Efektywność towarowych gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2004-2009

(1)

Danuta Zawadzka, Agnieszka

Strzelecka, Ewa Szafraniec-Siluta

Efektywność towarowych

gospodarstw rolnych w Polsce w

latach 2004-2009

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 46/1,

231-241

(2)

A N N A L E S

U N I V E R S I TA T IS M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A V O L . X L V I, 1 S E C T IO H 2 0 1 2 Zakład Finansów Politechnika Koszalińska D A N U T A Z A W A D Z K A , A G N IE S Z K A S T R Z E L E C K A , E W A S Z A F R A N IE C -S IL U T A

Efektywność towarowych gospodarstw rolnych

w Polsce w latach 2004-2009*

The efficiency o f farm s in Poland from 2004 to 2009

Wprowadzenie

Celem funkcjonow ania przedsiębiorstw jest wzrost ich w artości rynkowej, której efektem jest pom nażanie bogactw a ich właścicieli. W kontekście funkcjonowania go spodarstw rolnych kryterium efektywności odwołuje się bezpośrednio do nadw yżek wygenerowanych w ramach produkcji rolnej. Wartość rynkow a gospodarstwa rolnego bowiem jest trudna do oszacowania1 m iędzy innym i dlatego, że gospodarstwo rolne jako miejsce pracy nie jest oddzielone od gospodarstwa domowego. Reakcja na bodźce ekonomiczne w pewnym stopniu odbiega od decyzji podejmowanych przez przedsię biorstw a nierolnicze. Ponadto biologiczny charakter produkcji narzuca długotrw ały cykl w ytw arzania, stąd realokacja zasobów pracy jest o wiele bardziej ograniczona. Kierując się tym i przesłankam i, przyjęto w badaniach zaprezentowanych w niniej szym artykule dwa kryteria efektywności: tzw. wielkość ekonomiczną gospodarstwa rolnego oraz wartość dodaną netto. Ukazano zależność tych m iar od specjalizacji gospodarstw a rolnego, od powierzchni użytków rolnych oraz lokalizacji badanych jednostek. Przyjęto tezę, iż powyższe zm ienne stanowią jednocześnie czynniki de term inujące efektywność towarowego gospodarstw a rolnego.

* P rojekt zo sta ł sfinansow any ze środków N arodow ego C e n tru m N auki.

1 W lite ra tu rz e podejm ow ane są p róby w y cen y w a rto śc i g o sp o d a rstw rolnych. Por. T. K o n d raszu k ,

G o sp o d a rstw o w iejskie ja k o p o d sta w a rachunku eko n o m iczn eg o — u jęcie , „R N SER iA ”, t. V III z. 1, W arsz aw a-P o z n ań 2006.

(3)

1. Materiał i metodyka badań

Badanie przeprowadzono na podstawie raportów publikowanych w ram ach Pol skiego Farm Accountancy Data Network (FADN) System Zbierania i W ykorzysty w ania Danych Rachunkowych G ospodarstw Rolnych2. A nalizą objęto gospodarstwa rolne towarowe o wielkości ekonomicznej równej lub większej 2 ESU. W artość ta określana jest na podstawie sumy wartości standardowych nadw yżek bezpośrednich (SGM) w szystkich działalności występujących w danym podmiocie. Standardowa nadw yżka bezpośrednia jest nadw yżką w artości produkcji danej działalności rol niczej nad w artością kosztów bezpośrednich w przeciętnych dla danego regionu w arunkach produkcji. Parametrem służącym do określania wielkości ekonomicznej gospodarstw a rolnego jest Europejska Jednostka W ielkości (ESU). Jedno ESU od pow iada równowartości 1200 euro. Do obliczeń przyjmowane są średnie z trzech lat odpowiedniego okresu n a podstawie uśrednionych danych rocznych z danego regionu, tak aby wyeliminować w pływ zm ian produkcji lub cen produktów i środków produkcji3.

