Koszty i opłacalność produkcji chmielu w gospodarstwach indywidualnych

Anna Jargiełło

Koszty i opłacalność produkcji

chmielu w gospodarstwach

indywidualnych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 29-30, 373-384

A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N —- P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 25 SECTIO H 1995/1996 I n s t y t u t E k o n o m i k i i O r g a n i z a c j i A g r o b iz n e s u A k a d e m i i R o l n i c z e j w L u b l i n i e A n n a J A R G I E Ł Ł O

K oszty i opłacalność p ro d u k cji chm ielu w gospodarstw ach in d y w id u aln y ch

Expenditures and Profitability of Hop Production in Individual Farms

W zm ieniający ch się obecnie w a ru n k a ch gospodarow ania kierow anie procesam i p ro d u k cy jn y m i w ym aga w ielu in fo rm acji u łatw ia ją c y c h po­ dejm ow anie decyzji i k o n trolow anie ich w yko nan ia. R ozw ija się ra c h u ­ n ek kosztów jako proces analizow ania w y d atk ó w podm iotu gospodarcze­ go i obliczania kosztów p rzy p ad ający ch n a jedn ostk ę poszczególnych p ro ­ duktów . W ro lnictw ie rac h u n e k kosztów jest szczególnie u tru d n io n y i pracochłonny ze w zględu n a konieczność stosow ania w yceny dla w ielu jego elem entów oraz rozdziału kosztów p o średn ich na m iejsce ich pow ­ staw an ia.

Celem niniejszego opracow ania jest o k reślen ie kosztów oraz opłacal­ ności pro du k cji chm ielu w g o sp odarstw ach ind y w id u aln y ch , ze szczegól­ nym uw zględnieniem s tru k tu ry i d y n am ik i kosztów oraz czynników w p ły ­ w ających na ich poziom.

UWAGI METODYCZNE

Chm iel — jako roślina sp ecjalna — odznacza się najw yższą spośród w szystkich gałęzi p ro d u k cji rolniczej k ap itało -, m ate ria ło - i pracochłon­ nością, połączoną ze znaczną sezonow ością n ak ład ó w pracy. Trw ałość p la n ­ tac ji, wysokie koszty jej założenia oraz koszt inw estycji tow arzyszących n arzu ca gospo d arstw u ściśle o kreślony k ieru n e k p rod uk cji, a tym sam ym ogranicza elastyczność gospodarow ania. To w ieloletn ie zaangażow anie k a ­ p ita łu oraz w ym ag an ia w odniesieniu do siły roboczej w pły w ają w po­ w ażnym stopniu n a ekonom ikę i organizację gospodarstw a. G ospodarstw a

ch m ielarskie są w p rzew ażającej m ierze obiektam i specjalistycznym i, gdzie p lan ta to rz y odziedziczyli um iejętności, dośw iadczenie i znaczną wiedzę ch m ielarską w raz z po ten cjałem m ajątkow ym „z pokolenia na po­ kolenie”.

Specyfika o m aw ianej gałęzi p ro d u k cy jn e j skłania do ustaw icznego śledzenia kosztów i ich s tr u k tu ry w celu racjonalnego kierow ania p ro ­ cesam i p rod u k cy jny m i dla popraw y efektyw ności gospodarow ania. Z m ie­ niające się w arunki ekonom iczne pro d u kcji rolniczej zm uszają p ro d u ce n ­ tów do skupienia uw agi na an alizach krótkookresow ych, czyli z jednego cyklu produkcyjnego na d ru g i z siln y m ak centem położonym na p oszuki­ w anie m ożliwości obniżania kosztów w łasnych produkcji.

W lite ra tu rz e ekonom iczno-rolniczej spotyka się stosunkow o dużo opracow ań dotyczących m eto d yk i obliczania i analizy kosztów produkcji. Zagadnienie to jest stale a k tu a ln e i istn ieją duże różnice poglądów po­ szczególnych autorów , co do sposobów i m etod obliczania jednostkow ych kosztów prod u k cji oraz zak resu elem entów składow ych uw zględnianych w rach u n k u kosztów .1 U znaje się p rzy ty m , że m etodyka kosztów jed ­ nostkow ych jest niedoskonała i bardzo często k ryty kow ana, a rów nocześ­ nie podkreśla się celowość i potrzebę liczenia kosztów jednostkow ych w rolnictw ie. Ju ż M oszczeński2 zw racał uw agę na ogrom ną ostrożność w w ykorzystaniu jednostkow ych kosztów prod ukcji do w eryfikacji o rg a n i­ zacji gospodarstw a szczególnie w w a ru n k a ch dużej zm ienności cen, kosz­ tów, a także w arun k ó w zbytu.

Bezwzględna wysokość kosztu jednostkow ego nie może stanow ić w o derw aniu od innych in fo rm acji ekonom icznych podstaw y do w nioskow a­ nia o bezw zględnej opłacalności lub nieopłacalności określonego p ro d u k tu . W odniesieniu jed n ak do ra c h u n k u kosztów w obiektach sp ecjalisty cz­ nych oraz gałęzi czy działalności gospodarstw a nie zw iązanych lu b słabo z całością gospodarstw a prow adzenie rac h u n k u kosztów w pow ażnym stopniu odzw ierciedla zbliżenie do rzeczyw istości gospodarczej. W p rz y ­ padku gałęzi pro d u k cji c h m ielarsk iej w aru n k i te są w pełni spełnione. N iem niej i tu konieczne jest rac jo n aln e w ykorzystanie w yników obliczeń i ochrony przed ty m — jak o kreśla M antueffel — aby koszty jed n o stk o ­ we nie stały się „m ieczem w ręk u szalonego” .

