Bilans płatniczy Polski po roku 1990

Pełen tekst

(1)!JW' 639. 2004. Akadomll Ekonomlunol w Krakowlo. Marek Maciejewski Kat.d,. Nandlu %agranlane.o. Bilans płatniczy Polski po roku 1990 I. Wprowadzenie Bilans platniczy jest syntetycznym zestawieniem wszystkich platności dokonanych między rezydentami krajowymi a ich kontrahentami za granicą, dotyczącym określonego okresu, zazwyczaj jednego roku kalendarzowego '. Wyraża on bezpośrednio poziom i strukturę obrotów platniczych z zagranicą, a więc znajdują w nim wyraz więzi gospodarcze danego kraju ze światem zewnętrznym. Stosunki gospodarcze poszczególnych państw z zagranicą cechuje nadwyżka b'ldź deficyt w pojedynczych elementach skladowych bilansu platniczego. Elementy te stanowią jednak całość, stąd też analiza każdego z nich nie może dokonywać się z pominięciem pozostalych oraz siły ich oddzialywania na stan równowagi ogólnej bilansu platniczego.. 2. Poltele równowagi bilansu. płatniaego. Bilans płatniczy z formalnego, rachunkowego punktu widzenia jest zawsze zrównoważony. Pojęcie równowagi czy braku równowagi bilansu platniczego historycznie wywodzi się z czasów, gdy bilans platniczy utożsamiano jeszcze z bilansem handlowym i nic uwzględniano w nim transakcji usługowych, kapitalowych i wyrównawczych. A zatem, gdy wyplaty za import przekraczały wplywy Z eksportu, mówiono o deficycie bilansu platniczego, gdy Zaś bylo odwrotnie - o nadwyżce bilansu platniczego. Tymczasem wc wspóJczesnym rozumieniu bilansu platniczego bilans obrotów bieżących, bilans kapitałowy oraz poziom rezerw są ze sobą ściśle powiązane. Saldo obrotów bieżących powinno być równe saldu obrotów kaJ.W. Bossak, BilalIs p/allliczy i równowaga płatnicza kroju Iw: J Międzynarodowe sto.wf/ki gospodarcze. pod red. A. Budnikowskicgo i E. Kawcckicj-Wyrzykowskicj, PWE, Warszawa 1996, s. 207. I.

(2) Marek Macil'jcwski. pitałowych,. skol)'gowanych O zmianę stanu rczelW. Jeśli obroty kapitalowe nic równoważ" deficytu lub nadwyżki ohrotów bieżących, to funkcje te S'i przej mowane przez rezerwy płatnicze. Niezrównoważony przez obroty kapitałowe deficyt obrotów bieżących powoduje odpowiednie ich zmniejszenie . Z kolei nadwyż ka obrotów bież'lcych. jeśli nic jest skompensowana eksportem kapitału. powoduje wzrost rezelW płatniczych. Rozmial)' deficytu płatniczego określ" zatem nadwyżka całko witych zobowiązań nad należnościami na rachunku bicż,!cym i kapitalowym. Deficyt w bilansie płatniczym może zatem zostać zmierzony albo przez nadwyżkę zobowiązań ponad nałeżności na rachunku bieżącym i kapitałowym, albo przez zmianą. stanu rezerw:. Takie rozumienie bilansu. płatniczego. pozwala na zachowanie jego. równowagi rachunkowej. Jednakże rachunkowa równość dochodów i wydatków w bilansie płatniczym nic nie mówi o tym, czy dany kraj ma trudności w jej uzyskaniu i w jaki sposób ją uzyskuje . Tymczasem sposób zamknięcia bilansu na koniec okresu ma dla gospodarki olbrzymie znaczenie, gdyż stan bilansu platniczego decyduje o tym, czy dany kraj ma trudności, czy też jego pozycja platnicza jest dobra. Wyst'lpienie takich trudno śc i może wywierać istotny wpływ na poziom koniunktuI)' w danym kraju, a w dlugim okresie na stope; i struktury .iego wzrostu gospodarczego. Może też powodo\vać konieczność zadłużenia si~ wobec zagranicy, co z kolei może pociągać za sob,) szereg trudnych do przewidzenia konsekwencji ekonomicznych i politycznych·l . Próbę sprecyzowania pojęcia równowagi czy braku równowagi bilansu platniczego podjąl na początku lat 60. ubiegłego wieku J.E. Meade" Zaproponowana przez niego klasyfikacja i agregacja poszczególnych pozycj i bilansu płatniczego przyjęta została prlez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. PodzieliI on ogół transakcji występujących w obrotach gospodarczych z zagranicą na dwie grupy: transakcje autonomiczne i wyrównawcze. Do transakcji autonomicznych zaliczył wszelkie transakcje dokonywane przez różne podmioty gospodarcze Z motywów ekonomicznych, a więc niezależnie od sytuacji w bilansie płatniczym. Ich przyczym) jest najczęściej dążenie do osiągnięcia określonego zysku czy korzyści. Są 10 zatem wszelkie operacje, które wynikaj') z normalnej dzialalności podmiotów gospodarczych i osób prywatnych, z wyjątkiem oficjalnych organów walutowych'. Należ" tu wiąc platności z tytulu eksportu i importu towarów oraz usług, niektóre transfel)' nicodplatne. np. przekazy emigrantów, płatności z tytulu procentów i dywidend, część ruchów kapitałów, a mianowicie te, któl)'ch celem jest osiągnięcie zysku czy też zapewnienie łokatom kapitałowym odpowiedniego bezpieczeństwa , jak również chal)'tatywne dal)' osób i instytucji. Natomiast do transakcji wyrównawczych Mcade zaliczył te, któl)'eh dokonuje się w celu sfinansowania deficytu lub zurytkowal /biJe"" s. 215- 216.. Z. Kamecki, J. Soldaczuk, W. Sicrpiński. i polityki. rWE, Warszawa 1971. s. 378. J. MirJz)'lIarodowe slo.wmki ekOlJOmk:uu'. Z(/t}~~ lrorii. ol PaymCf/lS, G. Allen and Unwin, London 1958, s. 3- 16. ~ J .E, Meade . Pojrcit: bilansu płalniczego poszczególnego kraju [w:I Teoria j polityka handlu mirdzy~. J.E. Meade . The /Ja/ance. narodowego w kapitalizmie, Warszawa 1960, s. 207..

