w e p ic k ie j n a r r a c ji u k a z u j e h is to r ię ż y c i a p ię k n e j d z ie w c z y n y z S a m b o r a , k t ó r a b e z w ie d z y i z g o d y r o d z ic ó w p o ś l u b i ła A le k s e g o , o f i c e r a a r m ii B r u s iło w a . Z a p ł a c i ła z a to s t r a s z n ą c e n ę , r o d z ą c i g r z e b ią c d z ie c i p o d c z a s w o jn y d o m o w e j, p o t e m k o l e j n a w o j n a i r o z s tr z e la n ie A le k s e g o p o w k r o c z e n i u A r m i i C z e r w o n e j, t u ł a c z k a i w r e s z c i e n ę d z n a e g z y s te n c j a e m i g r a c y j n a ( J e d n o d n i o w a k s ię ż n a , O c h ł., s. 7 2 ). I n n a c io t k a w s o w ie c k im L w o w i e p o w t a r z a z u p o r e m o d w i e d z a ją c y m j ą k r e w n y m , ż e s y n i m ą ż n a p e w n o w r ó c ą , “ B o p r z e c ie ż d w a j o f ic e r o w ie r e z e r w y / N ie m o g ą t a k p r z e p a ś ć b e z ś la d u ” ( P a r a d y g m a t y r o d z in n e , B ś ., s. 1 3 ). P o e t a - k r o n i k a r z r e k o n s t r u u je te p r y w a t n e d z ie je , k tó r e z a c z y n a ły s ię j e s z c z e w b e ll e é p o q u e lu b w c z a s a c h o d z y s k a n e j w o ln o ś c i, a s k o ń c z y ły n a z n a c z o n e p i ę t n e m “ h i s t o r ii s p u s z c z o n e j z ła ń c u c h a ” ( o k r e ś le n ie J e r z e g o S te m p o w s k ie g o ) . W p a m i ę c i o p o s z c z e g ó ln y c h l o s a c h lu d z k i c h u p a tr u j e s z a n s ę n a o s o b i s t ą a p o k a ta - s t a s i s 14, n ie w z n a c z e n i u te o lo g i c z n y m , l e c z e g z y s te n c ja ln y m . M o c n o z u ż y ty to p o s E d e n u u k a z u j e j a k o p r z e s t r z e ń id e a l iz a c j i c h a r a k te r y s ty c z n e j d l a s z tu k i g o b e lin ó w :
14 Przez te wszystkie lata kim byłem. Z Januszem Szuberem rozmawia Antoni Libera, “Nowe Książki” 1999, nr 4, s. 9.
T am w c u d o w n ie tk an y m E d en ie O n i O n a, g ład k o sk ó rzy , ufryzow ani. P o d p rz ep y sz n y m d rz ew e m w y c iąg a ją
Z ad b a n e d ło n ie p o ru m ian y ow o c (M a m a i ta to , O chł., s. 125).
S z e r o k o r o z u m i a n a i n te r t e k s tu a ln o ś ć j e s t d e f in i o w a n a j a k o
k a te g o ria o b e jm u jąc a te n a sp ek t o g ó łu w ła sn o ści i re la cji tek stu , k tóry w sk az u je n a u z a leżn ien ie je g o w y tw a rza n ia i o d b io ru o d z n ajo m o ści in n y ch te k s tó w o raz “ a rch ite k stó w ” (reg u ł g a tu n k o w y ch , n o rm sty listy czn o -w y p o w ied z en io w y ch ) p rzez u c ze stn ik ó w p ro c esu k o m u n ik a c y jn e g o 15. P o n i e w a ż S z u b e r c z ę s to s ię g a p o p r z y to c z e n i a , t w o r z ą c z n i c h m o z a i k i z w y p i s ó w lu b c e n t o n y 16, w a r t o p r z y jr z e ć s ię te j s tr o n ie j e g o p r a k ty k i tw ó r c z e j. W c a ło ś c i “ c u d z y m s ło w e m ” z o s t a ł n a p is a n y w i e r s z L a s w i e l k i i n i e d ź w ie d z i ó w d o s y ć . S k ła d a s ię p r a w i e w y ł ą c z n ie z c y ta t ó w p o c h o d z ą c y c h z p i s m i d o k u m e n t ó w d o t y c z ą c y c h Z ie m i S a n o c k ie j, s ą t u f o r m u ły u r z ę d n i c z e b i s k u p i c h lu s t r a c j i - s e j m i k o w y c h la u - d ó w , c y ta ty z F r e d r y , S ta s z ic a , P o l a , P o t o c k ie g o i i n n y c h , ta k ż e f r a g m e n ty w m o w ie b o j k o w s k i e j, łe m k o w s k ie j i w j id y s z . T a k u ł o ż o n a m o z a i k a m o ż e b y ć tr a k t o w a n a j a k o r o d z a j z a b a w y l ite r a c k ie j, a s p e k t lu d y c z n y j e s t d o ś ć c h a r a k te r y s t y c z n y d la h i p e r te k s tu , j a k t w i e r d z i G é r a r d G e n e t t e 17, a le z a r a z e m te f r a g m e n ta r y c z n e c y ta ty t w o r z ą c ią g o b r a z ó w s k ła d a ją c y c h s ię n a “ s y m u lta n ic z n ą , a h is to r y c z n ą , p o l if o n i c z n ą c a ło ś ć b ie s z c z a d z k ie g o d r z e w ie j” 18. C u d z e f o r m u ły s t y lis ty c z n o - w y p o - w ie d z e n io w e o k a z u j ą s ię p r z y d a t n e w p r o c e s i e o r g a n iz o w a n ia w ła s n e g o w i d z e n i a p r z e s z ł o ś c i j a k o w c i ą ż o b e c n e j w a u to r s k im “ t e r a z ” . Z o b i e g o w y c h w y o b r a ż e ń i k l is z s k ł a d a się G ł o s : N a p o m n ik a c h b o h a te ró w K u rz i p tasie e k strem en ta P o arch iw a ch c h y łk ie m ty łk iem F ałszerz k siąg i testa m en tó w
N a o łta rza c h św ią ty ń kupcy B ro ń sp rz ed a ją licząc zy sk i M ilia rd cza sz e k w b iały m sło ń cu M o d li się do pustej m isk i
P rzez k o sm o su p o p ieln icę W ah a d ło w c ó w n ied o p ałk i W y lę g arn ie a rch an io łó w
S ztu czn y m ó zg i sztuczne gw iazd y
15 R. Nycz, Tekstowy świat..., s. 83.
16 Zob. W. Ligęza, Wyrwane z nicości, “Nowe Książki” 1999, nr 4, s. 11-12; tegoż, Głosy, przedmioty,
sny, “Nowe Książki” 2002, nr 3, s. 46-47.