1 K. B i s, Nowe elem enty w kalkulacji kosztów produkcji zbóż. Wyd. IUNG w Puławach. R (301). P uław y — 1993, zob. W. G o r c z y c k i , Rachunkowość p rze d ­

siębiorstw rolnych. PWN, W arszawa 1984. A. J a r u g o w a, I. S o b a ń s k a , R. S o ­

c h a c k a , Metody kalkulacji. Koszty, ceny, decyzje. PWE, Warszawa 1993. R. M a n ­ t e u f f e l , Modyfikacja rachunku ekonomicznego w gospodarstwie rolniczym. ZER, nr 4, 1984. P. M e i m b e r g, Rachunkowość rolnicza. PWRiL, W arszawa 1971.

* S. M o s z c z e ń s k i , Filozofia rachunkowości rolniczej, „Rolnictw o” II (3), 1930.

K oszty i opłacalność produkcji chmielu.. ₃₇₅

W ysokie n a k ład y in w esty cy jn e założenia chm ielników oraz ponoszone na p ro d u k cję bieżącą sk ła n ia ją do ciągłego b ad an ia kosztów i opłacalności tej up raw y . Zw rócił na to uw agę F ru w irth 3, k tó ry już w roku 1988 za­ lecał badanie k ształto w an ia się opłacalności prod u k cji chm ielu.

B adaniam i kosztów p ro d u k cji chm ielu w ró żnych asp ektach zajm ow ali się K iau d el, Lorencow icz, Jarg iełło , Jeżew ski i in n i.4

P odstaw ę rozw ażań w n in iejszy m o pracow aniu stan ow ią przykładow e w yniki badań prow adzonych w gospod arstw ach in d yw id uln y ch woj. lu ­ belskiego w lata ch 1989— 1993. A nalizą o b jęto 8 gospodarstw u p ra w ia ją ­ cych chm iel w woj. lubelskim , zaś doboru p la n ta c ji dokonano w porozu­ m ieniu z K ra jo w y m Z w iązkiem P la n ta to ró w C hm ielu.

Podstaw ow ym źródłem dan y ch do rozw iązania postaw ionego p ro b le­ m u były a n k iety , p rzy pom ocy k tó ry ch zb ierano drogą w yw iadu m ate ria ł liczbowy dotyczący n ak ład ó w p racy , siły pociągow ej oraz obrotow ych środków p ro d u k cji w m iarę postępow ania procesu technologicznego. Dla uzupłen ienia in fo rm a c ji o n a k ład ach in w e sty c y jn y ch przeprow adzono bezpośrednie w yw iady z p ro d u cen tam i — chm ielarzam i. O bciążenia fin a n ­ sowe g ospodarstw z ty tu łu p o datk u rolnego i ubezpieczeń społecznych ustalono na p odstaw ie nakazów7 płatniczych. N iek tóre dane w yjściow e z konieczności w yszacow ano.

W opracow aniu zastosow ano m etody s ta ty s ty k i opisow ej. P ełne w łasne koszty p ro d u k cji obliczono dla poszczególnych p la n ta c ji m etodą rozdziel­ czą uorganicznioną. Szczegółowej analizie poddano roczne s tr u k tu ry kosz­ tów p ro d u k cji fak ty czn ie ponoszone przez prod ucentó w , obliczone jako średnie w ażone (w poszczególnych latach). Nie ro zp a try w a n o poziom u po­ noszonych kosztów w w artościach bezw zględnych z uw agi na zm ienność cen i kosztów. A zatem ujęcie w artościow e jest nieporów nyw alne na p rzestrzen i b adanego okresu.

W rac h u n k u kosztów p ro d u k cji szyszek chm ielow ych uw zględniono za­ rów no rzeczyw iste, jak i k a lk u la cy jn e sk ładn iki kosztów. Do fakty czn ych kosztów zaliczono poniesione koszty m ateriałow o-pien iężne: nawozów m i­ neraln y ch , środków ochro n y roślin, d rew n a i d ru tu , opału do suszarni

3 C. F r u w i r t h , Hopfenbau und Hopfennachbehandlung. I Auflage, Berlin 1988.

* J. K i a u d e l , Analiza i e lem e n ty kosztów zakładania i pielęgnacji 1 ha chmielu. B iuletyn Min. Roln., Warszawa 1955. Zob. J. K i a u d e l , Produkcja ch m ie­ lu — nie w y k o r z y s ta n e r e z e r w y gospodarcze. „Nowe R olnictw o” nr 4, 1978. M. L o ­

r e n c o w i c z , A. J a r g i e ł ł o , K o s z ty i opłacalność produkcji chmielu w gospo­

darstw ach in dyw idualnych . Materiały Konferencji Naukow ej, Zamość 1979. J. J e-

ż e w s k i, K o s z ty produkcji chmielu w gospodarstioach in dyw idu aln y ch i p a ń stw o ­

wych. Stu.lia i M ateriały z. 276, IER, W arszawa 1973. A. J a r g e 11 o, Uwagi m e to ­ dyczne tac fum ku k o sztó w pośrednich w produkcji chm ie la rskiej. Ann. Uni-/ Mariae

i inne, a także opłaconą p racę n a je m n ą i usługi. P onadto uw zględniono szereg elem entów k a lk u la cy jn y c h , k tó re złożą się na pełne koszty p ro ­ dukcji. Do tej g ru p y należą: w yszacow ane n a k ład y pracy w łasnej p ro d u ­ centa i członków jego rodziny, am o rty zacja p lan tacji, suszarni i m ag a­ zynu, szacunkow y koszt obornika, „przydzielone” koszty pośrednie oraz oprocentow anie k ap ita łu włożonego w inw estycje oraz częściowo w e k s­ ploatację plantacji.