(3) Bilans p/amiay Polski po roku IWO. nia nauwyżki, wystt;pujących w transakcjach autonomicznych. Transakcje wyrównawcze wysI,puj'l zatem tylko wówczas. gdy transakcje autonomiczne wzajemnie si, nic kompensują. O ile wi,c transakcje autonomiczne wystt;pują niezależnie od transakcji wyrównawczych, o tyle wystqpicnic Iych ostatnich jcst uwarunkowane brakiem równowagi transakcji autonomicznych. Do transakcji wyrównawczych Meade zaliczyi transfer zlata, którego celem jest wyrównanie nadwyżki lub deficytu operacji aUlonomicznych, sprzcdaż krajowym przedsiębiorstwom brakuj'lcych irn dewiz z zapasów państwowych cclem dokonani~1 płatności na rzecz zagranicy, zakup przez państwo nadwyżek dewiz ohcych, zaei')ganic czy udzielanie kredytów mic;dzynarodowych w celu zrównoważenia hilansu plallliczego, otrzymywanie lub udzielanie w tym cclu darów itp. Deficyt bilansu platniczego wystt;puje wedlug Mcadc'a wówczas, gdy transakcje autonomiczne wykazują saldo ujemne. a nadwyżka - gdy wykazuj') one saldo dodatnie. A zatem pod pojęciem równowagi bilansu płatniczego można rozumieć taki jego stan, w którym transakcje autonomiczne wzajemnie się kompensuj'l i w efekcie transakcje wyrównawcze nic wystt;pują". Jeżeli natomiast transakcje wyrównawcze maj'l miejsce, oznacza to zachwianie równowagi bilansu platniczego, które możc przyjąć formy bądź deficytu, bądź nadwyżki tego bilansu. Teoretycznemu podzialowi Meadc'a ogólu transakcji na transakcje autonomicznc i wyrównawcze zarzuca się, że jest on oparty na trudnym do uchwycenia kl)'tcrium motywów, które wywolaly ich powstanie. Dlatego też modyfikacji koncepcji Meade'a dokona I S. Rączkowski, zmierzając do przedstawienia kryteriów latwo uchwytnych w statystyce bilansu piat niczego każdego kraju. Podzielilon ogól transakcji zagranicznych na podstawowe i wyrównawcze. Do transakcji podstawowych zaliczyi wszystkie obroty biciące, a więc towarowe i uslugowe oraz transfery nieodplatne, a ponadto ruch kapitalu długoterminowego (z terminem zwrotu co najmniej rocznym). Natomiast do transakcji wyrównawczych w tym ujęciu zaliczony zastal wszelki ruch kapitału krótkoterminowego, a wiyc zmiany stanu zagranicznych rachunków bankowych i stanu innych kredytów krótkoterminowych (h)cznie z saldem blędów i opuszczeń) oraz ruch zlota monetarnego' . Zdaniem S. Rączkowskiego laki podzial transakcji ulatwia określenie rozmiarów deficytu lub nadwyżki bilansu platniczego. Ujemne saldo obrotów podstawowych stanowi deficyt bilansu platniczego, który zostal pokryty przez odpowiednie oh roty wyrównawcze, a saldo dodatnie oznacza nadwyżkę, dzi,ki której nastąpily korzystne zmiany stanu pozycji wyrównawczych. Rąezkowski podaje również uzasadnienie ekonomiczne dla zaliczenia ruchu kapitalu dlugoterminowego do transakcji podstawowych i wylączenia go tym samym Z zakresu pojęcia deficytu bilansu platniczego. Pisze bowiem, że:. (... 1wykorzystanie długoterminowej pożyczki zagranicznej .,łbu zbudowanie w kraju przedsic;biorstwa z funduszów przekazanych na ten cel przez cudzoziemca nic pogarsza. h. A. Budnikowski, MirdZY/ltlrOtlowe stosllllki gmpodarczc, PWE, Warszawa 2001, s. 269.. ') K. Znbiclski. Fina/ue mif,'t1:ynarodowt'. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 19lJ9, s. 102..