17 G. Genette, Polimpsesty..., s. 365.
F e stiw a le b icz o w n ik ó w K rw ią z b ry zg a n e p erg am in y W sin y ch p ia sk ac h n a d n ie m o rza L ew ia ta n ó w atlantydy
C o z a u lg a u den ty sty W y rw ać z ąb i chory k o rzeń W id zieć w y d łu b an y dłu tem S p raw cę b ó lu ja k n a dłoni
G ło s S y billi sze p ce w ucho S k ąd ś z n ajo m y m h e k sa m e tre m N a g le c isza i p o ch w ili
“W rzu ć m o n etę w rzu ć m o n e tę ” (O op., s. 22).
W z ó r w e r s y f i k a c y j n y ( c z te r o s to p o w ie c tr o c h e ic z n y ) u j a w n ia o c z y w is ty w a l o r s ty liz a c y jn y u tw o r u . W r a ż e n ie s z t u c z n o ś c i w z m a c n ia p o e t a p r z e z z a s to s o w a n i e r e f e r u j ą c e g o t o k u w y p o w ie d z i, n ie p r z e r y w a n e g o p r z e z z n a k i in te r p u n k c y jn e . R e g u la r n o ś c i te m p a , w r ę c z j e g o m o n o to n ii, o d p o w i a d a p o w t a r z a ln o ś ć o b r a z ó w , i c h p r z e m ie n n o ś ć - n a te z d z ie d z in y p o w a g i n a k ła d a j ą s ię e le m e n ty p o s p o l i te b ą d ź z d e f o r m o w a n e z n a k i k u l tu r y s a k r a ln e j. Z a t e m p o a r c h i w a c h p r z e m y k a f a łs z e r z , b i b l i j n i k u p c y h a n d l u j ą b r o n i ą w ś w ie c ie g ł o d u i p i r a m i d u k ł a d a n y c h z c z a s z e k , z a ś m ie c o n y k o s m o s d e g r a d u j e i s to ty a n ie ls k ie , a w s p ó łc z e s n a S y b i l la j e s t a u to m a te m . N a g r o m a d z e n i e k l is z s z c z e g ó ln i e w id o c z n e j e s t w s tr o f ie p ią te j: b ic z o w n i c y , p e r g a m in y , L e w ia ta n , a tla n ty d a . P r z y w o ł u j ą o n e w z o r y o p o w i e ś c i o c z a s a c h z a m i e r z c h ły c h , m ity c z n y c h , z a t o p i o n y c h w m o r z u o b i e g o w y c h f o r m u ł k a ta s t r o f ic z - n o - f a t a li s t y c z n e g o u j m o w a n i a ś w ia ta , t a k ż e t r u d n o o d r ó ż n ić r z e c z y w is ty d r a m a t l o s u l u d z k ie g o o d j e g o s t r y w i a li z o w a n y c h u j ę ć w p o s t a c i k i c z u z a u to m a ty z o w a n e j w r ó ż b y . W s p ó ł c z e s n e l ę k i p r z e n i k a j ą s ię z d a w n y m i, tr a g e d ie X X w i e k u s t a j ą s ię m it e m j a k o p o w i e ś c i o A tla n ty d z ie , c o g o r s z a , u l e g a j ą b a n a l i z a c j i w t o k u n i e u s ta n n e g o p o w i e la n i a o b i e g o w y c h f r a z e s ó w . K o m p r o m it u j e t e n s ło w n y b a n a ł s t r o f a o d b i e g a j ą c a t r e ś c ią , c h o ć n ie r y t m e m w e r s y f i k a c y j n y m o d p o z o s t a ł y c h , s t r o f a o w y r w a n y m z ę b ie - s p r a w c y b ó l u f iz y c z n e g o , j e d y n e g o d o ś w ia d c z a n e g o tu ta j b e z p o ś r e d n io . W s z y s t k ie in n e e m o c je d o s tę p n e s ą ty lk o p o p r z e z k lis z e , n a w e t s m u te k s p o w o d o w a n y z d e g r a d o w a n ie m n i e b a z p o z io m u m e t a f i z y k i d o p r z e s t r z e n i k o s m ic z n e j w a h a d ł o w c ó w , j a k r ó w n i e ż m e l a n c h o l ia “ o d c z a r o w a n e g o ś w ia ta ” . G ł o s m o ż n a u z n a ć z a o d m ia n ę c e n to n u , b o c h o ć n ie c y tu je w p r o s t j a k L a s w ie lk i i n ie d ź w ie d z i ó w d o s y ć , to j e d n a k w y d a j e s ię k o r z y s t a ć z r e p e r t u a r u k l is z d a w n y c h i w s p ó łc z e s n y c h , p o m ię d z y k t ó r y m i p o r u s z a s ię a r c h i w i s t a - f a ł s z e r z , z r ę c z n i e k o m p o n u j ą c w y p o w ie d ź n ib y - w ła s n ą , a j e d n a k w s p ó ln ą , b o o p a r t ą n a z b io r z e k o l e k t y w n y c h w y o b r a ż e ń . P o d o b n i e s k o n s tr u o w a n y c h te k s tó w z n a jd z ie m y u S z u b e r a w ię c e j - n p . N i e r u c h o m a p o d r ó ż ( O c h ł., s. 2 2 ) u ł o ż o n a z o s t a ł a z f r a g m e n tó w P r z e w o d n i k a p o G a lic y i i B u k o w i n i e , z w ł a s z c z a z z a m i e s z c z o n y c h w n i m a n o n s ó w i r e k la m . W L e k c j i T e jr e z ja s z a ( L T ., s. 4 8 ) p o p r z e z a n ty c z n e w y r o c z n i e , s ło w ia ń s k ie : “ D ę b y m ó w ią c e i w r ó ż e b n e m is y ” o r a z w s p ó łc z e s n e h o r o s k o p y k o m p u te r o w e p o e t a p r ó b u