W yceny pracy w łasnej ro ln ik a i członków jego rodziny dokonano zgod­ nie z m etodyką stosow aną a k tu a ln ie przez IERiGZ, przy określaniu kosz­ tów pracy w gospodarstw ach in d y w id u aln y ch dla potrzeb rach u n k u kosz­ tów jednostkow ych i opłacalności p ro d u k cji ro ln ej w tym sektorze. O p ła­ tę pracy osób z a tru d n io n y ch w ro lnictw ie indyw id ualny m powszechnie p rzy jm u je się na poziom ie p rzeciętnego w dany m roku w ynagrodzenia pracow ników z a tru d n io n y ch w 5 podstaw ow ych działach gospodarki u spo­ łecznionej. Z kolei w ycenę p racy n a je m n e j ustalono jako sum ę kosztów opłaty pracy n a je m n ej oraz koszt konsum pcji arty k u łó w spożywczych p rzy padający ch przeciętnie na jeden dzień pracy w gospodarstw ie. R e a l­ ny bowiem koszt 1 godziny p racy n a je m n ej składa się z o płaty pracy i kosztu w yżyw ienia.

Koszt u trzy m an ia m aszyn i urządzeń specjalistycznych (zryw arka, w ielorak ch m ielarski, pom ost chm ielarski, p rasa w orkująca i inne) oraz eksploatacji ciągników ustalo n o na podstaw ie ich ceny, w skaźników ek s­ plo atacy jny ch oraz zużycia p aliw a i sm arów zgodnie z obow iązującym i zasadam i eksploatacji z aw arty m i w lite ra tu rz e .5 Na koszt utrzy m an ia w ym ienionych środków p racy składa się: am ortyzacja, n ap raw y główne, przeglądy i konserw acje, o procentow anie oraz garażow anie.

K oszty m ateriało w e u stalono na podstaw ie rzeczyw istego zużycia środków obrotow ych i ich śred n ich cen w poszczególnych łatach. W toku obliczeń poszczególne skład n ik i ujm ow ano w jednostkach n a tu ra ln y c h , a następn ie przeliczono je na w artościow e. K oszt naw ożenia organiczne­ go, o b ejm u jący w artość obornika — wg cen zaliczeniow ych — p rzy jęto w połowie daw ki (naw ożenie raz n a dw a lata). N atom iast koszty jego zastosow ania (siła robocza i siła pociągowa) wliczono w koszty produkcji danego roku.

W p rak ty ce rac h u n k u kosztów w rolnictw ie nie stosuje się w praw dzie um orzenia i am ortyzow ania w arto ści p lan ta cji trw ały ch . Jednakże w rz e ­ czywistości środek trw ały , jakim jest chm ielnik zużywa się stopniowo w

5 E. L r c o i r o w i c z, T iue.\> ■pomocnicze do ć w i t z i i i z cksnluaturji vp.rr?.‘u

rolniczego. AR Lublin, 1986, zob. System m aszyn rolniczych, t. 4 i t. 14. IBMER,

Warszawa 1989. T. Z a o r s k i , M. S e r e j , M. S t a s i a k , Wstępna analiza tech-

niczno-ekonomiczna produkcji sp ecjalistyczn ych m aszyn i urządzeń chmielarskich.

Koszty i opłacalność produkcji chmielu.., ₃₇₇

okresie jego ek sploatacji i to zużycie w inno być przeniesione na w y tw o ­ rzone p ro d u k ty . R achu n ek a m o rty za c y jn y chm ielnika ustalono, biorąc pod uw agę wysokość nak ład ó w poniesionych w okresie inw esty cy jn y m oraz długość okresu plonow ania. N akłady na założenie p lan ta cji i p row a­ dzenie jej w okresie nieow ocow ania określono w wysokości w artości od~ tw orzeniow ej, a za o kres u ży tk o w an ia p rzy ję to 15 lat. T ym sam ym rocz­ na stopa a m o rty zacji w yniesie 6,7%, p rzy czym jest to ty lko ra ta odtw o- rzeniow a, k tó ra nie uw zględnia rem on tó w k o n stru k cji no śn ej w okresie eksploatacji. Te o statn ie zostały u stalo n e na podstaw ie rzeczyw iście po­ niesionych kosztów w ko lejn y ch latach.

W w a ru n k a ch gospodarki ry n k o w e j niezbędne sta je się w prow adze­ nie do ra c h u n k u kosztów oprocen to w an ia m a ją tk u trw ałego i obrotow e­ go zaangażow anego w an alizo w an ej gałęzi produkcji. K oszt ten jest k a ­ tegorią u m ow ną, nie jest on bowiem w y d atkiem pieniężnym , ponoszonym rzeczyw iście w procesie produkcji. Jed n ak ż e stanow i on isto tn y elem en t pełnych kosztów — w znaczeniu a lte rn a ty w n y m — bow iem środki pie­ niężne m ożna zainw estow ać w różne działalności, dające w iększy bądź m niejszy przychód. Zasada ta nie budzi w ątpliw ości, d y sk u sy jn e pozostają zawsze sto py procentow e, jakie n ależy przyjąć. W ydaje się, że n ajb ard ziej uzasadnione jest przy jm o w an ie a k tu a ln e j stopy procentow ej, jak ą sto su ją banki przy w k ładach oszczędnościow ych p łatn y c h na każde żądanie lub o p rocentow anie pobierane przez b anki od k red y tó w obrotow ych k ró tk o ­ term ino w y ch . N ato m iast o p rocentow anie nak ładó w in w estycyjnych, za­ m rażan y ch n a w iele lat, należałoby teo rety czn ie p rzyjm ow ać na poziomie w kładów pieniężnych o dłuższym okresie wypowiedzenia.®