(4) Marek Maciejewski w danym okresie sytuacji płatniczej kraju. Jcżeli np. importowalo się urz<ldzenia inwestycyjne na kredyt dziesięcioletni , lO otrzymuje się je w kraju w danym okresie. nic dokonując za nie żadnej zapłaty w dewizach. Nie Irzcha w związku z tym ani zużywać posii.!danych rezerw dewizowych, ani zaciągać na ten cel jakichkolwiek kredytów krótkoterminowych. To prawda, że w przyszłości, kiedy tlf;dzic trzeba splacać pożyczkę, sytuacja platnicza się pogorszy, ale istnieje duże prawdopodobicI1slwo. że wtedy zwiększona produkcja krajow<I i ekSfX)rt pozwoh, na wygospodarowanie odpowiednich śro dków na dokonanie s płaty pożyczki~ .. Określenie. deficytu bilansu płatniczego jako ujemnego salda podstawowych transakcji zagranicznych jest obecnie powszechnie przyjęte. Jednak pojęcie deficytu bilansu platniczego nic jest jednoznaczne w skali międzynarodowej. Każdy kraj stosuje taką definicję tego poj'icia, jaka najbardziej odpowiada jego warunkom instytucjonalnym i strukturze gospodarczej. Wobec różnic definicyjnych pojęcia deficytu bilansu piat niczego istotne jest stanowisko, jakie w tej kwestii zajmuje Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W ukladzie biłansu nic występuje bowiem pozycja deficytu bilansu płatniczego. Dzięki podzialowi bilansu na dwie części rachunek bieżący i rachunek kapitalowy - można tylko wyprowadzić saldo transakcji bieżących, któremu odpowiada identyczne saldo ohrotów kapitalowych z odmiennym znakiem (przy uwzględnieniu salda błędów i opuszczeń). MFW uważa, że na podstawie wzorcowego układu biłansu można sporządzać różnego rodzaju zestawienia analityczne, dzieląc obroty na dwie luh więcej kategorii i wyprowadzając ich salda. Wybór łiczby tych kategorii zależy od oceny ich przydatności w badaniu sytuacji kraju w stosunkach z zagranicą. Fundusz zwraca przy tym uwagę, że statystyczny obraz tcj sytuacji jest niewystarczający i że należy go uzupclnić o jakościową ocenę odpowiednich zjawisk zachodząl)'ch w gospodarce krajowej oraz w światowej sytuacji gospodarczej. Statystyczna ocena salda obrotów bieżących może się okazać niewystarczająca do przeprowadzenia oceny sytuacji kraju wobrotach z zagranicą. Deficyt w obrotach bicżqcych może bowiem oznaczać normalną sytuację w kraju, który importuje z zagranicy maszyny, urządzenia i inne zasoby rzeczowe do celów rozwoju gospodarczego, finansując je z dlugoterminowych kredytów zagranicznych. Z kolci nadwyżka tych obrotów może być uznawana za nic dość wysoką w kraju, który dysponuje ogromnymi wolnymi kapitalami i móglby je zainwestować za granicą. Jeżeli deficyt obrotów bież,)cych zostal sfinansowany za pomocą kredytów lub inwestycji długoterminowych , należy pamiętać, że kredyty te będ" musiały z czasem zostać zwrócone, a inwestycjc spowodują odpływ zysków i odsetek za granicę. Dłatego nałeży wnikliwie analizować charakter i okresy splat kredytów oraz przcwidywany rozwój wplywów z eksportu. Wysokie wykorzystanie kredytów przy stosunkowo krótkim okresic spłat może howiem wywołać w niedalekiej przyszłości poważne trudności płatnicze, jak w Polsce w końcu lat siedemdziesiątych'.. x S. Rączkowski, ~. Mirdzynarodowe JIO.Hlflki jillmuowe, PWE, Warszawa 19X4, s. 185.. Ibidem, s. 185-186..

(5) Po/ski po roku /990. Analiza porównawcza salda bilansu platniczego w poszczególnych krajach na podstawie transakcji wyrównawczych jest ograniczona z powodu różnic w poziomic wszelkiego rodzaju ograniczeń w handlu zagranicznym. lm wil'kszc S4 te ograniczenia, tym łatwiej jest utrzyma ć stan rezerw łuh zadłużenia. W dwóch krajach o różnym stopniu ograniczcJi jednakowe zmiany w stanie rezerw hl'd " wyraż,tły odmienny stan hilansu płatniczego'''. Dlatego w literaturze przedmiotu wprowadza sil' rozróżnienie pomi,dzy pozorną a rzeczywist" równowag', hilansu płatniczego. Równowaga pozorna ma miejsce wtedy, gdy równowaga transakcji autonomicznych danego kraju jest osiągana wskutek wprowadzenia rygorystycznych ograniczeń iłościowych, dewizowych, czy tcż szeregu innych restrykcyjnych środków polityki ekonomicznej, podj,tych przez rząd w celu ograniczenia popytu na import. W takiej sytuacji równowaga bilansu płatniczego ma wlaściwie charakter formalny; nic mialaby miejsca, gdyhy tych nadzwyczajnych środków nie podjl'to. Natomiast równowaga rzeczywista ma miejsce wówczas, gdy stan równo\Y~lgi transakcji autonomicznych jest osi"gany bez stosowania lego typu ograniczeń!!. Zatem rów· nowaga rzeczywista wyst9puje wtedy, gdy należności i zobowi4zania handlowe są podejmowane bez ograniczeń i nic towarzyszą im przez dłuższy czas nadwyżka ani deficyt należności i zobowiązat\ " . Ocena stanu biłansu platniczego według zmian, jakie Z<lchodzą w oh rotach wyrównawczych, jest ograniczona również rodzajem prowadzonej przcz dany kraj polityki kursowej. W zasadzie ocena taka może być stosowana tyłko w systemic kursu stalcgo. Tymczasem zmiany w bilansie platniczym mogą wyrażać sil' nic tylko w stanie obrotów wyrównawczych, ale także w zmianach płynnego kursu walutowego. Przykładowo deficyt bilansu platniczego może powodować nic tylko spadek rezerw walutowych. wzrost zadlużenia lub spadek wierzytelności wobec zagranicy, ale także dcprecjację waluty krajowej. Wladze danego kraju mog4 bowiem IV systemie plynnego kursu walutowego dopuścić do spadku kursu waluty krajowej, mog'l bronić dotychczasowego poziomu plynnego kursu za pomocą rezerw walutowych lub kredytów zagranicznych, mog', także zdecydować sil' na eliminacjI' przejściowego deficytu przez zgod, na częściową deprecjację waluty i ograniezon'l interwencję walutową. Wybór jednej z tych metod postępowania jest uwarunkowany przede wszystkim rachunkiem korzyści i strat, jakie daje porównanie deprecjacji waluty ze sfinansowaniem deficytu bilansu platniczego". Analizując pojęcie równowagi bilansu platniczego, należy wprowadzić rozróż nienie między krótkim i długim okresem. W krótkim okresie bilans platniczy nic jest na ogól zrównoważony. Wynika to ze szczególnych cech procesu gospodarowania, który jest ciągły i którego czas trwania nic pokrywa sil' z okresem obrachunu. E. Drabowski. MiędZ)1wrOtlol\'t' SIOS1II/ki ('kol/omiG //c j p,wIISo we. PWE. Waruawa IIJS6, s. 256. II. P. Bozyk, J. Misa)". M. Puławski. Międzynarodo we SIOS/IIlki ek{)flU",iczm~ , PWE. WarSZilW" 1995,. s. 38l. JW. Bossak, op. cil., s. 211. \.1 E. Drabowski. op . cil ., s. 257- 258.. lJ.