W artykule dokonano analizy efektywności gospodarstw rolnych z uwzględnieniem powierzchni użytków rolnych, typów rolniczych oraz lokalizacji gospodarstwa rolnego. Według pierwszego z wymienionych kryteriów w yróżnia się gospodarstwa: bardzo małe (pow.<5ha), małe (5ha<pow.<10ha), średniomałe (10ha<pow.<20ha), średnioduże (20ha<pow.<30ha), duże (30ha<pow.<50ha), bardzo duże (pow>50ha). Z kolei przyj mując jako kryterium klasyfikacyjne specjalizację gospodarstwa rolnego, wyróżnić można siedem typów rolniczych4: uprawy polowe, uprawy ogrodnicze, uprawy trwałe, krow y mleczne, zw ierzęta żyw ione w systemie w ypasow ym , zw ierzęta ziarnożerne, mieszane. Gospodarstwa zaliczane do pierwszego typu specjalizują się m.in. w uprawie zboża, roślin oleistych i strączkowych. Uprawy ogrodnicze w Polsce najczęściej dotyczą produkcji owoców i warzyw, także przeznaczonych do przetwórstwa, oraz orzechów i grzybów 5. Przy tym uprawy ogrodnicze polowe zaliczane są do upraw polowych. G ospodarstw a specjalizujące się w upraw ie m.in. drzew i krzew ów owocowych (łącznie z cytrusow ym i) oraz gajów oliwnych należą do typu rolniczego - uprawy trwałe. Kolejna grupa typów rolniczych dotyczy produkcji zwierzęcej. Gospodarstwa hodujące bydło mleczne zaliczane są do typu - krowy mleczne. Typ: zwierzęta żywione w systemie wypasow ym - obejmuje hodowlę m.in.: bydła opasowego, bydła ogółem

2 P odstaw ą praw n ą Polskiego FADN je s t u staw a o zb ieraniu i w y k o rzy sty w an iu danych rachunkow ych z gosp o d arstw rolnych z 29 listo p ad a 2000 r. (Dz.U. n r 3 z 2001 r. poz. 20 z późn. zm.), a g rom adzenie i p rzed staw ia n ie danych zlecono In sty tu to w i E konom iki R olnictw a i G ospodarki Żyw nościow ej.

3 L. G oraj, S. M ańko, D. O such, R. Płonka, W yniki standardow e u zy ska n e p r z e z g o sp o d a rstw a rolne

u czestn iczą ce w P o lskim F A D N w 2 0 0 9 roku. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2010,

s. 8-12.

4 D ecyzja K om isji z dn. 7 czerw ca 1985 r. usta n aw iająca w spólnotow ą typ o lo g ię gosp o d arstw rolnych (85/377/EW G), Dz.U. L 220 z 17.8.1985.

5 O. Stefko, I. Ł ącka, In w estycje w o g ro d n ic tw ie i m eto d y o cen y ich efektyw n o ści, W ydaw nictw o U n i w ersy tetu P rzy ro d n iczeg o w Poznaniu, Poznań 2009, s. 12.

(4)

EFEKTYW NOŚĆ TOWAROWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE W LATACH 2004-2009 233

oraz kóz. Natomiast typ: zw ierzęta ziarnożerne, dotyczy hodowli zwierząt żywionych paszami treściwymi. Gospodarstwa mieszane obejmują hodowlę: różnych zwierząt, lecz z przewagą żywionych w systemie w ypasow ym , różnych zwierząt, lecz z przewagą żywionych paszam i treściw ymi, oraz upraw polowych i zwierząt żywionych w sy stemie wypasow ym , a także różnych upraw i zw ierząt łącznie. Do tego typu rolnego zaliczane są gospodarstwa rolne, które nie spełniają wymogów określonych dla typów specjalistycznych.

W opracowaniu wykorzystano ponadto dane regionalne6 dotyczące gospodarstw rolnych. Zgodnie z przyjętą przez FADN klasyfikacją Polska podzielona została na 4 podstawowe regiony: Pomorze i M azury, Wielkopolskę i Śląsk, Mazowsze i Podlasie, Małopolskę i Pogórze. Pierwszy z nich, oznaczony numerem 785, obejmuje gospodar stwa rolne działające na terenie województw: warm ińsko-mazurskiego, pomorskiego, zachodniopomorskiego oraz lubuskiego. Region W ielkopolska i Śląsk (numer 790) dotyczy województwa kujawsko-pomorskiego, wielkopolskiego, dolnośląskiego oraz