O procentow anie zaangażow anych składników m a ją tk u trw ałeg o i o b ro ­ tow ego w n iniejszy m opracow aniu p rzy ję to zgodnie z w aru n k am i k red y - tow o-depozytow ym i banków spółdzielczych obsługujących p lan ta to ró w chm ielu (w poszczególnych b ad an y ch latach). Do u stalen ia podstaw y um ow nego oprocen to w ania n ak ład ów in w esty cy jn y ch p rzy ję to w artość p lan ta cji, su sza m i i m agazynu oraz zry w ark i lu b k o m b ajn u do zbioru oraz innych urząd zeń specjaln y ch , zaś podstaw ę oprocentow ania środków obrotow ych stan ow iła su m a m ateriałó w bez o bornika oraz rem o n ty b ie ­ żące k o n stru k c ji nośnej.

K oszty pośredn ie stanow ią pozycję skalku low an ą w postaci n a rz u tu (10% — od rocznych kosztów ek splo atacji, czyli sum y kosztów p racy ludzi, m echanicznej siły pociągow ej i m ateriałów ). Pozostałe elem en ty pełnych kosztów prod u k cji szyszek chm ielow ych ustalono w wysokości rzeczyw iś­ cie ponoszonej w poszczególnych la ta c h w b a d a n ej zbiorowości.

OMOWIENIE WYNIKÓW BADAŃ

W badanych gospodarstw ach u p raw a chm ielu jest jedną z głów nych gałęzi produkcji rolniczej. P la n ta c je zakładane były w latach 1974—91, stąd średni w iek w yniósł 11,5 lat. System prow adzenia w idełkow y lub zm odyfikow any system tra d y c y jn y o rozstaw ie 3X 1,5 m — p lan ta cje zm odyfikow ane oraz 2,6X1,1 m; 2,6X 1,3 m i 2,6X 1,6 m pozostałe. C h m iel­ niki założone są na glebach b ru n a tn y c h i bielicow ych w ytw orzonych z lessu, należących do k las b o n itacy jn y ch od I do IV. U praw ia się n a ­ stęp u jące odm iany: L ubelski, P o p u la cja Czeska, Z atecki, N o rth ern B re- w er i Estera.

Przeciętna pow ierzchnia p la n ta c ji w pełni ow ocującej w ynosiła 2,4 ha (od 1,5—4,2 ha), a zatem ogółem badaniam i objęto 19,2 ha (od 18,6— 20,1 ha w poszczególnych latach). U dział chm ielu w g ru n ta c h ornych w yniósł średnio w gospodarstw ie 33,8% (7,1 ha g ru n tó w przypada na 1 gospodar­ stwo), w użytkach rolniczych 30,8% (7,8 ha użytków rolniczych) oraz w ogólnej pow ierzchni gospodarstw a 28,2% (8,5 ha pow ierzchnia całkow ita).

B adane gospodarstw a są dobrze w yposażone w m aszyny i urządzen ia służące produkcji c h m ielarsk iej oraz w m echaniczną siłę pociągową. Z a­ biegi agrotechniczne i ochrony roślin chm ielarze w ykonyw ali term inow o, przy użyciu m aszyn i narzędzi zagreg ato w any ch z ciągnikiem . O dkopyw a­ nie i cięcie k a rp (w około 80%, zaw ieszanie przew odników , nap row adzan ie i pasynkow anie roślin w ykonyw ano ręcznie). Z kolei ochronę roślin przed chorobam i i szkodnikam i prow adzono na bieżąco przy użyciu k rajo w y ch uniw ersalnych oraz im p o rto w an y ch opryskiw aczy o wysokich p a ra m e ­ tra c h technicznych. W ciągu okresu w egetacyjnego w ykonano p rzeciętnie 7— 9 oprysków ochrony roślin.

P otrzeb y pokarm ow e i daw ki naw ożenia m ineralnego u stalan o k ażd e­ go rok u na podstaw ie analiz p ró b ek glebow ych. O bornik stosow ano n a j­ częściej jesienią, co dw a lata , zaś w apnow anie przeprow adzano raz na trzy lub cztery lata. Z biór szyszek chm ielow ych odbyw ał się m echanicz­ nie zry w ark am i pro d u k cji polskiej lu b k om bajnam i, co zapew nia zbiór surow ca w opty m aln y m term in ie. N atom iast suszenie uzyskanego s u ­ rowca przeprow adzano w su szarn iach taśm ow ych oraz wieżowych jedno- i dw ukom orow ych, k tó re w yposażone są w liczne urządzenia m o d ernizu­ jące (urządzenia załadowcze i rozładow cze, piece o zw iększonej w y d a j­ ności cieplnej, uk ład y w e n ty la c y jn e itp.). Źródłem ciepła w su szarniach było drew no i węgiel.

W analizow anym okresie b ad an e gospodarstw a uzyskały średnio 13,5 dt/ha, od 12,4 d t/h a w roku 1989 do 14,1 d t/h a w roku 1991 i 1993. P ro ­ dukcyjność poszczególnych p la n ta c ji w latach by ła bardzo zróżnicow ana i kształtow ała się w gran icach 9,5— 18,2 d t/ha.