(6) Marek Maót'jcU'ski. kowym. Jest to naturalne wobec mnogości czynników okrcślajqcych równowagę bilansu płatniczego, sezonowych zmian wolumenu obrotów poszczególnymi artykułami i ich cen, dostaw na kredyt itd . Deficyty i nadwyżki bilansu platniczego w kolejnych okresach mog~ się jednak kompen sować i dlatego, mimo istnienia krótkookresowej nierównowagi, w dluższym okresie bilans płatniczy może być zrównoważony, a z punktu widzenia wplywu bilansu platniczego na sytuacj<; ekonomiczną kraju o wiełe większe znaczenie ma właśnie jego kształtowanie się w dlugim okresie. Długookresową równowag<; bilansu płatniczego można za tem określić jako stan, w którym krótkookresowe kolejne deficyty bilansu płatniczego równoważą się z jego nadwyżkami. Natomiast brak dlugookresowej równowagi bilansu płatniczego oznacza, że w poszczególnych okresach bilans płatniczy wykazuje bądź stałą nadwyżkę, bądź stały deficyt, albo też stan - m oże się bowiem zdarzyć, że w którymś z kolejnych okresów nasl<]pi zmiana rodzaju sa lda - przy którym dominuje tendencja do powtarzania się b'ldź deficytów. b:ldź nadwyże k ".. 3. Ocena stanu równowagi bilansu. płatniczego. w Polsce. W roku 1996 w obrotach bicż:)cyc h biła ns u platniczego Polski w miejsce nadwyżki z roku poprzedniego w wysokości 5,3 I mld USD pojawił si~ deficyt przekraczający 1,37 mld USD. Dane tabeli I wykazują, że lata kolejne przynosily pogl~ bienie tego deficytu, który w 1999 r. wyniósł już niemal I 1,56 mld USD, co stanowilo 7,6% PKB. Lata 2000 i 2001 przyni osły zmniejszenie się rozmiarów deficytu do poziomu odpowiednio 9,95 mld USD (6,3% PKB) i 7, I 7 mld USD (4,1 % PKB). Nic ma wprawdzie jednoznacznie okreśłonego kryterium, wskazuj'lcego na dopuszczalne obciążenie produktu krajowego brutto zobowi,!zaniami wynikaj"cymi z realizacji obrotów bieżących z zagranicą. Jednak wedlug tradycyjnej szko ły ekonomii pożądane jest, aby deficyt obrotów bicż;!cych nic przekraczał 6% PKB. Z kolei Międzynarodowy Fundusz Walutowy za granicę bezpieczeństwa finansowego kraju uznaje rełację 5%, a po fałi kryzysów w krajach Azji Płd . - Wsch. granica ta została jeszcze obniżona do co n ajwyżej 4% dla tzw. krajów wschodzących ". Główną przyczyną deficytu obrotów bieżących jest ujemne saldo wymiany towarowej przez NBP, notowane od 1993 r., a przez GUS już od 1991 r. Według NBP zwiększyło się ono z 1,9 1 mld USD w 1995 r. do 11,7 mld USD w 200 I r., przy czym w 1999 r. wynioslo aż 14,4 młd USD. Według danych GUS deficyt Iu.ndlowy jest jeszcze większy. Obroty handlowe liczone na podstawie dokumentów celnych wskazywaly w 1995 r. na deficyt w wysokości 6,16 mld USD, a w 200 I r. - 14,2 mld USD. Przy czym w 1998 r. deficyt ten wyniósl aż 18,8 mld USD (por. tab. 2). Róż-. Ił 1~. Z. Kameeki , J. $ołdaczuk, W. Sicrpi ń s k i, op. cir .. s. 379-380.. H. Nakon icczna-Kisicl, CZYI/niki determinujljce moż/iwośd wy.\'lqpienia kryZy.HI W(lllltowcgo w PoL\'ce [w:] Materiały konferencyjne: Problemy handlu międzynarodowego. pod red. K. Budzowskicgo i S. Wydymusa, AE w Krakowie , Kwków 2000, s. 205 ..