6 W opracow aniu w yk o rzy stan o n astępujące sp raw o zd an ia FADN, dotyczące sta ty sty k regionalnych: K. B ańkow ska, W yniki sta n d a rd o w e u zy ska n e p rz e z g o sp o d a rstw a ro ln e u czestn iczą ce w P o lskim F A D N

w 2 0 0 6 roku. R eg io n F AD N 795 M a zo w sze i P odlasie. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a

2008, s. 39, 40, 44; R. B rzezik, I. M ikołajczyk, A. W ituszyńska, W yniki standardow e u zy ska n e p r z e z g o sp o 

da rstw a rolne u czestniczące w P olskim F A D N w 2007 (2008, 2009) roku. R eg io n FAD N 785 P om orze i M azury. C zę ść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2009 (2010, 2011), s. 39, 40, 44; I. C holew a, K. K am bo, W yniki standardow e u zyskane p r z e z g o sp o d a rstw a rolne u czestn iczą ce w P o lskim F A D N w 2009 roku. R egion F A D N 795 M a zo w sze i Podlasie. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2011, s. 39, 40, 44;

P. C zarnota, R. Tarasiuk, W yniki standardow e u zy ska n e p r z e z g o sp o d a rstw a rolne u czestn iczą ce w P o lskim

F A D N w 2 0 0 6 roku. R eg io n F A D N 8 0 0 M a ło p o lska i P ogórze. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB ,

W arszaw a 2008, s. 39, 40, 44; S. M ańko, A. Sm olik, W yniki sta n d a rd o w e u zy sk a n e p r z e z g o sp o d a rstw a

rolne u czestniczące w P o lskim F A D N w 2009 roku. R eg io n F A D N 790 W ielkopolska i Śląsk. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2011, s. 39, 40, 44; I. M ikołajczyk, K. Z m arzłow ski, W yniki sta n d a r dow e u zy ska n e p rz e z g o sp o d a rstw a rolne u czestn iczą ce w P o lskim F A D N w 20 0 6 roku. R eg io n F A D N 785 P o m o rze i M a zu ry. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2008, s. 39, 40, 44; E. O lew nik,

A. Sm olik, W yniki standardow e u zy ska n e p r z e z g o sp o d a rstw a rolne u c zestn iczą ce w P o lskim F A D N w 20 0 7

(2008) roku. R eg io n F AD N 790 W ielkopolska i Śląsk. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a

2009 (2010), s. 39, 40, 44; D. O such, K. Z m arzłow ski, W yniki standardow e u zy ska n e p rz e z g o sp o d a rstw a

rolne u czestn iczą ce w P o lskim F A D N w 2007 (2008) roku. R eg io n F AD N 795 M a zo w sze i P odlasie. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2009 (2010), s. 39, 40, 44; A. Sm olik, W yniki standardow e u zy ska n e p r z e z g o sp o d a rstw a rolne u czestn iczą ce w P o lskim F A D N w 2 0 0 6 roku. R eg io n F AD N 790 W iel k o p o lsk a i Śląsk. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2008, s. 39, 40, 44; J. Szm igiel,

R. T arasiuk, W yniki standardow e u zy ska n e p r z e z g o sp o d a rstw a rolne u c zestn iczą ce w P o lskim F A D N w 2009

roku. R eg io n F A D N 8 0 0 M a ło p o lsk a i P ogórze. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2011,

s. 39, 40, 44; R. T arasiuk, W yniki standardow e u zy ska n e p rz e z g o sp o d a rstw a rolne u czestn iczą ce w P o lskim

F A D N w 2007(2008) roku. R eg io n F A D N 800 M a ło p o lska i Pogórze. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -

PIB, W arszaw a 2009 (2010), s. 39, 40, 44; W yniki standardow e u zy ska n e p r z e z in d yw id u a ln e g o sp o d a rstw a

rolne p ro w a d zą c e rachunkow ość w 2005 roku. W yniki z regionu F AD N 785 P o m o rze i M a zu r y (FAD N790 W ielko p o lska i Ś lą sk , F AD N 795 M a zo w sze i P o d la sie, F A D N 8 0 0 M a ło p o ls k a i P ogórze), IE R iG Ż -P IB ,