Koszty i opłacalność produkcji chmielu.. 379 Zgodnie z p rz y ję tą m etodą, s tru k tu rę procentow ą kosztów prod ukcji w układzie rodzajow ym w poszczególnych latach zam ieszczono w tab. 1. Z dan y ch w n ie j z a w a rty c h w ynika, że w y stęp u ją isto tn e różnice pom ię­ dzy n iek tó ry m i pozycjam i kosztów w b adanym pięcioleciu.

P ro d u k c ja c h m ie la rsk a jest w y b itn ie m ateriałoch łon n a, stąd n a jis to t­ niejszym elem en tem są koszty m ateriałow e. S tanow iły one w badanym okresie od 9,25— 25,63% i w ykazyw ały ciągłą ten d e n c ję w zrostow ą. S to ­ sunkow o niski u dział kosztów m ateriało w y ch w pierw szym roku badań, w'iąże się z fak te m , że był to o statn i rok obow iązyw ania urzędow ych cen na środki p ro d u k cji pochodzenia przem ysłow ego. P on adto rolnicy w yko­ rzy sty w a li w p ro d u k cji szereg m ateriałów pochodzących z zapasów po­ przed nich ła t (zakupionych po niższych cenach).

W łaściw ość d u żej pracochłonności b ad an ej gałęzi p ro d u k cji roślinnej z n a jd u je odzw ierciedlenie w znacznym udziale kosztów pracy ludzi. W praw dzie różnice w la ta c h są dość duże, od 15,47— 21,90%, z zaryso­ w u jącą się te n d e n c ją zm niejszan ia tego elem en tu w p ełnych kosztach w y ­ tw arzan ia. Z jaw isko to zw iązane jest z niew ielkim zm n iejszaniem się glo­ b a ln y ch n akład ó w p racy (w rb h /h a) i w zrastający m udziałem pracy w łas­ n e j ro ln ik a i członków jego rodziny, p rzy zm niejszającym się udziale p ra ­ cy n a je m n ej i usług. P ro ces ten obserw ow any jest in ten sy w n iej w gospo­ d a rstw a c h po siad ający ch m niejsze p lan ta cje chm ielu.

Udział rocznych kosztów eksploatacji, tzn. sum a p racy ludzi, m ech a­ nicznej siły pociągow ej i kosztów m ateriałow y ch w lata ch 1990— 1993 uległa stab ilizacji i w yniosła 49,01— 50,06%. Z przeliczenia w ym ienionych kosztów na ilość sp rzed an y ch szyszek chm ielow ych w y n ik a (tab. 2), że do ich pokrycia niezbędne jest 434— 533 kg surow ca, co stanow i 32,8 do 37,8% uzyskanego plonu (z pom inięciem pierw szego roku badań).

Z kolei udział a m o rty za c ji zaangażow anego m a ją tk u trw ałeg o oraz koszty zw iązane z jego e k sp lo atacją (poz. 4,5 i 6 tab. 1) k sz ta łtu ją się na dość w y ró w n an y m poziom ie. C h a ra k te ry sty c zn e jest to, że n a stą p iły n ie­ w ielkie zm iany w w yposażeniu b ad an ej zbiorowości w m aszyny i u rz ą ­ dzenia specjalne, dokonano głów nie m odernizacji suszarń i zakupu o p ry ­ skiw aczy. R em o n ty bieżące k o n stru k c ji nośnej ograniczały się w yłącznie do niezbędnych uzupełnień. O bserw u je się duże zróżnicow anie w obcią­ żeniu am o rty za c ją m iędzy poszczególnym i gospodarstw am i. W m iarę bo­ w iem w zrostu pow ierzchni p la n ta c ji w gospodarstw ie, zm niejsza się p ro ­ centow y udział o m aw ian ej g ru p y kosztów p rzy p ad ający ch na 1 ha. D y n a­ m ikę w zrostu kosztów a m o rty zacji i eksploatacji m a ją tk u trw ałego o b ra ­ zuje ich pokrycie w postaci ek w iw alen tu sprzedanego surow ca, k tó re za­ w iera się od 177 do 304 kg, czyli 14,3 do 21,6% średniego plonu.

K oszty m ają tk o w e i „ p rz y p a d a ją c e ” pośrednie na 1 ha p lan ta cji sto ­ sunkow o w n iew ielk im sto p n iu obciążają p ro d u k cję chm ielarską. A

nali-Tab. 1. Struktura rodzajowa kosztów produkcji szyszek chm ielowych (w %, suma wszystkich kosztów rodzajowych — 100%)

The structure of the kinds of production costs of hop cone production (in %, the total of all kinds of costs — 100%)

Rodzaj kosztu Lata

produkcji _{1989 1990 1991 1992 1993} Praca ludzi Mechaniczna siła 18,58 21,90 18,23 17,35 15,47 pociągowa 4,78 12,70 10,41 10,20 7,91 Koszty m ateriałowe 9,25 15,46 19,96 22,34 25,63 Amortyzacja plantacji Remonty bieżące 6,75 5,48 6,22 7,58 8,97 konstrukcji nośnej Koszty eksploatacji m aszyn i urządzeń specjalistycznego w yposażenia 1,36 2,74 1,10 1,80 2,43 technologicznego 19,02 17,86 18,56 18,03 16,51 Ubezpieczenia rzeczowe 0,08 0,86 0,92 1,04 0,52 Składka plantatorska 0,27 0,82 1,20 1,15 0,90 Obciążenie fiskalne Um owne oprocentow a­

nie nakładów

0,71 1,03 1,73 1,82 1,52

inw etycyjnych Umowne oprocentow a­

nie śodków obroto­

33,50 10,32 10,69 10,65 12,08

wych 2,44 5,82 6,12 3,05 3,16

Koszty pośrednie 3,26 5,01 4,86 4,99 4,90

Źródło: Obliczenia w łasne.

zowana gru p a kosztów w ym agała sprzedaży od 28 do 89 kg szyszek chm ie­ lowych, co stanow iło 2,3 do 6,5% osiągniętego plonu.