(7) Bilans pl.fIliczy PolIki po roku 1990. nice w lych kwowch wynikają glównie z lylulu nadwyżki fizycznego obrolulowarowcgo nad rejestrowanymi przez system bankowy wyplatami z tego tytulu. Tabela I. Saldo obrotów w latach 1991-2001. bic żąc-yc h. Wyszczególnienie. 1991. Saldo obrotów biez;:)tj'ch. - 2596 - 1515 -2868. ,--. - --,--. -.- --- --. W relacji do PKB. 1992. Polski (w mln USD ) oraz jego relacja do PKB (w % ). 1993. ---- - - -. .... ..--. - J,4. - 1,9. .. - - --. -J.J. 1994. 1996. 1995. 1997. 1998. 1999. ZOOO. Zoo l. 531 0 -1371 -4312 -li858 -11569 - 9946 --7166 .. •.. . . ------- ---_... -. 677. ..--- - ---. • -. 0,7. 4,4. - 1.1. __ o. ... -4,7. - J, l. -li,J. -7,(. -4, l. Zródł(J : Rocz/lik StacyJ/yan)' Hllndlll Zagranicznego, G US, Warszawa 2(XJ2, oraz dane NIW.. Tabela 2. Saldo obrotów towarowych w latach 1995-2001 (w mln USD) Wyszczcg61nicnic Według. ... " ,. NBP. ".'". Wedłu g. '. GUS. 1995 -1912. """'". - ""'." ,. """. -łl155. 1997. 1996 •..... ." -. - 8157 _". ,. .... ",. - 12697. !9 1 )ł{. -11320 ,. ,-. - 16556. -13720 ... ,. ,,'". ." o. ,. _ '". - 18825. 1999. 2tJ(Xt. -14380. -13167. .". ,. "". ... . .. -18504. ._.... - 17289. zoo l .. - 11675 • .• .• _ .• ···0·'. -. - 14183. Źródło: Rapof1 o slonie italie/hi zagranicznego w ]()(XJ r" Min isterstwo Gospodarki, Warszawa 2001 oraz Rot"znik SIaf)'sl)'a fl)' Hond/II Zagranicznego, GU S, Warszawa 2002.. Deficyt platności towarowych w lalach 2000 i 2001 ulegl poprawie w stosunku do roku poprzedniego odpowiednio o 8,4% i 11,3%, Glównl! przyczyną jego zmniejszenia się bylo korzystne zróżnicowanie dynamiki wplywów z eksportu i wyplat za import. Wplywy z ekspor1u w 2000 L W porównaniu z 1999 L wzrosly o 7,2%, natomiast wyplaty za import zwiększyly się o 1,7% w ujęciu dolarowym"'. Natomiast w stosunku do roku poprzedniego wplywy z eksportu w 2001 L zwiększyly się o 7,2%, a wyplaty za import zwiększyly się o 1,3% ", Coraz silniejszy wplyw na deficyt obrotów bieżących mają natomiast inne pozycje bilansowe, Pogorszeniu ulega bowiem saldo uslug, W latach 90, po raz pierwszy ujemne saldo w tej kategorii odno1owano w 1996 L w wysokości 213 mln USD (pOL tab, 3). Po przejściowej poprawie w 1997 L kolejne lata przynosily deficyt w handlu uslugami. W 2000 r. wyniósl on już ponad 1,68 mld USD, a w 2001 L ukształtowal sio; na poziomic 976 mln USD, Można uznać, że zmiana salda uslug z dodatniego na ujemne jesltrwala. ponieważ zostala spowodowana rosnącym udzialem firm zagranicznych w polskiej gospodarce. Ujemnie na bilans obrotów bieżących w calym okresie lat 90, oddzialuje saldo dochodów, obejmujące m,in, dochody z inwestycji oraz odsetki od kredytów, Platności z tego tytulu bardzo silnie obci"żaly saldo obrotów bieżących w pierwszej. I', Raport Roc:,I)' 20()(), NBP, Warszawa 20()J, s. 175. 11. Raport Roc:"y 2001, NBP, Warszawa 2001, s. 130-13 1..

(8) Marek Ma ciejewski. polowic lat 90. W okresie tym saldo dochodów bylo największą pozycj" deficytow" w bilansie piat niczym Polski. W wyniku realizacji porozumienia z Klubem Londyńskim ujemne saldo dochodów po 1994 r. zmniejszylo si~ kilkakrotnie w stosunku do lat poprzednich (por. tab. 4). Jedn ak, szczególnie w okresie 2000-200S, kiedy wi e lkość splat zadlu że nia zagranicznego będzie wyższa, pozycja ta na pewno pozostanie elementem poglębiaj'lcym deficyt obrotów bie żących. Tabela 3. Saldo uslug w latach 199 1- 2001 (w mln USD ) Wyszczcgbln icnic. 1991. 1992. 199]. t'J<l4. 1995. 19<)6. 1997. 1998. Saldo uslug. 285. 347. 376. 59. 146. - 213. 305. -sm. 1999. 2(01). 100 1. - 1t,,24 - 16M ·-97fl. Źródło: jak do labeli I.. Tabela 4. Saldo dochodów w latach 1991 -2001 (w mln USD) Wyszczególnienie Saldo dochodów. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. - 2847 -3993 -3394 -2835 --613. 1997. 1998. 11)99. - 356 -455. -571. - 793. 1996. 2UOU 2tlOI -761 - 896. Źródło: jak do lahcli l.. Elementem oddzialujqcym dodatnio na bilans obrotów bieżących Polski przez caly niemal okres lat 90. bylo saldo obrotów niesklasyfikowanych (por. tab. 5). Rekordowy bilans tych obrotów odnotowano w 1995 r., kiedy nadwyżka w tej pozycji wyniosla niemal 7,15 mld USD. Pozwoliło to, podobnie jak rok wcześniej, z nadwyżką kompensować niedobory powstaj'lce w obrotach oficjalnych. Wefekcie, w latach 1994 i 1995 nic zanotowano deficytu w obrotach bieżąL-ych. Od 1997 r. nadwyżka na rachunku obrotów niesklasyfikowanych wykazuje jednak tendencję spadkową. Jest to spowodowane wprowadzeniem rygorów w ruchu turystycznym na wschodniej granicy oraz stopniowym wyrównywaniem s ię poziomu cen w Polsce i Za zachodnią gra nicą. Dopiero rok 2()(J1 przyniósł poprawę salda obrotów niesklasyfikowanych, jednak i tak ukształtowało się ono na poziomic niższy m niż w 1997 r. o 2,75 mld USD. Tabela 5. Saldo obrolów nicsklasyfikowanych w latach 1991 -200 1 (w mln USD) Wyszczególnienie Saldo obrolów. 1991. 1992. - 1019 972. 1993. 1994. 2149 37t4. 1995. 1996. t997. 1998. 1999. 2!K10. 20111. 7145 6375. 60t I. 59%. 3635. 3987. 4395. Źródlo : jak do tabeli 1,. Formalna, rachunkowa równowaga bilansu platniczego wymaga, aby deficyt obrotów bie żących, z którym boryka siC; gospodarka Polska, byl sfinansowany za pomocą rezerw dewizowych p ańs twa, naplywu k apitału zagranicznego lub kredytów zagranicznych..