W arsz a w a 2 006, s. 39, 40, 44; W yn iki u zy sk a n e p r z e z g o sp o d a r s tw a ro ln e p r o w a d z ą c e ra c h u n k o w o ść

w 20 0 4 roku. W yniki re p rezen ta tyw n e dla regionu F AD N 785 P o m o rze i M a zu r y (F A D N 790 W ielkopolska i Ś ląsk, FAD N 795 M a zo w sze i P odlasie, F A D N 800 M a ło p o lska i Pogórze), IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2006,

(5)

opolskiego. Kolejny region, którem u przypisano num er 795, obejmuje województwa: podlaskie, mazowieckie, łódzkie oraz lubelskie. Pozostałe województwa, czyli ślą skie, świętokrzyskie, małopolskie oraz podkarpackie, zostały przyporządkowane do regionu M ałopolska i Pogórze (numer 800).

N a potrzeby badania przyjęto następujące m iary efektyw ności gospodarstw rolnych: wielkość ekonom iczna oraz w artość dodana netto. W artość dodana net to stanowi je d n ą z kategorii nadw yżek ekonom icznych m ożliw ych do osiągnię

cia przez gospodarstw o rolne7. Jest ona odzw ierciedleniem zrealizowanej opłaty w szystkich czynników produkcji zaangażowanych w działalność gospodarstw a.

W literatu rze8 podk reśla się, że je st to je d n a z nielicznych m iar, przy zasto so

w aniu której m ożliwe staje się porów nanie w yników ekonom icznych uzyskiw a nych przez gospodarstw a rolne o zróżnicowanej strukturze własności czynników

produkcji.

Badanie obejmuje lata 2004-20099. W szystkie dane przedstawione w artykule są wartościam i przeciętnym i dla rozpatrywanych grup gospodarstw rolnych.

2. Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych

Populacja towarowych gospodarstw rolnych o wielkości ekonomicznej równej lub większej 2 ESU w Polsce w okresie 2004-2009 w yniosła ca 740 000 podmiotów. Próba reprezentacyjna objęła około 11 800 jednostek. Liczbę gospodarstw w próbie w podziale na typy rolnicze, powierzchnię użytków rolnych oraz regiony przedsta wiono w tab. 1.

7 D o k a te g o rii n a d w y ż e k e k o n o m ic z n y c h z a lic z a się: d o ch ó d p ien iężn y , n a d w y ż k ę b e z p o ś re d n ią z d z ia ła ln o śc i, n a d w y ż k ę b e z p o ś re d n ią g o sp o d a rstw a rolnego, w a rto ść d o d an ą, w a rto ść d o d a n ą b ru tto go sp o d a rstw a rolnego w cenach rynkow ych, w arto ść d o d an ą b ru tto g o sp o d a rstw a rolnego w edług kosztów c z y n n ik ó w p rodukcji, w a rto ść d o d an ą n e tto g o sp o d a rstw a ro lnego w ed łu g k o sz tó w c z y n n ik ó w produk cji o raz d ochód z ro d z in n e g o g o sp o d a rstw a ro ln eg o (k a te g o ria FA D N ). S zerzej n a te n tem at: L. G oraj, S. M ańko, R a ch u n ko w o ść i a naliza eko n o m iczn a w indyw id u a ln ym g o sp o d a rstw ie rolnym , D ifin, W arszaw a 2009, s. 75-76.

8 Por. L. G oraj, S. M ańko, R. Sass, W yszkow ska Z., R a ch u n ko w o ść rolnicza, D ifin, W arszaw a 2004, s. 50.

9 S p raw o zd an ia z lat 2 0 0 4 -2 0 0 5 d o ty czą in d y w id u aln y ch g o sp o d a rstw rolnych, n a to m ia st p o zo sta łe ró w n ie ż ty ch p o sia d ający ch o sobow ość p raw n ą. W b a d a n iu w y k o rz y sta n o n a stę p u ją c e sp raw o zd a n ia FADN: L. G oraj, S. M a ń k o , D. O su ch , R. P ło n k a, W yn iki sta n d a rd o w e u zy sk a n e p r z e z g o sp o d a r stw a

ro ln e u cze stn ic zą c e w P o lsk im F A D N w 20 0 8 (2009) roku. C zęść I. W yniki sta n d a rd o w e, IE R iG Ż -P IB ,