j e o d c z y t a ć s w ó j lo s “ s k r y b y , s tr ę c z y c ie la , z a k l i n a c z a w ę ż y ? ” R ó w n i e ż w P o ż e g n a
n i u T e jr e z ja s z a ( L T ., s. 1 2 9 ) a k tu a l iz u je z n a n e to p o s y : n a z n a c z e n i e t e b a ń s k ie g o
w i e s z c z k a , m o ty w p o d z ie m n y c h k r a jó w i m a to w ie ją c e j m a r tw e j n a tu r y , k t ó r a w m ia r ę u p ł y w u c z a s u t r a c i s iłę z m y s ło w e g o o d d z ia ły w a n ia . W A l f a b e c i e k a m i e n i p r z y w r a c a n a p r a w a c h n ie r u c h o m e j s tr z a ły e le a tó w p o s t a ć M o s z e T ie g e r a , i m itu ją c s ty lis ty k ę i in to n a c ję ż y d o w s k i e g o p y ta n ia : “ D l a c z e g o M o s z e T ie g e r / b ł o g o s ł a w i o n e j p a m i ę c i / le c i a ł p r z e s z ł o p i ę ć d z i e s i ą t l a t ,/ s k o r o o d s y n a g o g i d o t e g o m ie j s c a / n a jw y ż e j o s i e m k i lo m e tr ó w / w lin i i p r o s t e j? ” ( O c h ł., s. 3 0 ). T a k i c h p r z y to c z e ń “ c u d z e j m o w y ” j e s t w te j p o e z j i s p o r o , c z y n i ą o n e o p i s y w a n y ś w ia t b a r d z i e j w i a r y g o d n y m , a p i s z ą c e m u p o z w a l a j ą u k r y ć e m o c je , z o r g a n i z o w a ć w w a r s tw ie ję z y k o w e j w ł a s n e d o ś w ia d c z e n ie p o z n a w c z e i e g z y s te n c ja ln e . W d w u w i e r s z a c h o T e j r e z j a s z u ( L e k c ja T e jr e z ja s z a i P o ż e g n a n ie T e jr e z ja s z a ) s i ę g a S z u b e r d o m ity c z n e j p o s t a c i te b a ń s k i e g o w ie s z c z k a , p o z b a w i o n e g o p r z e z A t e n ę w z r o k u , o b d a r z o n e g o w z a m i a n d a r e m p r z e p o w i a d a n i a p r z y s z ło ś c i. I n n a w e r s ja m it u p o d a je , ż e T e j r e z j a s z z a b ił s a m ic ę ż m ii, z a c o z o s ta ł z a m ie n io n y n a s ie d e m l a t w k o b ie tę , p o c z y m w r ó c i ł d o p o s t a c i m ę ż c z y z n y . Z a p r o s z o n y p r z e z Z e u s a d o d y s k u s ji m ia ł r o z s tr z y g n ą ć , k t ó r a p ł e ć o s i ą g a w ię c e j p r z y je m n o ś c i w m iło ś c i. W Z i e m i j a ł o w e j T h o m a s a S te a r n s a E li o t a t e b a ń s k i w i e s z c z e k p o j a w i a s ię j a k o te n , k t ó r y w ie , z n a d o ś w ia d c z e n ia e r o ty c z n e o b u p łc i:
Ja. T ejrezjasz, d w a ż y c ia z n ający , choć ślepy, W id zieć m o g ę, j a starzec o p ie rs ia ch k o b iecy ch ,
I j a T ejrezjasz, z n a m to w szy stk o , z n am C o się ro z g ry w a tu, n a ty m tap c za n ie, Ja, k tó ry m sied ział u teb a ń sk ich b ram , K tó re m u z m a rli słali p o w ita n ie 19.
S a m E li o t p r z y z n a je p o s t a c i T e j r e z j a s z a s z c z e g ó ln e m ie js c e , p o d a ją c w p r z y p i s ie , ż e c h o ć to n ie b o h a te r , a j e d y n i e w id z , j e s t w a ż n ą o s o b i s t o ś c i ą w p o e m a c ie , g d y ż w n i m s p o t y k a ją s ię d w ie p łc ie , a to , c o w id z i, j e s t s u b s ta n c ją u t w o r u 20. W w e r s j i O w id iu s z a , z k tó r e j k o r z y s t a E lio t, T e j r e z j a s z p o z n a ł s m a k m ił o ś c i o b u p łc i, a b ę d ą c r o z je m c ą w s p o r z e m ię d z y J o w is z e m a J u n o n ą , p o t w i e r d z ił s ą d w ła d c y b o g ó w . O b r a ż o n a J u n o n a u k a r a ł a r o z je m c ę ś le p o tą f i z y c z n ą , n a to m i a s t J o w is z , c h c ą c z m n ie js z y ć c i ę ż a r k a r y , d a ł m u z d o ln o ś ć p r z e w i d y w a n i a p r z y s z ło ś c i. W Z ie m i
j a ł o w e j T e j r e z j a s z j a k o G e r o n t io n - m a ły s ta r y c z ło w ie k :
z n a p rzeszło ść , teraźn ie jszo ść i p rzy szło ść - m a w y o strzo n y zm y sł h isto ry czn y oraz p o siad a zd o ln o ść o g ląd u sieb ie o d zew n ątrz i p rz ep ro w a d z an ia au toanalizy. K o n tem p lu je
19 T.S. Eliot, Jałowa ziemia, przeł. Cz. Miłosz, Kraków 1989, s. 21. 20 Tamże, s. 37.
w ła s n ą d ezin teg ra cję fiz y c z n ą i d ezin teg rację ideału, w y ch o d ząc p o z a b ezp o śred n ie d o św iad czen ie łączy e lem en ty , k tó re tw o rzy ły całe je g o ż y c ie 21.