(9) Bi/oll sp/atlliczy Polski IX) roku /990. Jeszcze do 1998 r. negu lywna wymowa. pog lęb iania się. deficylu obrolÓW. cych oslabiona była narastaniem rezerw dewizowych. Defi<.-)'l. rósł ,. bież,,. ale równoczesny. naplyw kapilalu byl wci "ż od niego większy. W lalach 1999 i 2001 odnOlowano jednak spadek poziomu oficjalnych aklywów rezerwowych o ponad 3%" (por. tab. 6). W myś l koncepcji Meade'a, w końcu lal 90. Polska s lanęla zatem na gra nicy deficylU bilansu plalniczcgo, gdzie deficyt obrolów b ież "cyc h finansowany jesl poprzez z mianę poziomu rezerw dewizowych. Tabela 6. Slan oficjalnych akt ywów rczcTVlowych w latach 1993-2001 (w mln USD) oraz ich dynamika (rok poprzed ni = 100) Wyszczególnienie. 1993. 1<J94. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2001..1. 2(XJ!. Stan. 42tH. 6019. 14963. 18220. 21403. - .. ~ ;~pr. 27314. 174M. 16565. 132,1. 9(,,6. 100,h. 96,7. .. Dynam ika. .. 100,U. 140,S. -"48,-.,. 121.S. t17,5. Źród ło: dane NBP .. Niemniej slan oficjalnych aklywów rezerwowych w Polsce wCi "ż jcsl wysoki w zeslawieniu z wielkości" obrolów z zagranicą . Świadczy o tym slo pie ti pokrycia reze rwami dewizowymi importu, czyli wielkość rocznego imporlu (w % ), klórą można byloby zrealizow ać za pomocą rezerw. Na ogól przyjmuje się, że dla prawidlowego funkcjonowania gospodarki niezbędne je SI utrzymywanie re zerw w wysokości 30% rocznych wydalków importowych ". W Polsce wielkość lego wskaźnika od polowy lal 90. kszlałtuje się na pozio mic przekraczającym 50% . Analogiczny wska źnik obrazujący okres finansowania z użycie m rezerw zakupów importowych, czyli mówi"cy o Iym, ile mie s ięcy średniego importu znajduje pokrycie w poziomie rcze lw dewizowych w danym roku, powinien ksz lałtować się na poziomic 3-4 mies ięcy . W Polsce na koniec 2001 r. wynosilon 6,8 mie s ięcy (por. tab. 7). Z punklu widzenia równowagi bilansu plalniczego istolne znacze nie ma slruklura fin ansowania deficylu obrolów bieżących . Nic wszystkie rod zaje kapilału naplywającego z zagranicy są bowiem równie pewnym i bezpiecznym źródłe m finansowania lego deficylU. Za kapilał slabilny, klórego odpływ w król kim o kresie nic nasląpi, można uznać bezpośrednie inwestycje zagraniczne. SIanowi" one bezpieczną przesIrzeń dla zwiększonego importu, nic zwiększają zadłuże ni a kraju i są mniej wrażliwe na działanie królkofalowych czynników deslabilizujących rynek walulowy. Wspomniany wcześniej S. Rączkowski nic bez powodu za licza kapilał .- Kategoria "oficjalne aktywa re lerwowe" wprowadzona lost.lla przez NlW w maju ]Oun r. Zas t 'lp ił a on,l dotychczaSOWi' kategorię .. rcze rw oficjalnych brullo", Różni c; , mię d zy tym i kategoriami polega na sposobie ujmowan ia transakcji repo (operacje otwart ego rynku ~odkupcm) . Przy o buwi 'łZU jąccj wClcśniej metodologii oblic:tan ia rezerw oficjalnych brutt o ich spadek na koniec l lJ99 r. w porównaniu z rokiem poprzednim wyniós ł pr:lwic 7 r1o. 1'1 H . Nakonicczna-Kisiel. UwtJgi w .\prawic .I/allil i .l'tnlkwry n'ulw walutowych krajdw ro::l1'ijajq(Jell sir Iw:'J Ma/erialy kOl/ferel/cyjne: Prohlemy handlu mi(d:yllurodowego, pod red . K. Budzowskiego i S. Wydymusa, AE w Krakowie, Kraków 1996, s. 346..