N ajbard ziej zróżnicow any udział w s tru k tu rz e kosztów obserw uje się w gru pie um ow nego oprocentow ania nakładów in w esty cy jn y ch i środ ­ ków obrotow ych. U dział ten wiąże się ściśle zarów no z w ysokim i n a k ła ­ dam i inw esty cy jny m i, jak też z w aru nkam i ekonom icznym i p rodukcji ro ln ej poszczególnych lat.

Z danych zam ieszczonych w tab. 2 w ynika, że d yn am ik a w zrostu kosz­ tów w łasnych p ro d ukcji przyp ad ający ch na jed no stk ę pow ierzchni jest wyższa niż d y n am ika w zrostu na 1 kg szyszek chm ielow ych, co ma ścisły związek z wysokością uzyskanego plonu. W okresie badanego pięciolecia koszty ha 1 ha w zrosły 12,8-krotnie, zaś na 1 kg surow ca blisko 11,3-krot- nie. G w ałtow ny w zrost zauw aża się w r. 1990 (blisko pięciokrotny w sto­ sunku do r. 1989), po czym w kolejnych latach stopniow o zm niejsza się. A nalogiczne ten d en cje obserw uje się analizując indeksy zmian za­ równo jednopodstaw ow e, jak i łańcuchow e w odniesieniu do p rzeciętnej w artości p rodukcji w przeliczeniu na 1 ha. W każdym z badan y ch lat in ­ deksy zm ian są wyższe po stro n ie kosztów, zaś niższe po stro n ie w artości w ytw orzonej i sp rzedan ej produkcji. Św iadczy to o zm niejszającej się

T a b . 2. W sk a ź n ik i p ro du kcy jne i ek o n o m ic zn e p ro d u k cj i c h m ie la r sk ie j Pro du ction an d econ omic indicators of ho p p r o d u c ti o n

Koszty i opłacalność produkcji chm ielu... 381

1 9 9 3 8 6 9 5 0 1 2 8 2 1 2 2 6 1 6 6 7 1 1 2 8 1 1 8 r f 7 9 8 9 0 00 *-< CD «-H 1 1 2 6 5 0 00 ₁08 8 CO ^ tO CD CO o 00 CD lO CO — « t> O CD O 77 ,2 1 2 9 ,6 1 9 9 2 7 1 3 2 5 CM o o co 5 2 0 6 2 9 5 2 1 3 4 co 7 1 6 8 0 6 8 9 1 2 8 9 8 2 0 2 7 6 2 <N ₉95 ^D CO O)r*- rf C-J 05 t-00 co ₁53 ₁02 72 ,6 1 3 7 ,7 1 9 9 1 5 4 7 7 2 8 0 8 1 6 3 3 8 8 4 5 7 1 0 1 5 3 r f 5 5 9 5 0 5 3 8 1 4 5 7 8 8 8 9 6 1 2lO iC ₉78 to CO lO to r- lO 00 CD cg 15 0co o f CD ₁44 ,0 1 9 9 0 3 3 5 5 6 4 9 5 4 9 5 2 5 4 2 1 4 6 5 4 6 5 co 2 8 6 4 0 3 7 2 3 7 2 5 1 0 0 5 3 9 6 3 9 6 8 6 8 r f* CD 00 O co ca cd ^ r t 1 CM H 13 3 1 3 3 6 5 ,8 1 5 2 ,0 1 9 8 9 6 7 8 0 O o o o 5 4 6 7 o o o o C'f00cr> co o o o o o 1 2 8 9 4 o o o o r*H < 65 2 2 1 2 1 7 7 2 8 2 3 5 O O o o 52 ,3 1 9 0 ,2 J e d n . m ia r y S iC3 ^5

W

>> # % z ł/ k g

aP#

d t/ h a z ł/ k g

«

’S

£

kg /h a k g /h a k g /h a k g /h a k g /h a

W

ys

zc

ze

gól

nie

nie

K o sz ty w ła sne p ro d u k cj i na 1 ha Dyn amika w zr o st u k os zt ów p ro d uk cj i na 1 ha a) in d ek sy je d n o p o d st a w o w e b) in d ek sy ła ń c u c h o w e K o sz ty w ła sn e p ro d uk cj i na 1 k g Dynamika w zr o st u k os zt ów własnych na 1 ta g a) in d ek sy je d n o p o d st a w o w e b) in d ek sy ła ń c u c h o w e P lo n su ch y ch sz y sz ek c h m ie lo w y c h Ś re d n ia ce na r e a li z a c ji (c en a sk u p u ) Dynamika w zr o st u ce n r e a li z a c ji a) in d ek sy je d n o p o d st a w o w e b) in d ek sy ła ń c u c h o w e P rzy ch ó d g lo bal ny ró w n y p r z e c ię tn e j w a r to śc i p r o d u k c ji D ynamik a w zr o st u w a r to śc i p r o d u k c ji a) in d ek sy je d n o p o d st a w o w e b) in d ek sy ła ń c u c h o w e K o sz ty wł a sn e p r o d u k c ji w kg sz y sz ek c h m ie lo w y c h — iloś ciowy p ró g r e n to w n o śc i w ty m : a) b e z o o śr e d n ie k o sz ty e k sp lo a t. b) am ortyzacja i ek sp loa ta cja m a ją tk u tr w a łe g o c) k o sz ty m ają tko w e i p o śr e d n ie d) o p r o c e n t. k a p it a łó w c z y n n y c h Dynamika w zr o st u k os zt ów p ro d u k cj i w kg sz y sz e k c h m ie lo w y c h : a) in d ek sy je d n o p o d st a w o w e b) in d ek sy ła ń c u c h o w e K o sz ty w ła sn e p ro d uk cj i w % p lo n u W sk a źn ik o p ła c a ln o śc i Źródło: Obl icz en ia w ła sn e .