J a k o i r o n ic z n y o b s e r w a to r i r e a l is t a T e j r e z j a s z n ie s z u k a id e a łu , a k t m iło s n y w i d z i w c a łe j j e g o tr y w i a l n o ś c i , g d y ż w ie , j a k k o ń c z y s ię n a m ię tn o ś ć , z n a to z w ł a s n e g o d o ś w ia d c z e n ia . W j a ł o w e j k r a in i e E li o t a n ie m a j u ż m ie j s c a n a u c z u c ia a n i n a w e t n a p o r o z u m i e n i e m ię d z y lu d ź m i, k o c h a n k o w i e p o z o s t a j ą s o b ie o b c y . S k o r o d a w n e m ity n ie p r z y n o s z ą o d r o d z e n ia , to p o z o s ta je s ię g n ą ć p o “ p r z e k o n a n ie o o c z y s z c z a ją c y m d z ia ła n iu c ie r p ie n ia , k tó r e to p r z e k o n a n ie p r z y n o s i u lg ę w p o z b a w i o n y m n a d z ie i b y t o w a n iu n a z ie m i” 22. O b o ję tn y k o m e n ta r z T e jr e z ja s z a j e s t j e d n y m z w ie lu g ło s ó w , k tó r y m i m ó w i p o e ta w u tw o r z e z e s w e j is to ty p o lif o n ic z n y m . P o s ta ć w ie s z c z k a u o s a b ia j e d n a k p e łn ię d o ś w ia d c z e n ia lu d z k ie g o , z a ś ś w ia d o m o ś ć te g o , j a k a j e s t k o n d y c ja c z ło w ie k a w ś w ie c ie p u s tk i d u c h o w e j, d a je m u m o ż liw o ś ć w id z e n ia p r z y s z ło ś c i n ie ty le w k a te g o r ia c h w r ó ż b y , ile r a c jo n a ln e g o r o z p o z n a n ia s y tu a c ji. A u t o r Z ie m i j a ł o w e j n ie j e s t p o e t ą “j e d y n i e g ó r n o lo tn e j w iz ji” , j a k tw ie r d z i J e a n W a rd , z e s ta w ia ją c tw ó r c z o ś ć J a r o s ła w a M a r k a R y m k ie w ic z a z p is a r s tw e m T .S . E li o t a 23. N i e z b r a k u u w a g i d l a c ia ła , a le z j e g o n a z n a c z e n ia : “ R o d z ą s ię w ie r s z e . D la te g o z e s ła łe ś / N a m o je o c z y g ę s t n ie j ą c ą m g łę ” - w y z n a j e T e j r e z j a s z J a n u s z a S z u b e r a ( L T ., s. 1 2 9 ). O d n a j d u je s ię w z a k t u a l i z o w a n y m m ic ie , o s a d z o n y m w r e a l ia c h w s p ó łc z e s n e j c y w i li z a c ji t e c h n ic z n e j ( e le k tr o n ik a , g ł o ś n a m u z y k a ) . Z a s tę p u j e o n a s ta r e w ie r z e n ia n o w y m i, n ie z m i e n ia ją c p o d s t a w o w e g o d o ś w ia d c z e n ia lu d z k ie j e g z y s te n c j i j a k o d r o g i k u ś m ie r c i:
D a jcie o b o la n a sz c zę śliw ą podróż.
N a łó żc ie m ask ę z p łó tn a , z b an d a żu jc ie p sa lm e m [... ] Ja, ślepy, patrz eć b ęd ę w tw arz W ielk ieg o N ic (L T ., s.48).
W p is u ją c s ię w m it o T e jr e z ja s z u , p o e ta w y z n a je : D o ty k a łe m w ęży Ż eb y k o b ie tą b y ć , będ ąc m ęż c z y z n ą (L T ., s. 48). O k r e ś l a w t e n s p o s ó b s w o ją r o lę j a k o u c z e s t n ik a l u d z k i c h d o ś w ia d c z e ń , t y c h m in io n y c h , z a w a r t y c h w p o g a ń s k i c h w i e r z e n ia c h (“ d ę b y m ó w ią c e , w r ó ż e b n e m i s y ” ), j a k t e ż w s p ó łc z e s n y c h ( k o m p u te r o w e h o r o s k o p y ) . A n a l iz u j e w ł a s n ą k o n d y c ję “ s k r y b y ” , m o ż e “ s t r ę c z y c i e la ” , n ie s tr o n i o d r e a l ió w s z p i ta l n y c h ( k r o p ló w k a , k a r ta c h o r o b y ) . K o n t e m p l u j e c z a s , w k t ó r y m w y g l ą d ś w ia ta u l e g a z m ia n ie , a z a r a z e m s t a łe p o z o s t a j ą w z o r y e g z y s te n c j i u tr w a lo n e w m ita c h :
D z iew c z y n a, k tó ra w in d ę obsłu g u je,
Je st r e p lik ą tam tej teb ań sk iej służebnej (L T ., s. 129).
21 W. Rulewicz, Wstęp do: T.S. Eliot, Wybór poezji, Wrocław 1990, s. LV-LVI. 22 Tamże, s. LXXIV.
S p o g l ą d a n a z g ie ł k ś w ia t a z d y s t a n s u w ie d z y i z n u ż e n ia :
A m artw e n atury
M a to w ieją, sty g n ą i ju ż m i się n ie chce
S ięgać po g ru szk i lub ow o c g ran atu (L T ., s. 129).