W arszaw a 2009 (2010), s. 8 -1 2 , 39, 40, 44, 53, 55, 58; L. G oraj, D. O such, R. Płonka, W yniki standardow e

u zy ska n e p r z e z g o sp o d a rstw a rolne u czestn iczą ce w P o lskim F A D N w 2 0 0 6 (2007) roku. C zęść I. W yniki sta n d a rd o w e, IE R iG Ż -P IB , W arsz aw a 2007 (2008), s. 39, 40, 44, 55, 57, 60 (s. 39, 40, 44, 53, 55, 58); W yniki sta n d a rd o w e u zy ska n e p r z e z g o sp o d a rstw a ro ln e u czestn iczą ce w P o ls k im F A D N w 2004 (2005) roku. C zęść I. W yniki standardow e, IE R iG Ż -P IB , W arszaw a 2006, s. 49, 50, 54, 63, 65, 68 (s. 39, 40, 44,

(6)

T abela 1. L iczba gosp o d arstw w badanej próbie w edług ty p ó w rolniczych, po w ierzch n i u ży tk ó w rolnych oraz regionów

W yszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Typ rolniczy U praw y polowe 2573 2650 2622 2800 3241 3287 U praw y ogrodnicze 335 350 424 438 446 416 U praw y trw ałe 410 418 439 471 494 514 K row y m leczne 785 895 877 817 891 952

Z w ierzę ta ży w io n e w system ie

w y p aso w y m 1348 1332 1386 1501 1661 1807

Z w ierzę ta ziarn o żern e 1574 1611 1761 1681 1456 1488

M ieszane 4937 4614 4430 4470 4288 3967

Pow ierzchnia u ży tk ó w rolnych

Bardzo m ałe 793 650 675 624 598 511 M ałe 2 066 1 741 1 758 1 783 1 621 1 462 Średniom ałe 3 895 3 652 3 653 3 707 3 616 3 455 Średnioduże 2 070 2 235 2 198 2 227 2 282 2 358 D uże 1 689 1 942 1 939 2 009 2 183 2 268 B ardzo duże 1 449 1 650 1 716 1 828 2 177 2 377 Region Pom orze i M a zu ry 1 338 1 532 1 628 1 771 1 881 2 007 W ielkopolska i Śląsk 3 599 3 935 3 950 4 162 4 494 4 512

M azow sze i Podlasie 4335 4900 4900 4840 4628 4529

M ałopolska i Pogórze 1246 1421 1461 1405 1474 1383

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FADN.

W badanej populacji najw yższą średnią pow ierzchnią użytków rolnych cha rakteryzow ały się jednostki, których głównym kierunkiem produkcji były uprawy polowe. Ich zasoby ziemi w ahały się przeciętnie w granicach od 22,9 do 25,1 ha na gospodarstwo. Jest to zw iązane z faktem , że stanowi ona niezbędny czynnik w pro cesie produkcji zarówno zbóż, jak i roślin oleistych. Podobna sytuacja występuje w przypadku gospodarstw specjalizujących się w hodowli krów m lecznych oraz

(7)

zw ierząt żyw ionych w systemie wypasow ym . Dla tego typu podm iotów średnia

pow ierzchnia użytków rolnych w yniosła odpowiednio - od 12,9 do 17,4 ha oraz od 15,6 do 21,7 ha. Stosunkowo duży średni obszar ziem i użytkowanej rolniczo (od

15,7-18,9 ha) posiadały także gospodarstwa, których głównym kierunkiem produkcji

była hodowla zwierząt ziarnożernych, co w ynika z faktu, iż gospodarstwa te zajmują się także produkcją roślinną, która jest kom plem entarną dla produkcji podstawowej.

Powierzchnia użytków rolnych gospodarstw typu: m ieszane w ahała się w przedziale

przeciętnie od 14,8 do 16,3 ha na jednostkę, natom iast typu: uprawy trw ałe średnio od 7,7 do 8,7 ha na gospodarstwo. G ospodarstw a, których głównym kierunkiem produkcji są uprawy ogrodnicze, charakteryzow ały się najniższym i zasobami ziemi

rolniczej spośród wszystkich typów (od 2,5 do 4,1 ha). Najw yższą w artoś ć produkcji w badanym okresie osiągnęły gospodarstwa typu: zw ierzęta ziarnożerne (przeciętnie

od 202 399 do 242 514 zł na gospodarstwo) oraz uprawy ogrodnicze (przeciętnie od 150 651 do 178 068 zł na gospodarstwo), najniższą natom iast podm ioty o wielokie runkowej strukturze produkcji.