(10) Morek Maciejewski. długoterminowy. do transakcji podstawowych bilansu płatniczego. Natomiast zagraniczny kapitał krótkoterminowy. cz~sto o charokterze spekulacyjnym. może stanowić zagrożenie dla równowagi finansowej kraju. W Polsce struktura finansowa· nia ujemnego salda obrotów bieżących na dzie" dzisiejszy gwarantuje bczpieczel]stwo pod wzglydem stab ilności równowagi zewn,trznej (por. tab. 8). Na dynamizaej, bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 90. w Polsce wplyn,ło przede wszystkim wejście Polski do OECD i NATO oraz perspektywa wl,!czcnia do Unii Europejskiej. Istotny wpływ miala także poprawiaj,!ca si, wialygodność kredytowa Polski i obniżaj,!ce się ryzyko inwestycyjne". Tahela 7. Wskaźnik pokrycia rczcn\lami importu (w 0()) oraz okres finansowania rezerwami importu (w mies.) w Jatach 1993- 200J WYSlczq;ólnicnic. 1993. 1994. 1995. 19%. 24,4. 30.2. 53.S. 5L).3. 3,6. 65. 6 ,f). 1997. 199M. 5t.O. 58,9. 6, t. 7. t. 11)99. 2(0). 20D l. 59,S .. 58,9. 56,6. 7,2. 7. ł. 6.8. Pokryci e rezerwami importu. --. -- ---. o ••. -. -. o.. Okres finan ~owaniil rezerw.tmi importu. -.. 1 <). .. .. -. Zródło: obliczenia wlasJlc na podstawie danych NBP oraz Roc::nika StutJ'stJ'c:m:go Handlll Zagra/lic::I/ego, 2002 .. Tabela S. Finansowanie deficytu ol'lrotów bicż:'Jcych (DOR) przez inwestycji zagranicznych (BIZ) w % Wyszczególnienie. 1991. Naptyw BtZ. ł. IW2. 1993. 1994. 1995. 1996. 11)97. 199H. 1999. 2000. 200 1. 290. 5RI). 542. t łJ2 2768. 3077. 5129. 647t. 8294. 6995. t7. •. Finansowanie DOB. -4,5. napływ bezpośrednich. -19. t. o. -20.2. .. .. ." ,. . ,-",. ,. -20t ,9 -7t .4 -74.8 - 55.9. , ". .". - 83.4 -976 •. Źródło: oblicze nia własne na podstawie danych jak w labcli 7.. W roku 2001 bezpośrednie inwestycje zagraniczne pozwoliły na pokrycie ponad 97% deficytu rachunku obrotów bieżących. Wprawdzie w 1996 r. naplyw bezpośrednich inwestycji zagranicznych byl ponad dwukrotnie wyższy od deficytu obrotów bieżących, jednak stopień finansowania deficytu za pomocą kapitału dlugoterminowego wciąż uznać można za wysoki. Należy jednak w tym miejscu zwrócić uwagę na to, że możliwości finansowania deficytu obrotów bieżących przez sprzedaż zagranicznemu kapitałowi polskich przedsiębiorstw jest ograniczona i z roku na rok coraz mniejsza. Rekordowy napływ inwestycji bezpośrednich z roku 2(K)() w znacznej części spowodowany byl prywatyzacją TP SA. z której wplywy wyniosly ~I. Bi/(lII.\· płatniczy. Warszawa 1999, s. 99.. Poł,\'ki.. Wyzwania i ::agro:cllia, pod red . U. Płowiec i W.M. Orlowskh!go, PTE,.

(11) Bilans. , Po/ski po roku 1990. około. 4,3 mld USD", Podohnie wysoki naplyw BIZ nic powtórzyl si, już w 2001 L, kiedy to odnotowano naplyw tej formy kapitału w rozmiarach o ok, 1,3 mld USD niższych,. Tabela 9. Struktura rozdysponowania importu Polski w latach 1991-2000 (w Wyszczególnienie Import Import Import Import. zaopatrzeniowy konsumpcyjny inwestycyjny nieklasyfikowany. Ogólcm import. (>(,). 1992. \9()3. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 1000. 64,8. 66,4. 6R,4. 67, l. 65,5. 63,5. 64,4. 66,3. 19,9. 19,0 14, I 0,5. 17H , 13,0. I S,5 14,0 0,4. I R, 9. 19,5. 17,0 4,7. 53,0 23,3 17,4 6,3. 15,.1. 16.8. I H,H 14,7. 0,3. 0,2. 10,3 15, I 0,1. J(X),O. J(XI,O. 100,0 J(X),O. JlX),O. 100,0 100,0. 100,0. 1991 45,6 31,7. 14,7 0,6. OS ,. 0,2. 100,0 JlX),O. Zródlo: Dt'jlt),1 obrolów bidących. PlOb/cllly. fJcl'.\pektywy. moi/iwoki rozl1'iqzlIIj, Rz;ldo ....'c Centrum Studiów Strategicznych, Departament Strategii i Integracji Mi~dzyllarodowej, Warszawa, maj 1998. s. IX, (Jraz Rap0/1 () sial/h- fUl/ul/li zlIgmnicZIZ"go w mku 20(XJ, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2001, s. 51.. 4. Uwagi. końcowe. Rachunkowa równowaga bilansu płatniczego Polski z definicji jest zachowana. Saldo obrolów bieżących jest równc saldu obrotów kapitałowych i finansowych, skorygowanych o zmiany aktywów rezerwowych. Natomiast ekonomiczna ocena stanu tej równowagi nic może być już tak jednoznaczna. Wysoki deficyt obrotów bież'lcych jest wprawdzie finansowany w glównej mierze za pomoc,! kapitału dłu goterminowego, jednakże narastaj,!ce w najbliższych latach spłaty rat zadłużenia zagranicznego oraz wyczerpuj,!ce si, możliwości przyei'!gania zagranicznego kapitalu prywatyzacj,! państwowych przedsiębiorstw mag'! spowodować naruszenie równowagi bilansu platniczego, Jej utrzymanie wymagać b,dzie zatem redukcji defi, cytu obrotów bieżących, Rok 2000 przyniósl wprawdzie w tym względzie poprawę, Kolejna nast'lpila w roku 20()] , gdy deficyt obrotów bież'Ieych spadł do 7,2 mld USD, co stanowi lo ok, 4% PKS, Jednak rysuj,)ce si, w ostatnich latach zmiany w strukturze bilansu obrotów bieżących, a w szczególności pojawienie się ujemnego salda usług oraz topniejącej nadwyżki w obrotach nicsklasyfikowanych w zestawieniu z trwale ujemnym saldem obrotów towarowych nic wróżą dalszej poprawy na rachunku obrotów bieżących. Deficyt na tym rachunku nic zawsze wprawdzie postrzegany jest jednoznacznie negatywnie, Przyjmuje si" że jest on cech,! wi,kszości dynamicznie rozwijających się gospodarek, które zwiększony import z okresu rozwoju zrekompensują nadwyżką eksportow,! w okresie późniejszym, Jednak notow,my w ostatnich latach słabnący poziom rozwoju gospodarczego Polski oraz struklura rozdysponowania importu, w której dominuje import zaopatrzeniowy (pOL tab, 9), generowany glównie przez zagraniczny kapital przyei,!gnięty dużym 2!. Rap0rll?oczny 20()O, NBP, Warszawa 20tH, s. 205..