J a k T e j r e z j a s z o b e jm u j e ś w ia d o m o ś c ią p r z e s z ło ś ć , t e r a ź n i e js z o ś ć i p r z y s z ło ś ć , w c h ł a n i a j ą c w s ie b ie lu d z k ie h is to r ie , a n a s tę p n ie o d n a jd u ją c d l a n i c h p a r a d y g m a ty w k u ltu r z e . U t r w a l a t y m s a m y m to , c o t a k k r u c h e , n ie p e w n e , w y d a n e n is z c z ą c e j s ile p r z e m ija n ia . P r z e d m i o t y , s tr o je , g ło s y , z a p a c h y , k r a jo b r a z y s ą t y lk o w i e r z c h n ią w a r s tw ą , s p o d k tó r e j p r z e b i ja n ie p o k ó j “ p r z y c z a jo n e j z a p ł ó tn e m n i c o ś c i ” ( O o p ., s. 4 0 ). W f o r m u le “ W ie l k ie g o N i c ” p o b r z m i e w a e c h o l e k t u r m is tr z ó w b u d d y z m u , w a r to p r z y p o m n i e ć , ż e d o k u ltu r y I n d ii, m ię d z y in n y m i, n a w i ą z y w a ł E li o t w Z ie m i
j a ł o w e j , z w ł a s z c z a w e f r a g m e n c i e C o p o w i e d z i a ł g r o m , p r z y w o ł u ją c s a n s k r y c k ie z a k lę c ie z U p a n i s z a d 24 o r a z k o ń c z ą c p o e m a t t r z y k r o t n i e p o w t ó r z o n y m “ ś a n ti” ( b ł o g o s ł a w ie ń s t w o p o k o ju ) . T r a d y c ja lit e r a c k a j a k o w s p ó ln o t a d o ś w ia d c z e ń l u d z k i c h s k ł a n ia d o s z u k a n ia te g o , c o p o w t a r z a ln e , z a p is a n e w m ic ie b ą d ź a r c h e ty p i e ( w s e n s ie J u n g o w s k im ) . P o e - t y c k ą m e t o d ą o d n a w i a n i a s e n s ó w j e s t łą c z e n i e r ó ż n y c h g ło s ó w , m a j ą c y c h ź r ó d ł a w o d m ie n n y c h c z ę s to k u l t u r a c h i p o r z ą d k a c h c z a s o w y c h , b r z m i ą c y c h p o d n io ś le b ą d ź tr y w ia ln ie . R ó w n i e ż o d t w a r z a n ie f r a g m e n tó w d a w n y c h o b r a z ó w , r e k o n s tr u - o - w a n ie i c h z f o to g r a f ii, r o d z in n e j a n e g d o ty b ą d ź lo k a ln e j o p o w i e ś c i s ta n o w i j a k ą ś p r z e c iw w a g ę d l a p o w s z e c h n e g o r o z p a d u . T o w ła ś n ie p o c z u c ie r o z k ła d u , a c o z a t y m id z ie z n ik a n i a s t a b il n y c h s t r u k t u r ż y c i a j e s t u S z u b e r a b a r d z i e j w y r a z i s t e n iż d o ś w ia d c z e n ie i c h tr w a n ia . D a n t e j s k i e p ie k ło w r e a l ia c h P o d k a r p a c i a m a p r z y c z y n y h i s t o r y c z n e ( w y s ie d le n ia ) . R u i n y z a b u d o w a ń , d r z e w a z d w o r s k ie g o p a r k u (“ t r u p ie ” ), z u p e łn y z a n i k p a m i ę c i o r d z e n n y c h m ie s z k a ń c a c h m o g ły b y j e s z c z e n a tc h n ą ć d o r e f l e k s ji e p ig o n a r o m a n ty z m u , g d y b y d u c h p o e ty o d w i e d z a ł tę d o lin ę . W s f e r ę n i e b y t u o s u w a j ą s ię p o je d y n c z e is tn ie n ia , u t r w a la n e w p o e ty c k i c h p o r t r e t a c h tr u m i e n n y c h ( B a r o n a p o r t r e t tr u m ie n n y , T w a r z I n f a n tk i ) , t a k ż e w ł a s n e ż y c ie r o z b ie r a n e z k o s t i u m u p r z e z d ł o ń w r ę k a w ic z c e , b ę d ą c ą s y n e k d o c h ą P a n i Ś m ie rc i:
Z d ejm u jąc kre zę , ła ń c u ch i sz k ap le rze, aby
N ie ru ch o m e ż u ch w y ozd o b ić d ru cian y m zaro ste m (O c h ., s. 121).
M o t y w o d z ie r a n i a z e s t r o j u p o w r a c a w k o n t e k ś c i e p r z e j ś c ia z e s c e n y g r y i z a b a w y n a s tr o n ę f i o le t ó w i a d w e n tó w :
k o n iec szum nej parady c z e k a ją z ry d le m i k o s ą
zzuj m eszty - w to w k ra c z a się b o so (L T ., s. 86).