Pomorze i M azury to region, w którym zlokalizowana jest większoś ć wielkoob

szarowych gospodarstw rolnych, które powstały w w yniku restrukturyzacji byłych państwowych gospodarstw rolnych. Dla tego regionu charakterystyczne są również

indywidualne gospodarstw a rodzinne o stosunkowo dużej powierzchni (15-20 ha).

Podobne cechy reprezentuje region W ielkopolska i Śląsk, który charakteryzuje się dobrze rozw iniętym rolnictwem oraz znacznym udziałem dużych gospodarstw rol nych, które również powstały po restrukturyzacji państwowych gospodarstw rolnych. Natom iast większoś ć gospodarstw rolnych funkcjonujących w regionie Mazowsze i Podlasie stanowią rodzinne gospodarstw a indywidualne o stosunkowo niskich n a kładach pracy i kapitału10. Cechą charakterystyczną regionu M ałopolska i Pogórze jest duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych. N a tym obszarze funkcjonują przede

w szystkim bardzo m ałe gospodarstw a rolne w w iększości użytkow ane w celach

samozaopatrzeniowych11.

3. Efektywność towarowych gospodarstw rolnych według specjalizacji gospodarstwa rolnego

Średnie w artości wielkości ekonomicznej oraz średnie w artości dodane netto, osiąg nięte przez gospodarstw a rolne uczestniczące w Polskim FADN w badanym okresie, z uwzględnieniem specjalizacji tych podm iotów zaprezentowano na rysunkach 1 i 2.

10 W. Stola, R eg io n a ln e zr ó żn ico w a n ie str u k tu ry fu n k c jo n a ln e j o bszarów w iejskich w P olsce, [w:] P o l

sk a p rz e strze ń w iejska: p ro c e sy i p e rsp e k ty w y , red. J. B ański, Studia O bszarów W iejskich, t. 6, W arszaw a

2004, s. 10-15.

11 B. G órz, W spółczesne p rz e m ia n y na o b szarach w iejskich p o łu d n io w o -w sch o d n iej P o lski, [w:] P o lska

(8)

EFEKTYW NOŚĆ TOWAROWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE W LATACH 2004-2009 237 25 20 15 10 1

ii

i

1 2 3 4 5 6 7 ■ 2004 H2005 H2006 П 2007 И2008 П2009 1 - Upraw y polow e, 2 - U praw y ogrodnicze, 3 - Upraw y trwałe,

4 - K row y mleczne, 5 - Z w ierzęta żywione w systemie w ypasow ym , 6 - Z w ierzęta ziam ożem e, 7 - M ieszane

Rys. 1. W ielkość ekonom iczna gosp o d arstw rolnych w Polsce w ed łu g w arto ści przeciętnych z u w zględnieniem ty p ó w ro lniczych (ESU )

80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1 2 3 4 5 6 7 ■ 2004 2005 И2006 D2007 И2008 D2009 1 - Uprawy polowe, 2 - Uprawy ogrodnicze, 3 - Uprawy trwałe, 4 - Krowy mleczne, 5 - Zwierzęta żywione w systemie

wypasowym, 6 - Zwierzęta ziam ożem e, 7 - Mieszane

Rys. 2. W artość d o d an a n etto go sp o d arstw rolnych w Polsce w ed łu g w arto ści p rzeciętnych z u w zględnieniem ty p ó w rolniczych (PLN )

Najwyższą wielkość ekonomiczną oraz wartość dodaną netto w badanym okresie, podobnie jak wartość produkcji wykazywały gospodarstwa typu: zwierzęta ziarnożerne oraz uprawy ogrodnicze. Z kolei najniższe wartości badanych kategorii cechowały gospodarstwa mieszane, co świadczy o tym , iż specjalizacja gospodarstw jest czynni