(12) rynkiem zbytu w kraju. nic rokuj'l w chunku obrotów bieżących.. najbliższych. latach. wyraźnej. poprawy na ra-. literatura fJilal/sp/amicz)' f)ol.lki. ~vzwallia i lugrożeflia, poJ red . U. Plowice i W.M . O rłowskiego, PTE, Warsza· wa 1999. Bossak J .W., BdmlJ "lamicZ)' i r6wllowaga pltlfflic::a kmjulw:j Mirdz)'lIorodowe stosIInki !-:().Ipodun:ze ,. pod red. A. Budnikowskicgo i E. Kawcckicj-Wyrzykowskicj. rW E. Warszaw,1 1996. Bożyk P .. Misala J., Pulawski M., Mi(d:ynurvdowj· .\'fO.'l'Jlllki ekonomic::ne. PWE. Warszawa 1998. Budnikowski A, Mij'dz)'Iwrodowc ,\'Io.l'lI1/ki gospodarcze. PWE, Warszawa 2001 . /JeJicyt obrotów bieźqqch Problt~my. paJpektYIt.)', mo:/iwm'ci rozwiqzlIIi , Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Departament Strategii i Integracji MiI;dzynarodowcj , Warszawa, maj 1998. Drahowski E., Mird::Yllurodowt.' sto.\·llIIki ekollomic::",- i flmWJOIH'. PW E. Warszawa 1981i . Kamceki Z ., Soldacwk 1.. Sicrpiński W .• AfifJz)"wmJOI\,(: stosIIn ki d,:ol!o/1/;c::lle. Zm)'.'i u'my; i polityki. PWE. Warszawa 197 1. Mcadc J.E., Pojrd(' hi/unul plalll;("::j'go l'oszc::egóh,,'go kraju Iw:I Ti'orla i politykil !tundl" mir--dz)'lwrodOWl',I;0 w kapiUilizmil'. Warszawa 1960. Meadc JE., Tll e /łt/lana oj" Paymmt.I·, G. Allen and Unwin, London 1l) 5~. Nakonicczna-Kisicl H ., C::y/lniki dclt'l"lIIilllljqce mo:Jiwo.itl I1)'Jlqpil'llia b)'zy.l·u waltl/Owt','iO 1\1 PolsC(' Iw:I Mate/iały konferellCJillc: /'rohkm)' IWI/dlu mifd:YlUlITxloll.'ego , pod red. K. Budzowsldcgo i $ . Wydymu.'ia. AE w Krakowie, Kraków 200fJ. Na konicczna- Kisicl rI ., UWllgi w sprawie l'lu/III i Jlntklllf)' rezem' 1..,(tl/JIowych krajów ro:: ....ijt/jqcycJl sir Iw:JAJaleriafy kOl/fl.'ft'lu)'jne: Problemy IWlldlu mifd::pwroJowcgo, pod red. K. Budzowskicgo i S. Wydymusa, AE w Krakowie, Kraków 1996. UtlpO/"t o s/{lI1ie IUII/dlu zagranicznego w 2(X)() f., M inislcrs lwo Gospodarki. Warszawa 20D I . UIIIX"1 RO{"ZIIY 2000, NBP, Warszawl\ 2001. UapoJ1 Roczny 20()j, NBP, Warsz.lwa 2002. Rączkowski S., Mifdz)'1UlltJ(lowc slo.nmki fiłltllłsOIvr , PWE, Warszawa 1984. Rocznik Statpt)'cZłI)' Handlu Zagn/lliC:lI(.'go, GUS, WarSZilW<l 2002. ZabicIski K., PillGIIJe międzynarodowe, Wydawnictwo Ni\Ukowc PWN , Warszawa 1999.. Poland'. Balance ot Payments afte, 1990 This articlc attcmpts to evaluatc the status or PoJand's balanec of paymcnts. In the introJuetion, the author revicws cconomie thcorics Ihat definc Ihe balance or imbalancc of paymcnts and then prescnls an analysis of Poland's balance of paymcnts from 1991 to 200 l, with partieu l:!r focus on Ihc cUTrenł account and lis compol1cnts. as well as Ihe balallccs of individual accounls Ihat arc pan of Ihe currcnl "ccounl balance. Thc aUlhor prese nl s Ihe changes in Ihcsc figurcs and allcrnpls lo detcrmine imy lasting (rends. NCXI , he prcsenlS Ihe mc lhod for Financing (hl: currcnt .. ceoum defieiI, giving parlicular attcntion to forcign dircel invcstments, and an;dyses the levcl of rescTVI.: assets in Poland in absolute Icnns as well as in rdalion to [he volume of forcign trath: ..

(13)