I n n e o b r a z y c z y r e m in is c e n c je s t y lis ty c z n e p r z y w o ł u ją c e k o n t e k s t b a r o k o w y , a p o ś r e d n i o ś r e d n io w ie c z n y , to : ta n i e c ś m ie r c i, m o ty w k o ś c i, z a p u s tó w i k a r n a w a łu , p o s t u , u m a r t w i e n i a , p o p i o łu , m e m e n to , c z a s z k i, p is z c z e l i , ż u k ó w - g r a b a r z y , p i e l g r z y m o w a n i a , p o k u t n e g o l a m e n tu . N i e s p o s ó b u s t a li ć w s z y s t k i c h o d n i e s ie ń d l a t y c h n a w ią z a ń , g d y ż w p r z e s t r z e n i i n te r te k s tu a ln e j p o e z j i S z u b e r a z n a jd u je się z a r ó w n o b a r o k X V I I w i e k u ( w r a z z j e g o ś r e d n i o w i e c z n y m d z ie d z i c tw e m ) , j a k i w s p ó łc z e s n e j e g o p r z y w o ł a n i a w t w ó r c z o ś c i S ta n is ła w a G r o c h o w i a k a c z y J a r o s ł a w a M a r k a R y m k ie w i c z a . W a ż n a w y d a j e s ię t e ż l it u r g i a i o b r z ę d o w o ś ć k a to l i c k a , k t ó r e u t r w a l iły w o b ie g o w e j ś w ia d o m o ś c i p o to c z n e j p e w n e o b r a z y , z w i ą z a n e z n i m i w z r u s z e n ia , i c h s ło w n e e k w iw a le n ty . Z a S ta n is ła w e m B a lb u s e m m o ż n a t u m ó w ić o “ te k s tu - a - li z a c ji k o n t e k s tu ” 25, z w ł a s z c z a ż e w i e le u t w o r ó w j e s t j a w n i e s t y l iz o w a n y c h w w a r s t w i e w e r s y f ik a c y jn e j. S z c z e g ó ln e z n a c z e n ie w d i a l o g u z t r a d y c j ą b a r o k o w ą m a z b i ó r 1 9 w ie r s z y . P r z y g l ą d a ją c s ię z a a b s o r b o w a n y m z a k u p a m i lu d z io m , p o e t a w i d z i “ i c h p o s tn e k o ś c i ,/ Ł a s k o ta n e p a z u r k a m i ż u k ó w - g r a b a r z y ” ; n i e d z i e l n ą z a b a w ę n a k a r u z e li k o m e n tu je m o ty w e m tr u p ie j g łó w k i; p r z e s z ł o ś ć w ła s n e j p r o w i n c ji s p r o w a d z a d o p o p i o łó w i s a d z y . Z a n o s i m o d litw ę o z m iło w a n ie , m a ją c ś w ia d o m o ś ć , j a k M ik o ła j S ę p
S z a r z y ń s k i, i ż “ z ż y w i o łó w u t w o r z o n e c ia ło ” w y d a n e j e s t n a p a s t w ę c z a r c i c h i g r a s z e k . S ię g a p o o k s y m o r o n : “ K r u k s tą p a p o w r z ą c y m ś n i e g u ” , p y t a n i e r e to r y c z n e : “ K t o p o t ę p i e n iu z a r a d z i ,/ Z o b ję ć w y r w ie s z k a r a d n y c h ” , a n ty n o m ic z n e o b r a z o w a n ie ( k u l ig i k a r a w a n p o g r z e b o w y ) . P o s łu g u j e s ię s t a ły m e p ite te m : g r z e c h u p a d ły , p ł o m i e ń w s z e t e c z n y , s z k a r a d n a ś m ie r ć , j a k t e ż f r a z a m i z n a n y m i z b a r o k o w e j p o e z j i m e ta f iz y c z n e j: “ Ż y w i o ło m n a ż e r p u s z c z o n y ” ( W ie r s z r e k o le k c y jn y ) ; “ C o s ą d z o n e , n ie u n i k n ie s z ,/ R y c h ło d o l o s u p r z y w y k n i e s z ” (K to m i p o w i e ). Z b a r o k ie m ł ą c z ą S z u b e r a m o ty w y w a n i ta t y w n e , p o k u t n e ; d o D a n i e l a N a b o r o w s k ie g o o d s y ł a p r z e k o n a n ie o n a g o ś c i, k t ó r a j e s t p r a w d ą ż y c i a o d a r te g o z p o z o r ó w :
P rzy jd zie czas, o pstry k ru k u , k ied y -ć p o g o to w ie O d b io rą cu d ze p ió ra; w te n cz a s sw e n ag o ści I sprośny w rz ó d o d k ry jesz, i sp ró ch n iałe k o ś c i26.
L a m e n t n a d k o ś ć m i, k tó r e
S k ó rą p o w le cz o n e Już w y sch ły o d ż ało ści, G d y P ark i łak o m e N ic i z w ijają, W ie k m ój sk ra ca ją27
25 S. Balbus, Między stylami, Kraków 1996, s. 113.
26 D. Naborowski, Łazarz do bogacza, [w:] I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji
epoki baroku, oprac. J. Sokołowska, Warszawa 1991, s. 135.
- z n a l e ź ć m o ż n a u Z b ig n i e w a M o r s z ty n a , a w z ó r p i e ś n i p o k u tn e j u O l b r y c h ta K a r m a n o w s k ie g o .
B a r o k o w a p r z e s t r z e ń in te r t e k s tu a ln a p o d s u w a s k o n w e n c j o n a l iz o w a n y j ę z y k , k t ó r y m m o ż n a o p is a ć p o d s t a w o w e d o ś w ia d c z e n ia e g z y s te n c ja ln e , n ie p o p a d a j ą c p r z y t y m w z b y t n i ą “ s z c z e r o ś ć u c z u ć ” . D a je t a k ż e p e w i e n g o t o w y w z ó r a n tr o p o l o g ic z n y - c z ł o w i e k a r o z d a r te g o m ię d z y z m y s ło w ą n a t u r ą c ia ła a n i e ś m i e r te ln ą d u s z ą , k t ó r a t ę s k n i z a S tw ó r c ą , z t y m ż e d r u g i c z ł o n te j o p o z y c j i n ie j e s t j u ż d l a w s p ó łc z e s n e g o p o e ty t a k ą o c z y w is to ś c ią . D u s z ę z a s tę p u je u m y s ł n a r z u c a ją c y d y s c y p lin ę e m o c jo n a ln ą :
K o ści w k u b k u do gry w k ości, Ż adnej n a d so b ą żałości. S trz eż się g ło su w ew n ętrzn eg o N a m an o w ce z w o d ząceg o (19, s. 14). W w i e lo z n a c z n y m s ło w ie “ k o ś c i ” z a w i e r a s ię a s p e k t w a n i ta t y w n y , j a k t e ż e l e m e n t p r z y p a d k o w o ś c i ( a b s u r d a ln o ś c i? ) lo s u . P o s z u k i w a n i e s e n s u w s y m b o lic e r e li g ijn e j w y d a j e s ię w y p ł y w a ć z p o t r z e b y p r z e c iw s t a w ie n i a d o ś w ia d c z e n iu p u s t k i j a k i e g o ś r o d z a j u t r e ś c i w e w n ę tr z n e j, k o n k r e tn e j, c h o ć p o d s z y te j n i e p e w n o ś c i ą “ z a k ł a d u P a s c a la ” :