(9)

kiem determinującym osiągane nadwyżki. Uzyskane w yniki są zbieżne z rezultatam i badań prezentowanych w literaturze przedm iotu12. W piśm iennictwie podkreśla się pozytyw ne znaczenie kierunku produkcji jako czynnika determinującego wysokość osiąganych nadwyżek ekonomicznych13, co również znajduje odzwierciedlenie w w y nikach uzyskanych dla badanych gospodarstw rolnych. Gospodarstw a typu: uprawy ogrodnicze, jak rów nież typu: zw ierzęta ziarnożerne są najbardziej dynam icznie rozwijającą się grupą producentów rolnych14. Ich pozycja konkurencyjna jest konse kwencją ich elastyczności względem w ym agań rynkowych, m iędzy innym i poprzez podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych oraz relatywnie większe możliwości pozyskania kapitału obcego na finansow anie działalności.

4. Efektywność towarowych gospodarstw rolnych według powierzchni użytków rolnych

N a rysunkach 3 i 4 przedstawiono w yniki dotyczące przeciętnych wartości w iel kości ekonomicznej oraz przeciętnej wartości dodanej netto badanych gospodarstw rolnych z uwzględnieniem powierzchni użytków rolnych tych podmiotów.

■ m

n i пп 1ШП1ШПIII

1 2 3 4 5 6

■ 2004 И 2005 И 2006 D 2007 И 2008 D 2009 1 - Bardzo małe, 2 - Małe, 3 - Średniomałe, 4 - Średnioduże,

5 - Duże, 6 - Bardzo duże

Rys. 3. W ielkość ekonom iczna gosp o d arstw rolnych w Polsce w ed łu g w arto ści przeciętnych z u w zględnieniem po w ierzch n i gospodarstw rolnych (ESU )

12 M. J. O rłow ska, S ytu a cja d ochodow a go sp o d a rstw o różnym kieru n ku pro d u k cji, „A cta Scienitarum O econom ia” 2010, n r 9(2), s. 121-139.

13 J. Idczak, D o c h o d y rolnicze a p o lity k a rozw oju re gionalnego Unii E uropejskiej, W ydaw nictw o W SB, Poznań 2001, s. 87.

14 Por. O. Stefko, A k ty w n o ść in w estycyjn a i um iejętność p o zy sk iw a n ia ka p ita łu o bcego ja k o w arunki

rozw oju i p o d n o sze n ia k o n ku ren cyjn o ści g o sp o d a rstw ind yw id u a ln ych w P olsce, „Jo u rn al o f A gribusiness

(10)

EFEKTYW NOŚĆ TOWAROWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE W LATACH 2004-2009 239 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000

0

Д П Л , ^

ы

i,^~E i,l I i~i,l

1 2 3 4 5

■ 2004 2005 И2006 D2007 И2008 П2009 1 - Bardzo małe, 2 - Małe, 3 - Sredniomałe, 4 - Srednioduże,

5 - Duże, 6 - Bardzo duże

Л

I I

Rys. 4. W artość d o d an a n etto go sp o d arstw rolnych w Polsce w edług w arto ści p rzeciętnych z u w zględnieniem po w ierzch n i gosp o d arstw rolnych (PLN )

Ziem ia w rolnictwie stanowi podstawowy czynnik produkcji, determ inuje zatem wysokość dochodów rolniczych15. Z badań przeprowadzonych wśród gospodarstw uczestniczących w Polskim FADN w ynika, iż najw yższą wielkość ekonomiczną, a także w artość dodaną netto uzyskały gospodarstw a bardzo duże. Powierzchnia użytków rolnych tych podmiotów przew yższała 50 ha.

5. Efektywność towarowych gospodarstw rolnych - ujęcie regionalne

Zróżnicowanie średnich wartości wielkości ekonomicznej oraz średniej wartości dodanej netto gospodarstw rolnych w badanych regionach przedstawiono na rysun kach 5 oraz 6.