opłacalności b ad an ej gałęzi, co potw ierdzają obliczone w skaźniki opłacal­ ności. A zatem sy tu a c ja dochodowa i rentow ność specjalistycznych gospo­ d arstw chm ielarskich uległa pow ażnem u obniżeniu.

Do takiego sam ego w niosku prow adzą obliczenia w yrażające pokrycie pełnych kosztów w łasnych produkcji ekw iw alentem pro d u k tu . W k o le j­ nych latach n astąp ił gw ałtow ny w zrost gran icy o k reślającej ilościowy próg rentow ności. W rok u 1989 m inim alny plon n a pokrycie pełnych kosz­ tów w yniósł 652 kg, co stanow iło 52,3% plonu, podczas gdy w kolejny ch latch 869 kg, 978 kg, 995 kg i 1088 kg, co rów na się odpowiednio 65,8%; 69,4%; 72,6% i 77,2% uzyskanego plonu.

W tab. 3 zaprezentow ano k alkulację w ynagrodzenia za pracę w łasną rolnika i osiągnięty dochód z zaangażow anego k a p ita łu własnego. W tym celu stało się niezbędne rozdzielenie kosztów na: koszty i w ydatki fak ­ tycznie poniesione przez p roducenta oraz koszty nie będące w ydatkam i, a zatem n ak łady k alkulow ane. Z różnicy pom iędzy przychodem global­ nym a kosztam i i w ydatkam i poniesionym i przez p la n ta to ra ustalono d o ­ chód rolniczy p rzy p ad ający na 1 ha p lan tacji i na 1 godzinę pracy w łasnej. Dla sfinansow ania kosztów i w ydatków p la n ta to r w kolejnych lata ch przeznaczał przychód globalny uzyskany ze sprzedaży 378 kg, 569 kg, 655 kg, 642 kg i 678 kg szyszek chm ielow ych, co stanow iło odpowiednio:

30,5%, 43,1%, 46,5%, 46,9% i 48,1 osiągniętego plonu, czyli średnio 580 kg

i 42,5%. W ynika z tego, że przekroczenie progu zdolności płatniczej w y­ m agało coraz większego udziału przychodu ze sprzedaży produk cji do pokrycia kosztów w ytw orzenia będących w ydatkam i. Dopiero bowiem począwszy od progu zdolności płatniczej prod u k cja przyczynia się do w zrostu zdolności p łatn iczej gospodarstw a.

W okresie badanego pięciolecia pro ducenci-chm ielarze uzyskiw ali re la ­ tyw nie coraz m niejszą opłatę pracy w łasnej łącznie z opłatą zaangażow a­ nego k ap itału własnego. D ynam ika w zrostu dochodu rolniczego w p rzeli­ czeniu na 1 ha jest k orzystniejsza w porów naniu z dynam iką w zrostu w odniesieniu do 1 godziny p racy w łasnej. Św iadczy to o pogorszeniu się ekonom icznych w aru nk ó w produkcji ch m ielarsk iej, w w yniku czego n a ­ stąpiło zm niejszenie się ekonom icznej efektyw ności analizow anego pro ­ cesu produkcji.

UWAGI KOŃCOWE

P ro d u k cja ch m ielarsk a c h a ra k te ry z u je się bardzo w ysoką k apitało-

chłonnością, m ateriałochłonnością i pracochłonnością. W łaściwości te

w skazują na ogrom ne znaczenie i konieczność obliczania kosztów jej p ro ­ d ukcji w celu racjo naln eg o w y korzystania zaangażow anych w niej czyn­ ników produkcji.

T a b . 3. Kal ku lac ja w y n a g r o d z e n ia za p ra cę w ła sn ą i z aa n g aż o w a n y kapitł w ła sn y Calculation of pa y m en t fo r w or k an d th e invo lve d c a p it a l

Koszty i opłacalność produkcji chm ielu. ! c co a « o OJ N +->_Ut O s es 3 5 _*■* c_h 0 4 X! 5 ° £ "n 3 <§ "3 -itf .t; a b « 5 •* CS 1 &