W b re w so b ie n iec h szu k a O nego N a drzew ie ro zp ięteg o
I z a k ła d czyni z e sobą,
Ż e O n t ą sz u k a n ą O s o b ą (19, s. 10). D l a te g o t e ż te p o e ty c k i e w ie r s z e p o k u tn e , r e k o le k c y j n e c z y p i s a n e “k u p r z e s tr o d z e ” t y lk o w w a r s tw ie z e w n ę tr z n e j ( w e r s y f ik a c ja , le k s y k a , o b r a z o w a n i e ) i m i t u j ą w z o r z e c , n a to m i a s t n a p l a n i e r e f le k s ji g łę b s z e j s ą m e d y t a c j ą n a d w ł a s n ą o d r ę b n o ś c i ą w e w s p ó ln o c ie u s ta n o w io n e j w j ę z y k u , w k t ó r y m d a w n o j u ż i w ie lo k r o tn ie z o s ta ło n a z w a n e to , c o w y d a w a ło s ię o d k r y c ie m . Z a u s p r a w i e d l i w i e n i e d l a u p r a w i a n i a p o e z j i p o s ł u ż y s tw ie r d z e n ie , ż e in n e “ s ta w a ło się d o s tę p n e j e d y n i e w t e d y ,/ k i e d y z d o ła ł j e u k s z t a ł t o w a ć n a s w ó j o b r a z , i o p is a ć t a m t y m w s p ó ln y m j ę z y k i e m ” . Z a t e m p o e z j a j e s t f o r m ą p o z n a n i a , r o z u m i e n i a s ie b ie i ś w ia t a p o p r z e z z n a k i k u ltu r y . Z t r a d y c ji k u ltu r a ln e j p o e ta w y d o b y w a p o je d y n c z e z n a k i, s ię g a p o w z o r y p o e - ty c k ie b a r o k u lu b p o e z j i s ta n is ła w o w s k ie j ( s ty liz o w a n y t e k s t N a V e n ę , s u k ę d o - b e r m a ń s k ą ) , p o f r a z y b i b li j n e , c y ta ty k l a s y k ó w ( H o r a c y ) c z y n a w i ą z a n i a d o b l i ż s z y c h m u w c z a s ie p o e tó w ( K a w a f is , M i ło s z , H e r b e r t) . Z a c h o w u j ą o n e w a r t o ś ć m e d ia c y jn ą , g d y ż t w o r z ą s w o is te u n i w e r s u m k u l tu r y , w k t ó r y m t e r a ź n i e js z o ś ć s p o ty k a się z p r z e s z ł o ś c i ą w W ie c z n y m T e r a z . A k t u a li z u ją c w z ó r p o e ta w y b ie r a r o lę m e d iu m “ c u d z y c h g ł o s ó w ” , w p i s u j ą c s ię t y m s a m y m w m o d e l p o e z j i k la s y c y z u ją c e j. I t a k e w a n g e l ic z n ą “ g ło w ę J a n a ” , o b e c n ą w p o e z j i b a r o k o w e j ( E m b le m a 9 1 Z b i g n i e w a M o r s z t y n a ) u m ie s z c z a S z u b e r w r e a l ia c h X Y I I I w ie k u :
J e d e n z n a s p o ło ży ł n a cynow ej m isie S k rw aw io n ą p e ru k ę, aby się utw ierd zał
W k a żd y m szczeg ó le osiem n asty w ie k (O op., s. 12).
S y s te m m e d i a c j i u s t a n a w ia s ta tu s p o d m io t u - u c z e s t n ik a r y t u a ł ó w i i c h c h ł o d n e g o k r o n ik a r z a . U k r y ty p o d m a s k ą j e d e r m a n n a m ie s z k a n ie c m o r a l i te tu p o z o s t a j e w o b r ę b ie te g o , c o w s p ó ln e , s z u k a ją c o b i e k t y w n y c h w y k ł a d n ik ó w d l a i n d y w i d u a ln y c h d o ś w ia d c z e ń . J e d n o c z e ś n ie o d p r a w i a o b r z ę d y w y d o b y w a n i a z n i c o ś c i b y t ó w p a m ię c i, a c z a s e m j e s t j a k k u g la r z , k tó r y g r a r e k w i z y t a m i t r a d y c ji , j a k c h o ć b y m o ty w a m i z m a k a b r e s k i w w i e r s z u B e r ł a c z a s z k i g r z e c h o t k i :
M a k o w e b e rła czasz k i g rzech o tk i S tarcze k u k iełk i ic h d anse m acab re W lu strzan y ch salach sk rzy p ien ie p iszczeli T o atłaso w y trze w ik n a g le z m y lił k ro k P o d ż y ran d o lem w ia tru p a n to m im a łod y g
U m a rły c h g rzech ó w g rz ec h o t n a d o b ran o c (O chł., s. 76).
U w ię z i o n e m u w a r c h e ty p ie w s p ó łc z e s n e m u t w ó r c y p o z o s ta je j e d y n i e d i a l o g z d u c h a m i “ u m a r ł y c h p o e tó w ” , o d n a w ia n ie t o p o s ó w , p r z y ta c z a n ie z n a n y c h z t r a d y c y jn e j w e r s y f i k a c j i r y tm ó w . P o e t y c k a to ż s a m o ś ć J a n u s z a S z u b e r a o p i e r a s ię n a p r z e k o n a n iu o t r w a ło ś c i w i e lk i c h d z ie ł k u ltu r y , w o b e c k t ó r y c h p o e t a n ie z a w s z e j e d n a k z a c h o w u j e u r o c z y s t ą p o w a g ę , c z y n ią c j e p u n k t e m w y j ś c i a d l a s ty liz a c ji,
r ó w n i e ż o z a b a r w i e n i u l u d y c z n y m . D l a o p i s a n ia s y tu a c ji a k ty w n e g o u c z e s t n ic t w a w lite r a c k ie j p r z e s z ł o ś c i p r z y d a t n y m m o ż e o k a z a ć s ię to p o s w ę d r ó w k i , n ie t y le j e d n a k w p r z e s t r z e n i , c o w c z a s ie , n ie w s e n s ie o d k r y w a n i a n o w y c h k r a jo b r a z ó w , le c z z g łę b i a n i a z n a c z e ń i s y m b o li j u ż i s t n ie j ą c y c h w p a m i ę c i k u ltu r y . P r z e c h a d z k a p o “ le s ie z n a k ó w ” s ta n o w i o ś k o m p o z y c y j n ą w i e r s z a L e k t u r y :
K ied y m ój z e g a r d o b ieg ał p o łu d n ia P o ś ró d z n ajo m y ch z n ala z łem się lasó w P o lew ej stąp ał w ie lk i A lig h eru s P a n tera o sw o jo n a b ie g ła je g o śladem P o praw ej k rz tu sił się ze śm iech u P rz e ch o d z ie ń lasu ard eń sk ieg o W id ząc n a k o rz e g łu p aw e w ierszyki.