W całym badanym okresie najwyższym poziomem przeciętnej wartości dodanej netto oraz najwyższą średnią wielkością ekonom iczną charakteryzowały się gospo darstw a rolne z regionu Pomorza i M azur oraz z regionu W ielkopolska i Śląsk, czyli regionów, w których zlokalizowana jest większość wielkoobszarowych gospodarstw rolnych. Najniższym poziomem obu badanych wartości charakteryzowały się podmioty gospodarujące na terenie regionu M ałopolska i Pogórze oraz M azowsze i Podlasie, gdzie występuje duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Przyczyn tej sytuacji można upatryw ać w tym , iż większe gospodarstwo rolne zazwyczaj dysponuje wyższym

15 A. G rzelak, Z w ią zki go sp o d a rstw rolnych z ryn kiem w P o lsce p o roku 1990, P ró b a o kreślen ia in ten 

(11)

potencjałem ekonomicznym, który - jak dowodzą w yniki badań em pirycznych16 - determinuje wysokość osiąganego dochodu.

18,0 16,0 14.0 12.0 10,0 8,0 6,0 4.0 2.0 0,0

P om orze i W ielk o p o lsk a i M azo w sze i M a ło p o lsk a i M azu ry Ś ląsk P odlasie P ogórze

■ 2 0 0 4 И 2005 И 2006

Rys. 5. W ielkość ekonom iczna gosp o d arstw rolnych w Polsce w edług w arto ści przeciętnych w ujęciu regionalnym (ESU )

80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 Г П

ifllnUnnlln

Pom orze i W ielk o p o lsk a i M azo w sze i M a ło p o lsk a i M azu ry Ś ląsk P odlasie P ogórze

■ 2 0 0 4 2005 И 2 0 0 6 1=12007 H 2 0 0 8 1=12009

Rys. 6. W artość d odana netto gospodarstw rolnych w Polsce w edług w arto ści przeciętnych w ujęciu reg io n aln y m (PLN )

16 Por. J. M yszczyszyn, P o zio m i zró żn ico w a n ie d o chodów , Folia U niversitatis A gricultu-rae S tetinensis n r 222, Z N A R w S zczecinie, O econom ica n r 40, Szczecin 2001; W. P oczta, J. S redzińska, A. M ró w czyńska-K am ińska, D e te r m in a n ty dochodów g o sp o d a rstw rolnych Unii E u ro p ejskiej w edług typów

(12)

Zakończenie

Przeprowadzone badania um ożliwiły sformułowanie następujących wniosków: a) najw yższą wielkość ekonom iczną oraz wartość dodaną netto w badanym okresie, podobnie jak wartość produkcji w ykazyw ały gospodarstw a typu: zw ierzęta ziarno- żerne i typu: uprawy ogrodnicze oraz gospodarstw a bardzo duże; b) najniższe war tości przyjętych m ierników efektywności charakteryzow ały gospodarstw a mieszane oraz gospodarstw a małe - może to potwierdzać, iż specjalizacja gospodarstw oraz pow ierzchnia użytków rolnych są czynnikam i determ inującym i osiągane nadwyżki; c) najwyższa przeciętna wielkość ekonomiczna oraz średnia wartość dodana netto cechowała gospodarstw a rolne z regionów Pomorze i M azury oraz W ielkopolska i Śląsk, najniższe wartości omawianych kategorii osiągały gospodarstw a z regionów M ałopolska i Pogórze oraz M azowsze i Podlasie.

The efficiency o f farm s in poland from 2004 to 2009

T h e a im o f th e a rtic le is to a n a ly z e a n d e v a lu a te th e e ffic ie n c y o f fa rm s in P o lan d . C o m m o d ity f a rm s in P o la n d w e re e x a m in e d w h ic h k e p t a g ric u ltu ra l a c c o u n tin g b o o k s fro m 2 0 0 4 to 2 0 0 9 . T h e p a p e r u se s e m p iric a l d a ta fro m th e P o lish F A D N (F a rm A c c o u n ta n c y D a ta N e tw o rk ). Two c r ite ria o f e ffic ie n c y w e re a d o p te d in th e p re s e n te d p a p e r: e c o n o m ic siz e a n d n e t a d d e d v a lu e . T h e p a p e r show s th e d e p e n d e n c e o f th e s e m e a s u re s o n th e s p e c ia liz a tio n o f th e fa rm , th e a g ric u ltu ra l a re a an d th e lo c a tio n o f th e u n its. T h e th e s is a c c e p te d in th e s tu d y a s s u m e s th a t th e s e v a ria b le s are th e d e te rm in a n ts o f th e e ffe c tiv e n e s s o f c o m m o d ity fa rm s .