§ s

_{M ®} £ * b o

*

-s

- M d c 5 CO i 3 £ N <0 TJ O ‘ O co ,c o. 8 T I cs — G ._ « hj £ C o 05 ~ co M z

S

_ia

z

_a 5 ^ F t : rt G -o M d x: -*-*>> Ł» (3 N O T3 CJ T J £ * _{-o .*}2 8 « * w W ar •=- • *o 9* n Si _{a»" ^ S c} £ > • * • - « d « .i | o ^_{f-ł d U»} ? W >> i !o d "n -*-1 -fi S S c 9. o o a> o .y ^ Q 2 o. ° * t* #_{O . b} S ^ u -O O ^ ■NJ o co 383 1 9 9 3 8 69 50 3 2 7 1 1 5 4 2 3 9 6 7 8 1 1 2 6 5 0 5 8 0 2 6 6 4 7 7 8 0 7 43 9 2 4 4 5 ₉8 1 9 9 2 7 1 3 2 5 2 52 9 2 4 60 33 ₆42 9 32 0 2 52 1 6 9 5 8 2 1 2 3 6 8 7 7 5 9 3 7 4 5 4 r— 1 99 1 54 77 2 1 8 1 3 5 36 637 65 5 7 88 89 4 22 52 ₄71 ₁46 ₆50 6 50 0 3 3 8 9 co 1 9 9 0 33 556 1 1 5 7 7 2 19 7 9 5 6 9 51 0 0 5 2 9 0 2 6 3 2 4 3 2 4 6 5 2 4 4 5 1 8 2 6 6 2 6 6 1 9 8 9 6 78 0 2 8 4 8 3 93 2 3 7 8 1 2 8 9 4 8 96 2 o_{o oo} 5 3 6 1 6 7 2 0 O_ooO J e d n . m ia r y tys. z ł/ h a tys. z ł/ h a tys. z ł/ h a k g /h a XI<0 N cc tys. z ł/ h a r b h /h a Xt x> u cs o •</> o d ci TJ_o W) o> d oj d $ % a 'jx >» Bf K o sz ty wł a sn e p ro d u k cj i na 1 ha p la n ta c ji K o sz ty ni e b ęd ą ce w y d a tk a m i * K a sz ty i w y d a tk i poni es ion e p rz ez p r o d u c e n l K o sz ty i w y d a tk i w kg p lo n u cz yl i pr óg zd ol p ła tn ic z e j P rzy ch ód g lo bal ny z 1 ha p la n ta c ji D o ch ó d ro ln ic zy z 1 ha p la n ta c ji ** Dyn amika w zr o st u d o ch o d u r o ln ic z e g o a) in d ek sy je d n o p o d st a w o w e b) in d ek sy ła ń c u c h o w e Na k ła d y p ra cy w ła sn e j D o ch ó d ro ln ic zy na 1 g o d zi n ę p ra cy w ła sn e j Dynamika w zr o st u d o ch o d u roln icz ego na 1 p ra cy w ła sn e j a) in d ek sy je d n o p o d st a w o w e b) in d ek sy ła ń c u c h o w e

Przeprow adzone badania n a d kształtow an iem się kosztów i opłacal­ ności p rodukcji ch m ielarsk iej pozw alają w ysnuć n astę p u jąc e wnioski;

1. W analizow anym okresie koszty w łasne pro du kcji chm ielu na 1 ha w zrosły średnio 12,8-krotnie, n ato m iast koszt jednostkow y w przeliczeniu na 1 kg 11,3-krotnie, zaś przychód globalny z 1 ha 8,7-krotnie. A zatem zaobserw ow ano zm niejszającą się opłacalność analizow anej gałęzi p ro ­ dukcji rolniczej.

2. W skaźnik opłacalności w bad an ym pięcioleciu obniżył się ze 190,2% do 129,6%. W ynika z tego, że sy tu a c ja dochodowa i rentow ność sp ecjali­ stycznych g o spodarstw ch m ielarskich uległa pow ażnem u obniżeniu.

3. O bserw uje się w zrost g ranicy o k reślającej ilościowy próg re n to w ­ ności, w yrażający pokrycie p ełn y ch kosztów w łasnych prod u k cji ek w iw a­ len tem poduktu, k tó ry w zrasta z 652 kg do 1088 kg, co odpow iada 52,3% i 77,2% uzyskanego plonu.

4. A nalogiczne zależności i ten d en cje obserw u je się przy ustalen iu progu zdolności p łatn iczej. Dla osiągnięcia tego p u n k tu p la n ta to r p rz e ­ znaczał od 378 do 678 kg suchych szyszek chm ielow ych, co odpow iada 30,5% do 48,1% osiągniętego plonu.

5. Niezależnie od roku b ad ań (i obiektu) w s tru k tu rz e kosztów dom i­ now ały koszty m ateriało w e oraz p raca ludzi.

6. U w zględniając postęp techniczny i rozw ój n auki w zakresie p ro ­ dukcji chm ielu istn ieją m ożliwości zm niejszenia kosztów jednostkow ych i zwiększenia opłacalności poprzez: zw iększenie śre d n ie j pow ierzchni p la n ­ tacji w celu pełniejszego w y k o rzy stan ia m aszyn i urządzeń sp ecjalistycz­ nych, w prow adzenie now ych technologii u p raw y (tzw. niskie szpalery), praw idłow ą i term in o w ą ag ro techn ik ę, naw ożenie w oparciu o analizy g le­ bowe, racjon aln ą ochronę, pełną obsadę roślin na p lan ta cji oraz ra c jo n a ­ lizację organizacji p racy przy zbiorze i suszeniu.

S U M M A R Y

The purpose of the studies was to determine the expenditures and profitability of hop production in individual farms, with special consideration given to the structure and dynam ics of expenditures and the factors affecting their level. In the analyzed period (1989—1993), the prime costs of hop production per 1 ha in­ creased 12.8 times, w hile the unit costs per 1 kg increased 11.3 times and the total income from 1 ha increased 8.7 tim es. Therefore, the studies observed a decreasing profitability of the analyzed branch of agricultural production. The incomes and profitability of specialist hop producing farms were radically lowered. At the same time, one observed a considerable increase of the lim it determ ining the quan­ titative threshold of profitability and the threshold of paym ent capacity for hop production.