B y łem w p ó ł drogi. O n i odchodzili. T rzask ały suche g ałązk i borów ek.
M o ż e z b y t cielesn y je s te m z b y t w ro śn ięty w ciało Ż eb y się m ia ła spełnić o b ietn ica
T u g d zie n a d d ęb em ro śn ie zim n y o b ło k - M y śla łem idąc b rz eg a m i p aro w u W k tó ry m m am ro tał stru m ień H eraklita.
P o d n io słe m kam yk. B y ł d o k ład n ie w sobie (L l., s. 13). J a w n e n a w i ą z a n i a d o D a n te g o : ż y c ie j a k o w ę d r ó w k a , p o ł o w a c z a s u z ie m s k ie g o p i e l g r z y m o w a n i a , la s , p a n te r a ; j a k t e ż d o S z e k s p ir a : la s a r d e ń s k i, g łu p a w e w i e r s z y k i ( J a k w a m s ię p o d o b a ) s p r a w ia ją , ż e u t w ó r n a b ie r a c h a r a k te r u k o m p o z y c j i z ło ż o n e j z c y ta tó w . J e d n a k “ c ie m n y l a s ” D a n te g o , b ę d ą c y a l e g o r i ą ś w ia t a p o g r ą ż o n e g o w g r z e c h a c h , tu ta j s ta je s ię “ l a s e m z n a j o m y m ” , a p a n te r a s y m b o l iz u j ą c a k ie d y ś z m y s ło w o ś ć j e s t “ o s w o jo n a ” . L a s a r d e ń s k i, u S z e k s p ir a a z y l u c ie k i n ie r ó w , p r z e s t r z e ń r o m a n s u p a s te r s k ie g o , p o z o s ta je s f e r ą p o e ty c k ie j w y o b r a ź n i o d n a w ia ją c e j w y t a r te z n a k i k u ltu r y . W y r ó w n a n y r y t m w i e r s z a ( p r z e w a g a j e d e n a s to z g ł o s k o w c a ) c z y n i tę p r z e c h a d z k ę z M i s t r z a m i n ie s p ie s z n ą , s k u p io n ą n a k o n t e m p l a c ji c z a s u (“ s t r u m ie ń H e r a k l i ta ” ). T a k ż e p e jz a ż w y d a j e s ię b y ć a le g o r y c z n y : “ n a d d ę b e m r o ś n ie z im n y o b ł o k ” , g d y ż p r z y p o m i n a o m a t e r i a ln o ś c i ś w ia t a i z a r a z e m j e g o n i e u c h w y t n o ś c i w lo tn y m o b ł o k u - s y m b o lu z m ie n n o ś c i. B o h a t e r w i e r s z a , “ z b y t w r o ś n ię ty w c ia ło ” , p o z o s t a j e p o z a o b i e t n i c ą h a r m o n ii, k tó r e j i d e a p r z y ś w i e c a ła d a w n y m p o e to m , j e g o p o p r z e d n ik o m . Ś w ia d o m y n i e p r z e n i k l iw o ś c i m a te rii, n i e u s u w a l n e j r ó ż n ic y p o m ię d z y ś w ia t e m lu d z k i m a p o z a l u d z k i m , s z u k a p o r o z u m i e n i a z p o e tą w s p ó łc z e s n y m , p o d n o s z ą c k a m y k , k t ó r y “b y ł d o k ł a d n i e w s o b ie ”, n i c z y m k a m y k - “ s tw o r z e n ie d o s k o n a ł e ” Z b ig n i e w a H e r b e r t a (K a m y k ). S f e r a z n a c z e ń r o z p o ś c i e r a j ą c a s ię p o m ię d z y t e k s ta m i s k ł a d a się n a w s p ó ln o t ę d o ś w ia d c z e ń l u d z k i c h w o b r ę b ie t r a d y c ji r o z u m ia n e j n a s p o s ó b z a p r o p o n o w a n y p r z e z T .S . E li o t a - j a k o p o n a w ia n ie w z o r ó w p o to , b y o d n a le ź ć w ł a s n e m ie js c e w k u ltu r z e .
The poet facing the universum of culture. On Janusz S zu b e rs poetry
Abstract
T h e te x t d e als w ith Janusz S z u b e r’s p o e try , w h ic h is lo ca ted in th e c o n te x t o f th e co n tem p o rary classicism . T he p o e t’s literary o u tp u t g ro w s o u t o f b o th th e tra d itio n o f E u ro p ea n poetry a n d lo cal cu ltu re w h ic h is clo se to h im (the S an o k land). F re q u e n t referen ces to re- a-dings, recu rrin g m o tiv e s a n d to p o i create a c o m p lex sy stem o f m irro rs reflectin g th e c o n tem p o rary a rtist’s w a lls o f aw areness. T he sphere o f p e rso n al em o tio n s is re d u ce d fo r th e b e n e fit o f w h a t is a n o b jectiv e ex p erien ce an d w h a t c an b e d escrib ed w ith u n iv ersal sym bols.
